Ақша қаражаты, есеп айрысу және несие операцияларының есебі

6250- « Бағам айырмадан түсетін кірістер » шоты- тиісті шетел валюталарына қатысты теңге бағымынының құлдырайы жағадйындағы бағам айырмашылықтарының сомасына;

1250- «  Қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі » шоты-есеп бертін адамдардың кассаға өткізілген валюта түріндегі сомаларына.

     Валюта кассасынан валюта берген кезде- 1012- шот крелиттеледі және мына төмендегі шоттар дебеттеледі:

1250- «Қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» шоты- есебіне берліген шетел валютасының сомасына;

1050- «   Ел ішіндегі валюталық шоттағы  қолма-қол ақша» шоты- валюта шотына  өткізілген валюта сомасына;

7430 - « Бағамдық айырма бойынша  шығыстар» шоты- тиісті валюталарға қатысты теңге бағымының көтерілуі нәтижесінде болған бағам айырмашылықтары сомасына.

    Ақша операциялық кассаға түскен  кезде 1010- « Операциялық кассадағы  қолма-қол ақша» аралық шоты  дебеттеледі және мына шоттар  кредиттеледі;

6010- «Өнімдерді сатудан және қызмет көрсетуден алынатын кірістер»;

6010- «Көлік  ұйымдарының жүктер мен жолаушылар  тасымалы жөніндегі қызметтернінен  түскен табыс» шоттары жіне  басқа да шоттар- кассаға алынған  түсімнің сомасына;

2110- «Сатып алушылар мен тапсырушылардың ұзақ мерзімді берешегі» Сатып алушыладың ұзақ мерзімді қарыздары

    Кәсіпорын кассасына түскен түсімді  өткізгенде – 1010 шоты дебеттеледі  де, ал 1010 шотының « Операциялық  кассадағы қолма-қол ақша» субшоты  кредиттеледі.             Кәсіпорынның нөмесе жеке кәсіпкердің қолма-қол ақша нысанында түсетін  табыстарын фискальды жады бар бақылау - касса машинасын  (бұдан әрі - БКМ)қолдану арқылы тіркеу және сатып алушыға БКМ бақылау чегін беру арқылы тауар немесе қызмет құнының төлену фактісін растау қажеттілігі туралы баршаға белгілі.Бұл ретте қолма-қол ақшаны қабылдау тауар сатып алу немесе тұтынушы  қандай да бір қызметті төлеген кезде дұкөнде жүр-

гізілсе, аталған  түсімдерді  БКМ арқылы өткізу қажеттілігі  туралы мәселе

 туындамайды.  Сұрақтар стандарттан тыс жағдайларда  туындайды, айталық,

 кәсіпорынның  кассасына тікелей дебиторлық берешек төленеді немесе  кассаға

 жарғылық  капиталға салым ретінде қолма-қол ақша сомасы енгізілді

делік. Басқа  да жағдайлар туындайды. 
 

            2.1  Есеп айырысу  шотындағы қолма-қол  ақшаның есебі 

     Банккі шоттары теңгемен де, шетелдік  валютасымен де ашылуы да мүмкін. Банк келісім бойынша ағымдағы  немесе корреспонденттік шоттарын  ашқан кезде, шот иесінің пайдасына  келіп түсетін ақшаны қабылдауға, оның өзіне немесе үшінші иесінің  пайдасына келіп түсетін ақшаны  қабылдауды, оның өзіне немесе  үшінші тараптарға ( жактарға) тиесілі  ақша сомаларын аудару (беру) жөніндегі  ұйғарымын орындауды және басқа  да қызмет түрлерін қөрсетуге  өз міндетіне алады. Банк шоттары  бойынша жасалған келісім-шарты  келесі мәлеметтерден тұрады: (жақтардың) реквизиттері; келісім мәні немесе келісім-шарттың жасалған нәрсесі; салық қызметі органдары берген салық төлеуші-шот иесінің тіркеме нөмірі; банктің көрсететін қызметінің шарты және олардың төлеу тәртібі. Келісімде жақтар тарапынан келісілген басқа да жағдайлар қарастырылуы мүмкін.

     Банк пен Қазақстан Республикасының резиденті – заңды тұлға мен оның жекелеген құрылымдық бөлімшесі (филиал мен өкілдігі) арасында келісім жасау үшін: қойылған қол үлгілері және мөр таңбасы (оттискісі) бар құжаты (мұның үлгісі төменде келтіріліп); клиенттің салық есебіне қойылғанын растайтын, салық қызметі органдары берген, белгіленген үлгідегі құжаты (жеке тұлғаның үлгісі де төменде келтірілген); аудандық еңбек және халықты әлеуметтік қолдау бөлімі берген шаруашылық жүргізуші субъектінің Қазақстан Республикасының Зейнеткерлік қорына жарналар төлеуші ретінде тіркелгендігі жөніндегі фактісін растайтын белгіленген үлгідегі құжаты; мемлекеттік тіркеуден (қайта тіркеуден) өткендігін растайтын, өкілетті органдар берген белгіленген үлгідегі құжаттың көшірмесі немесе оған теңестірілген құжаттың көшірмесі; Қазақстан Республикасы заң тәртібімен бекітіліп, куәландырылған  құрылтайшылық құжаттың (құжаттардың) көшірмесі (көшірмелері) тапсырылады.

      Банкте  жинақ шоттарын ашқан кезде, банктер  салымдарды салушылардан қабылдауға  келісім-шартта көрсетілген тәртіпте, оларға марапаттау төлеуге және әрекет етіп тұрған заң актілері  мен  келісім-шартта қарастырылған тәртіпте және  келісілген  жағдайында салымдарды қайтаруға өз міндетіне алады.

      Егер  де банкте шот иесінің  пайдасына  жаңылыс аударылып кеткен ақша қаражатының  фактісі анықталса, онда ол сол қаражаттарды шот иесіне хабарламай-ақ қатесін  жөндеуге құқылы. Бірақ бұл жағдай келісім шартта қарастырылғаны жөн.

          Банктегі шоттардың көшірмесін  беру келісім-шартқа сәкес банктер  арқылы жүзеге асырылады. Банк  шот иесіне олардың есеп шоттырының  көшірмелерін беру (жеткізу) қызметін  электрондық тәсілмен, егер бұл  келісімде қарастырылған болса,  арнайы адам жумсау арқылы  атқаруға құқылы. Банктердегі есеп шоттары бойынша операцияларды тоқтату (кірістерден басқа) Қазақстан Республикасының заңына сәйкес , шот иесінің ақша қаражаттарының жұмсалынбауына (тосқауыл қою) немесе алуға тыйым салу құқығы бар уәкілетті органдардың тиісті шешімдерінің негізінде жүзеге асады. Банктегі есеп шоттары бойынша операциялардың жаңартылуы осы шешімдерді ( қаулыларды) қабылдаған тиісті органдардың жазбаша хабарландыруының немесе қаулыларының негізінде жүзеге асырылады.

      Жаңадан ашылатын заңды тұлғалар Қазақстан Республикасының заңына сәйкес жарғылық капиталын төлегенін қуаттайтын құжаттарды ұсынуы тиіс; ол үшін банк келісім-шарттың негізінде оларға уақытша жинақ шоттарын ашады. Ал мемлекеттік тіркеуден өткен соң заңды тұлғаға ағымдағы шоттар ашады.

     Есеп айырысу және басқа да  шоттарды рәсімдеу үшін келесі  құжаттар пайдаланады.

     Қолма-қол ақша жарнасына берілетін  хабарлама. Шот иесінің банктегі  шотына қосып есептеу үшін  түсім қаражаттарын және қолма-қол  ақшамен салынатын басқа да  сомалар банккке қабылдау жөніндегі бұйрығы. Хабарлама сиямен бір дана етіп жазылады; қабылдынған ақшаға банк түбіртек береді және кассаның шығыс ордеріне қоса тіркеледі.

    Есеп айырысу шоты бойынша операциялардың есебі  1030 «Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты» шотында жүргізіледі. Субъектілер шоттары бойынша банк екі дана етіп бет есебін ашады. Бірінші дана бет есептін көшірмесі болып табылады және ол бастапқы құжаттармен бірге шаруашылық жүргізуші субъектіге беріледі, екіншісі  бет есебі болып қалады.         

     Есеп айырысудың мақсаты –  нарықтық қатынастардың нығаюына, жиынтық қоғамдық өнімнің қозғалысқа  түсуіне ықпал ету, кірістер  мен шығыстардың шама-шарқынша  есеп айырысу қатынастарын өзара  ынталандыруға жағдай жасау болып  табылады. Қазакстан республикасында  қолма-қолсыз есеп айырысудың  мынадай негізгі нысандары ұсынылады:  төлем тапсырмасы, чектер, аккредитивтер,  төлем және талап тапсырмалары, көлікпен есеп айырысу жөніндегі  жиынтық талаптар. Төлеуші мен  қаражатты алушының арасындағы  есеп айырысу нысаны шартпен,  келісіммен немесе жекелеген  келісімдермен анықталады. 

     Көшірме атқарушының қойған қолымен  және банктің «көшірме үшін»  мөрінің таңбасымен расталынады.

     Көшірмедегі әрбір түзету  атқарушы  мен бас бухгалтердің немесе  оның орынбасарының қойған қолдарымен  куәландырылады және банк мөрінің   таңбасымен бекітілуі тиіс. Көшірмелерге  қоса тіркелінген құжаттарда көшірмеге қол қойылған операцияны жүргізуші қызметкердің қолымен бірге штамп және осы құжаттардың бет есебі бойынша келтірілген жазбалардың күні көрсетілген календарлық штемпілі қойылуы тиіс. Көшірмелер бірінші немесе екінші болып қол қою құқығы бар адамдарға субъектінің келісімі бойынша бекітілген мерзімде беріледі.Көшірмелер субъектілерге почта арқылы жіберілуін  немесе банк клиенттері үшін қолайлы жерде орналастырылған абоненттік жәшік арқылы жіберілуі мүмкін.

     Клиент өкілінің көшірмені алғаны  жөнінде бет есепте немесе  жеке карточкада қойған қолы  болуы керек. Банк көшірмесі  төменде келітіріліп отыр.

   Банк  көшірмелері оған қоса тіркелген  құжаттармен тексеріледі. Банкінің қате аударған сомаларының мән-жайын  анықтағанға дейін 1040- "Есеп айырысу  шотындағы қолма-қол ақша" шоты кредитінен 1260 -"Басқа да дебиторлық қарыздар" шотының дебетіне есептен  шығарылады, ал есепке алынған сомалар 1040-шоттың дебеті және 4170- "Басқа  да кредиторлық қарыздар" шотының  кредиті бойынша көрініс табады.

   Банкі шоттары оның иесінің өтініші  бойынша жабылады.

   Занды тұлға — шот иесін тарату немесе қайта ұйымдастыру кезінде, немесе заңды тұлғаның шотын бір жылдан астам, ал жеке тұлғалардың шотына үш жылдан астам кезенде ақша келіп  түспеуіне байланысты банкі шоттары  жабылады, ал басқа жағдайда оны  жабуға тыйым салынады.

   Банкідегі есепшот жабылғаннан кейін субъектосы жөніңде он күндік мерзім ішінде шот  иесінің банкідегі есепшоты жабылғандығы туралы хабарлама жасауы тиіс.

   Есепшоты  жабылған кезде сондай-ақ иесінің  аты немесе есепшоттың нөмірі өзгергенде — шот иесі қолдарындағы пайдаланбаған  чектерді банкіге қайтаруы керек.

   Есеп  айырысу шоты бойынша мынадай  шаруашылық операциялары көрініс табады:

    1030- "Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты" — шоты дебеттеліп, мына төмендегі шоттары кредиттеледі:

   6010- «Өнімдерді сатудан және қызметтер  көрсетуден алынатын кіріс» 

   1310-«Шикізаттар мен материалдар» дайын өнімдерді немесе шикізаттар мен матеиалдарды сатқанда;

    3310-«Жеткізушілер мен мердігерлерге  қысқа мерзімді берешек» шоты — алынған өндірістік қорлар, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер үшін жабдықтаушылар мен мердігерлердің акцептелген шоттарының төлемақысына;

   4010-«ұзақ мерзімді банктік қарыздар» пайыздарды төлеген кезде осы шот қолданылады;

   3010-«қысқа мерзімдібанктік қарыздар»

   1030- "Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты" шоты кредиттеледі де, мына шоттар дебеттеледі:

    3310 - "Жабдықтаушылармен және мердігерлермен  есеп айырысу" шоты — алынған  өндірістік қорлар, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер үшін жабдықтаушылар  мен мердігерлердің акцептелген  шоттарының төлемақысына;

    1010 - "Кассадағы ұлттық валюта  түріндегі қолма-қол ақша" шоты - еңбек ақыға, іс-сапарларға және  басқа да шығыстарға жұмсауға  арналған кассаға алынған сомасына;

    3130 - "Қосылған құн салығы" материалдарды сатып алғанда немесе сатқанда қосылған құн салығының сомасы алынады;

   3010 - "Банктер несиелері",— есеп айырысу шотынан өтелген банк несиелері қаражаттарының сомасына;

   3110 - "Төлеуге тиісті корпорациялық табыс салығы" - бюджетке корпоративтік табыс салығын төлегенде.

   4010-"Ұзақ мерзімді банктік қарыздар" бұл шот – несие банкке қайтарылғанда;

   3350 - "Еңбекақы төлеу бойынша қысқа мерзімді берешек"  

                   

                  2.2  Валюта шотындағы қолма-қол ақшаның есебі

  Шаруашылық  субъектілері ақша қаражаттарын пайдаланады  және әртүрлі мынадай валюталарда:

а) ұлттық;

б) еркін  айырбасталатын  (шетелдік басқа  валюталарға еркін және  ек-теусіз айырбасталатын);

в)  тұйық (айырбасталмайтын) валютада (жақын шетел мен дамушы ел-дердің ұлттық валюталары);