Ақша қаражаты, есеп айрысу және несие операцияларының есебі

     Вексель - бұл вексель айналымы  жолымен берілетін коммерциялық  несиенің түрі (вексельдің бір  иегерден басқасына берілуін  ақша алмастырады).

      Вексель заңмен ұйғарылған үлгіде  жазылуға тиісті, тек соңда ғана  ол өзінің заңды күшіне енеді.  Дұрыс жазылған вексель бойынша  төлеуден бас тарту сотқа шағымдануға  және борышкердің мүлкі есебінен  онда көрсетілген соманы мәжбүрлі  түрде  өндіруге негіз береді. Вексель жеткілікті дәрежеде  сенімді бағалы қағаз болғанымен, ол ақшаны толық қайтарып алуға  кепілдік бере алмайды.Борышкер  кәсіпорын (вексель беруші) банкроттық  жағдайына түсіп және оның  мүлкі барлық вексельдер бойынша  төлемдер үшін жетпей қалуы  мүмкін. 

 Вексель  жай және аударма болып келеді:

       Жай вексель (соло-вексель) - талап етуі бойынша немесе белгіленген мерзімде келешекте вексельде көрсетілген ақша сомасын вексель ұстаушыға төлейтіні туралы вексель ешқандай талқылауға жатпайтын міндеттемесінен тұрады. Жай вексель кредитордың (вексель ұстаушының) пайдасына борышкерге (вексель берушіге) төлеу міндеттемелерін мойындатады.Оны борышкер жазып береді және оған қол қояды. Екі тарап қатысады; вексель беруші және вексель ұстаушы. Вексельде берілген орны мен күні, міндеттеменің жалпы сомасы немесе % төлеу жөніндегі міндеттеме бөлек түрде  төлемнің  мерзімі   мен   орны, алу-шының  атауы,   екі тараптың қойған қолдары көрсетіледі

       Аударма вексель (тратта) – вексель берушінің (трассанттың) үшінші тұлғаға (трассатқа) бірінші вексель ұстаушыға (реминтентке) немесе оның бұйрығы бойынша келешекте белгілі бір уақытта, не ұсынған кезде, вескельде көрсетілген ақшаны тілейтіні туралы басқаша ешбір шарт койылмайтындығы туралы міндеттемесі. Аударма вексель өз табиғаты бойынша «бұйрыққа» ұқсас болып келеді.Аударма вексель(тратта) үшінші тұлғаға (ремитентке) көрсетілген соманы төлеу туралы борышкерге (қарыздарға) бұйрықты мойындатады.Бұл вексельде көрсетілген соманы   белгіленгеи   мерзімде   ұсынушыға   немесе   үшінші тұлғаға (эмитентке) төлеу жөнінде кредитордың (трассанттың) борышкерге   (трассатқа) берген   бұйрығы.   Аудармалы   вексельді төлеуші (трассәнт) табыстау қолының (индосаменттің) көмегімен  акцепттеуге тиіс. Аударма вексельдер мен коммерциялық қызметтің бірқатар варианттары бар. Сатушы траттаны несиенің мерзімі біткенше ұстап тұрып, онан соң олардың төлеуін талап етуі мүмкін. Бірақ ол вексельді банкіге белгілі мөлшерде кемітумен сатып, оны кепілдіке қойып банкіден ссуда алып немесе оны бағалы қағаздар нарығында сатып, дереу ақшасын алуды артық көреді. Қазіргі уақытта жеткізушілер мен алушылардың арасында есептесу түрлерін таңдауда шектеулер жойылған.кәсіпорындар несиеге өнім жіберу, жұмыстар орындау және қызметтер атқаруы мүмкін.

       Мұндай жағдайда алушылар мен  тапсырысшылар кәсіпорынға тек  қана өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің)құны  емес, оған қоса төлемдердің мерзімін  ұзартқаны үшін өсім – коммерциялық  несие үшін процентін аударады. Дәл осындай мәмілелерді жасау  үшін вексельді пайдалану өте  қолайлы. 

       Вексель бірнеше рет  пайдаланылуы  мүмкін,  сөйтіп  әмбебап  несиелік - есеп  айырысу құжатының  рөлін   атқарады.  Вексель қаражат-тардың  айналымын,   банктегі   вексельдердің   есебін   (дисконттеуді)   жылдамдатады.  Мұндай   жағдайда   вексель   ұстаушы   индосаменттің  көмегімен  вексельді төлем мерзімі басталғанға  дейін банкке табыстайды және  банк пайдасына берілетін есептік  процентті (дисконтты) шегеріп  тастап, вексель сомасын алады.  Бухгалтерлік есепте вексель  емес, вексельді қамта-масыз ететін  берешек сомасы көрсетіледі. Ал  вексельдің өзі баланстан тыс  1070 - "Қатаң есеп беру бланкілері" шотында ескерілуі мүмкін. Алынған  (жөнелтілген) өнімдер, жұмыстар  мен вексельге алынған қызметтер  үшін сатып алушылармөн және  тапсырыс берушілермен есеп айырысудың  есебі 1210 - "Алынған вексельдер" шотында жүргізіледі.

1. Жөнелтілген өнімнің, орындалған жұмыс пен қызметтің өзіндік құны

Д-т   7010  К-т 1320, 8010, 8030  - 10.0 000

      2.   Өнімдердің,   жұмыстар   мен   қызметтердің   ҚҚС-сыз  келісім құнына 

               Д-т  1210    К-т 6 010  - 125 000

     3.   ҚҚС сомасына Д-т 1210   К-т 3130 - 25 000      

     4. Өнім, жұмыс пен қызмет үшін вексель алынды (6 әйға) Д-т 1210 К-т 1250

     5. Вексель   бойынша   %   есептелді. Мыналарды   ескеру  қажет:

ә) инфляция проценті (3%) = 18%

б) банктік  процент жылдық 32% -16% жиыны 34 %

150 000* 34% = 51 000

Д-т  2170 К-т 6110

     6. Вексель бойынша төлем мерзімі басталғанда

а) вексель  сомасына Д-т 1050,1040,1010  К-т 1210 - 150 000

     7. Вексель бойынша төлем мерзімі бастапғанда.

Банкте  вексельді досконттау (есепке алу).

1. Вексель үшін қарыз алынды    Д-т 1040, 1050  К-т 3010  - 130 000
2. Дискоит сомасына (банк %)      Д-т 7320 К-т 7310 - 20 000
3. Вексель бойынша төлем мерзімі басталған бойда банк авизосы (хабар-ламасы) негізінде вексельді қайтармағанда Д-т 3010  К-т 1210  - 150 000
4. Бексель бойынша процент сомасына Д-т 1050, 1010 ,1040  К- т 2170 – 51 000
5. Егер вексель мерзімінде төленбесе, онда банктен алынған қарызды қай-тару қажет Д-т 3010 К-т 1040/1010, 1050 – 150 000,   ал  алынған   вексельді   субшотқа   қою   керек  Д-т   1210 (мерзімі кешіккен вексельдер) К-т 1210/1 (мерзімді вексельдер)
6. Банк дисконтының сомасына Д-т 3010  К-т 1040 - 20 000

   Вексель берушінің есебінде берілген вексельмен қамтамасыз етілген,  жеткізушілермен, мердігерлермен және басқа кредиторлармен есеп айырысу жөніндегі берешек 3310/1-шотта (берілген вексельдер субшоты) көрсетіледі.

1. Алынған өнімнің, жұмыс пен қызметтің келісім құнына, ҚҚС-сыз Д-т 1310-1315, 1217, 1330, 2930 К-т 4110/1 - 125 000
2. ҚҚС сомасына Д-т 1420 К-т 4110/1 - 25 000
3. Вексель бойынша процент Д-т 7310 К-т 4160 - 51 000
4. Вексель бойынша төлем мерзімі басталғанда:

    а) вексель сомасына Д-т 4110/1 К-т 1040, 1050, 1010 - 150 000

   б) процент сомасына Д-т 4160 К-т 1050, 1040, 1010 - 51 000 
   Алынған және берілген  вексельдердің талдамалы есебі төлем мерзімі кешіккен вексельдер және төлем мерзімі әлі басталмаған вексельдер туралы деректерді қамтамасыз етуге тиіс.

5. Жолдағы  аударымның және банктегі арнайы  шоттардағы қаражаттардың есебі.

    Кәсіпорындар қолма қол ақша  қаражаттарын есеп айырысу шотына  немесе субъектінің басқа шотына  есептеу үшін банктердің, халықтық  банктің немесе пошта бөлімшесінің  кассасына өткізу арқылы операция  жасайды. Ақша қаражатын табыстау  мен оларды есеп айырысу шотына  есептеу уақыты бойынша сәйкес  келмейді. Кейде есепті кезеңнің  соңында мынадай жағдай кездесуі  мүмкін: ақша қаражаты пошта аударымы  арқылы, халықтық банктің немесе  банк мекемесінің кассаларына  еткізу жолымен аударылған, алайда  ай соңына дейін олар есеп  айырысу шотына есептелмеген. Мұндай сомалар жолдағы ақша аударымдары деп аталады және олар 1030-"Жолдағы ақша аударымдары" шотында ескеріледі      

        Вексель : құжат мәтініне (текстіне) енгізілген, құжат қай тілде толтырылса, онда сол тілде «вексель» деп  жазылған атауды, белгілі бір  ақша сомасын төлеуге еш нәрсемен  негізделмеген бұйрықты; төлеуге  тиіс тұлғаның (төлеушінің) татуы  – тек аударма вексельде, төлеу  мерзімін, төлем жасалатындығын, сол  тұлғаның атауын, вексель жасалған  күн мен орнын көрсетеді және  онда вексельді берген тұлғаның  қолы қойылады.

      Жоғарыда қөрсетілген талаптар  құжаттар тұтастай  сақталмаса, тек  төмендегі белгіленген жағдайларды  қоспағанда, вексельдің күші болмайды. Төлем мерзімі көрсетілмеген  вексель  ұсынғанда талап етуі  бойынша төленетін вексель ретінде  қарастырылады.

      Ерекше нұскауы болмаған кезде  төлем жасаушының тұратын орны  болып есептелінеді. Вексельдің  жасалған орны көрсетілмеген  жағдайда вексель берушінің атымен  қатар белгіленген орында қол  қойылған болып танылады.

      Аударма вексель вексель берушінің  бұйрығы бойынша ақы төлеуге  жататын вексель ретінде берілуі  мүмкін. Аударма вексель үшінші  тұлға тұрған жерде немесе  төлем жасаушының тұратын жерінде  немесе қандай да бір орында  төленуі мүмкін.

      Вексельде пайыздық мөлшерлеме (проценттік  ставкасы) көрсетілуі тиіс, мұндай  нұскау болмаған жағдайда шартқа  қол қойыдмаған (жазылмаған) деп  саналады. Пайыздың есептелген күні  көрсетілмесе, аударма вексель жасалған  күннен бастап есептелінеді.  

      Кез келген аударма вексельдің  бұйрығы көрсетілмей берілсе  де, ол өзінің индоссаменті арқылы  берілуі мүмкін.

      Егер вексель беруші аударма  вексельде «Бұйрыққа емес» немесе  осыған ұқсас мағынада сөз  жазылса және ол құжат нысанын  сақтаса, онда ол қарапайым  цессиямен берілуі мүмкін. Индоссамент  вексель берушінің пайдасына,  не вексель бойынша міндетті  басқа кез келген адамның пайдасына  вексельді акцептегеніне, не акцептемегеніне  қарамастан төлем жасаушының  пайдасына, жасалуы мүмкін. Бұл  тұлғалар, өз кезегінде, вексельді  табыстай алуына болады.

     Индоссамент қарапайым, алдын  ала ешбір келісім - шарт қойылмаған  болып келеді. Оның шартты жағдайларының  бірі шектелетін болса, онда  оған қол қойылмаған, яғни жазылмаған  болып есептелінеді.

     Индоссамент ұсынушы бланкті  күші бар индоссамент болып  табылады. Индоссамент айдарма вексельде  немесе оған қосылған параққа  қол қойылуы тиіс. Индоссамент  аударма вексельде қаралған барлық құқықтарды иелік етеді. Егер индоссамент бланкті болса, онда вексель ұстаушы бланкті өз атына немесе басқа бір адамның атына табыстай алады; бланк толтырмай және индоссамнет жасамай- ақ вексельді үшінші адамға бере алады.

      Егер басқаша кері шарт болмаса,  индоссант акцент пен төлемге  жауап береді.Ол кейінгі индоссаментке  тыйым сала алады; бұл жағдайда  вексель кейінгі табысталған  адамдардың пайдасына шешілсе  де, ол олардың алдында жауап  бермейді.

      Қолында аударма векселі бар  тұлғаның құқығы үздіксіз бірқатар  индоссамент жасау арқылы негізделсе  де, соңғы индоссамент бланктік  болғанымең, заңды аударма вексель  ұстауышы тұлға ретінде қарастырылады.

      Бұл ретте сызылып тасталған  индоссаментер жазылмаған деп  есептеленеді.

      Аударма вексельді төлем мерзімі  басталғанға дейін вексель ұстауышы  немесе қолында вексель тұрған  қарапаыйым тұлға да төлем  жасаушыға акцептеу үшін тұрған  жерінде ұсына алады.

       Егер төлем жасаушы өзінің  келісімі туралы вексель ұстаушыға  немесе қол қойған адамдардың  біріне хабарласа, онда ол олардың  алдында өз келісімінің шарттарына  сәйкес өз міндеттерін орындаған  болып саналады. Аударма вексель  бойынша төлем толықтай немесе  вексель сомасың бір бөлігін  аваль ақылы қамтамасыз етуіне  болады. Мұндай қамтамасыз етуді  үшінші адам немесе типті вексельге  қол қойған адамдардың бірі  бере алады.

       Аваль аударма вексельде немесе  қосымша парақта беріледі. Аваль  берілген орын көрсетілсе, онда  ол жеке актімен де берілуі  мүмкін. Ол «аваль деп есептелсін»  деген сөздермен немесе осындай  мағынасы бар белгілі мәтіндегі  формуласымен білдірсе, онда оған  аваль берген адам қол қояды.  Аваль үшін төлем жасаушы немесе  вексель беруші қолын қоймаған  болса, аударма вексельдің бет  жағына авальшының қойған қолы  жеткілікті. Авальда ол кімнің  есебінен берілгені көрсетіледі.  Ол көрсетілмеген жағдайда аваль  вексель беруші үшін берілген  деп есептелінеді.

       Авальшы ол үшін аваль берген  адаммен бірдей жауап береді. Аударма вексельге ақы төлей  отырып, авальшы кепілдік берген  адамға қарсы және аударма  вексельге байланысты осы соңғы  тұлғаның алдында міндетті адамдарға  қарсы вексельден туындайтын  құқықтарды иеленеді.

       Аударма вексель ақы төлеу  үшін ұсынғанда; ұсынғаннан кейін  бір уақытта; вексель жасалғаннан  кейін белгіленген бір кұнде  берілуі мүмкін. Тағайындалған өзге  мерзімдер немесе төлемнің бір  ізде мерзімдерін қамтитын аударма  вексельдер жарамсыз болып табылады. Аударма вексель ұсынған мерзімінде  төленуі тиіс. Ол жасалған күннен  бастап бір жылдың ішінде төлем  жасауға ұсынылуы мұмкін, бірақ  белгіленген мерзімнен бұрын  төленуін талап етуге болмайды. Мұндай жағдайда ұсыну мерзімі  осы мерзімнен бастап жүреді. Ұсынғанаң кейін белгілі бір  уақытта жасалған аударма вексель  бойынша төлем мерзімі не акцептелген  күнімен , не қарсылық білдіру  күнімен айқындалады. Қарсылық  білдіру болмаған жағдайда күні  койылмаған акцеп акцептантқа  қатысты акцептке ұсыну үшін  көзделген мерзімнің соңғы кұнінде жасалған болып есептелінеді.