Ақша қаражаты, есеп айрысу және несие операцияларының есебі

   Занды тұлға-резиденттерге валюталық операциялар  бойынша көрсетілген банктік  қызмет түрлеріне өкілетті банктер  арқылы тараптардың келісімі бойынша  ұлттық немесе шетел валютасы түрінде  төлемақы алады.

   Теңгемен  алынған несиелерді (кредиттерді), сондай-ақ олар бойынша пайыздар (проценттер) мен басқа да төлемдердің шетел  валютасымен орнын жабуға тыйым  салынады.

   Тауарлар  экспорті төлем, сондай-ақ несие (кредит) немесе инвестиция ретінде занды  тұлғалар-резиденттер арқылы алынған  болса, онда ол осы резиденттің 24 наурыз 1997 жылғы №130 шетел валютасын  пайдалануға байланысты қызметін лицензиялау  тәртібі туралы Ережеге сәйкес өкілетті банкілер арқылы төлем жасалынады.

   Занды тұлға – резиденттер пайдасына  тарту, қайырымдылық-жәрдем жасау, қайырымдылық жарналар және басқада түсімдер ретіндегі  түскен шетел валютасы олардың өкілетті банкілері арқылы төленеді,

   Өкілетті  банкілерден шетел валютасың  сатып алған кезде келесі шоттар корреспонденциясы қарастырылады.

      1030  шоты бойынша жазбалар есеп айырысу шотындағы жазбаларға сәйкес жазылады.

   1030 шотының дебеті  келесі   шоттардың кредитімен корреспоңден-цияланады:

   1012 «Кассадағы шетелдік валюта түріндегі қолма-қол ақша» - валюталық кассадан валюталық шотқа өткізілген валютаның сомасына;

    6250 «Бағам айырмашылығынан түскен  табыс» - шетелдік валютаның ұлттық  валютаға қатысты бағамының өсуінің  нәтижесінде пайда болған оң  бағам айырмашылығына сомасына 1050 шотының кредиті келесідей шоттардың  дебетімен корреспондецияланады:

    3310 «Жабдықтаушылармен және мердәгерлермен есеп айырысу» - жеткізілген материалдық қорлар, атқарылған жұмыстар және көрсетілген қызмет үшін шетелдік фирмалардың (шот фактурлары) инвойсы төленеді;

    7430 «Бағам айырмашылығы бойынша шыққан шығыс» - шетелдік валютаның ұлттық валютаға қатысты бағамның төмендеуінің нәтижесінде пайда болған теріс бағам айырмашылығының сомасына.  
 
 

     

1.  Ақша қаржысы,  құнды қағаздарын  және қатаң есеп  берудің бланкілерін  түгелдеу

   Кассаны түгелдеу кезінде қассада тұрған ақша белгілері мен басқа да құндылықтардың нақты бар болуы тексеріледі. Қатаң есептегі бланкілер де тексеруден өткізіледі. Кассадағы ақша белгілері  мен басқа да құндылықтардың нақты  бар болуын есептеу кезінде қолма  қол ақшалар, құнды қағаздар (акциялар, облигациялар, чектер, вексельдер, коносаменттер  және заңға сәйкес құнды

   Түгелдеу  актісінде ақша қаржысының бар болуы  түгелдеу күні жасалған есепке алудың мәліметгерімен салыстырылады және нәтижесі анықталады. Кем шығу немесе артық шығу табылған жағдайда актіде оның пайда болу себебі және сомасы көрсетіледі.

   Кәсіпорын кассасында сақталатын құнды қағаздар мен ақша құжаттарыіі түгелдеу оларды парақтап қайта есептеу жолымен  жүргізіледі. Тексеріс құжаттардың  жекелеген түрлері бойынша актіде атауы, нөмірі, сериясы және нақтылы  бағасы көрсетіліп жүргізіледі.

   Жол үстіндегі ақша қаража.тарын түгелдеу осы шотта тұрған сомаларды: банк мекемелері, байланыс бөлімшелері берген квитанцияларының деректерімен бірге  түсімді өткізу кезінде, банк инкоссарторларынатүсімді өткізуге берілетін жолдама тізімдемесінің көшірмесін өткізу кезінде және т.с.с; бас кәсіпорынға аударылған сомалар  бойынша немесе керісінше одан түскен сомалармен қатар олардан мерзімі, тапсырманың нөмірі, сомасы және аударымды  қабылдаған банк мекемесінің немесе байланыс бөлімшесінің атауы көрсетіліп, түскен мәлімдеме (авизо) деректерімен бірге салыстырып тексеру арқылы жүзеге асырылады.

   Банктерде есеп айырысу (ағымдағы), валюталықжәне  арнайы шоттарда тұрған ақша қаражаттарын тізімге алу, кәсіпорын бухгалтериясының деректері бойынша берілген деректермен  салыстырып, тексеру арқылы жүзеге асырылады.

   Ақша  қаражаттарын, құнды қағаздарды және қатаң есеп беру бланкілерін түгендеу олардың қалдықтарымен салыстыру  арқылы жасалады.

   Ақша  қаражаттарының және құнды қағаздардың  артық шыққан сомалары кіріске алынуға  тиісті: ол кезде 1030,1070, 1010, 1020 шоттары  дебеттеліп, 6130 шоты кредиттеледі.

   Кем шыққан ақша қаражаттары мен құнды  қағаздар өтеуі үшін материалды жауапты  тұлғаның есебіне шығарылады:

1260 шоты дебеттеліп, 1030,1070,1010,1020 шоттары  кредиттеледі.

   Егер  де кінәлі тұлғалар табылса, онда 1260 шоты кредиттеліп,1251 шоты дебеттеледі, яғни 2940 шоты жабылады.

   Егер  де кінәлі тұлғалар табылмаса, онда кем  шыққан сомасы 2940 кредитінен 7440 шоттың дебетіне есептен шығарылады. 

                      3.1  Ақшалай қаражат қозгалысын ішкі бақылау,

                                   ақшалай қаражатты  түгендеу. 

           Ақшалай қаражат козғалысын ішкі бақылау жүйесі – активтерді қорғау; субъектінің қаржылық саясатына болуын қамтамасыз ету; бухгпалтерлік шоттарда көрсетілген мәлеметтердің шүбасыз сенімділігін қамтамасыз ету үшін жасалған саясат пен амалдар.

         Ақшалай қаражатты онай жасыруға, тасуға болады, оларда тиістілік  белгілері жоқ және олар айырбасталады.  Ұрлық тәуекелі кейбір адамдардың  есеп жүйесіне қолы жетіп, ақшалай  қаражатты күзетуге рұксат алу  мүмкіндігіне тікелей байланысты. Акшалай қаражаттың қозғалысын  ішкі бақылау мынандай функцияларды  орындау тиіс:

1. ақшалай қаражатты жеке сақтау мен жеке есептеу;
2. қолма-қол есеп айырысу жасалған операциялардың барлығың есептеу;
3. касса тек қажетті қалдықты сақтау;
4. кассадағы қалдықты мезгіл-мезгіл тексеріп есептеу;
5. ақшалай қаражатты физикалық бақылау.
6. түсімді бақылау.
7. ақшалай шығындардарды бақылау.
8. кассалық қалдықты салыстыру.
9. есеп шоттардығы ақшалай қаражатты бақылау.
10. кассалық қалдықты салыстыру.
11. есептіқ (валюталық) шоттарды салыстыру.

          Кассадағы ақшалай  қаражатты кассада деп, саналатын ақшалай қаражаттың бар жоғын айқындау және қатаң есептегі банктерді парақтау шығу жолымен түгендейді. Түгендеу қорытындыларын «Ақшалай қаражаттың бар-жоғын түгендеу актісімен» жеке ресімдейді.

          Кассаны түгендеу кассалық операцияларды  жүргізудің шаруашылық жүргізуші  субъектінің басшысы бекіткен  және жете дайындалған Ережелерге  сәйкес өткізіледі. Қатаң есептегі  құжаттар мен бланкілер ( авиа  және темір жол билеттері, бензинге  талон және басқалары) кассаларын  түгендеу, әдетте кенеттен, кассир  мен бас бухгалтердің қатысуымен, кассада сақталатың басқа құндылықтарды  тексеріп және қолма-қол ақшаны  түгел парақтап санау арқылы  жүргізіледі. Түгендеу басталғанға  дейін ( бірнеше касса болған  жағдайда) олар мөрленіп жабылады. Кассир түгендеу сәтінде кассалық  есеп жасап, ақшалай қаражаттың  қалдығын кассалық кітап бойынша  шығарады. Кассирден барлық кірістік  және кассада кіріске алынбаған  және есептен шықпаған сома  жоқ деген қолхат алынады. Ақша  саналғаннан соң кассадағы ақшалай қаражатты түгендеу актісі жасалады. Алынған түгендеу қорытыңдысы бухгалтерлік есептің мәлеметтермен кассалық кітап бойынша салыстырылады. Актіде кассирдің табылған бұрмалаулар туралы түсініктемесі мен түгендеу қорытыңдысы бойынша бұдан былайғы шешімі туралы субъект басшысының қарары (резолюция) жазылады.

         Акт ұйым кассасында тұрған  ақшалай құжаттардың, ақшаның  бар-жоғын түгендеу нәтижелерін  көрсету үшін колданылады. Комиссия  ұйым кассасындағы тұрған ақшалай  құжаттарды, барлық ақшаны түгел  қайтадан есептеу жолымен ақшаның  бар болуын тексереді. Акт екі  дана болып жасалады және түгендеу, комиссиясы мен материалдарға  жауапты адам қол қояды. Бір  данасы ұйым бухгалтериясына  беріледі, екіншісі материалдық  жауапкершілікті адамға қалады. Түгендеу басталғанға дейін ақша, ақшалай қаражаттарының сақталуы  үшін жауап беретін материалдарға  жауапты адамнан қолхат алынады.Қолхат  форманың тақырыптық бөлігіне  кірген. Материалдарға жауапкер  адам құжаттарды тапсыған материалдарға  жауапты ( қолма-қол ақшаны, ақшалай  құжаттарды тапсырған материалдарға  жауапты адамға және бухгалтерияға).

          Түгендеуді өткізгенде мыналарды  тексеру қажет: кассирмен толық  материалдық жауапкершіліқ туралы  шарт жасалды ма немесе «  Кассирдің міндетемесі» алынды  ма, кассаның жарақтаңдырылуы сейф  кілтінің көшірмелері сақталатын  талаптарға сай ма»? 

          Мысалы: Кассаны түгендегенде 150 теңге  мөлшерінде артық шығу табылды,  бұл жағдайда кірістік кассалық  ордер жазылады және олар мынандай  жазбалармен рәсімделеді.

         1020 «Кассадағы ұлттық валютағы  қолма-қол ақша» шот дебеті

6280«Негізгі  емес қызметтен түскен басқа  да табыс»  150  теңге 

Егер  кассаны түгендеу кезінде 5000 теңге  кем шығу табылса, мұндай жағдайда:

-анықталған  кем шығу сомасына шығындық  кассалық ордер жазылады

1430 «Кем шығу, құндылықты бүлдіру»  шот дебеті

1020 «Кассадағы ұлттық валютадағы  қолма-қол ақша» шот кредиті  5000 тенге - кем шығу кассир есебіне  қойылды

1251 «Материалдық зиянның орнын толтыру  бойынша есеп айырысулар» шот  дебеті

1430 «Кем шығу, құндылықты бүлдіру  шығындары» шот кредиті   5000 теңге - кассирдің кем шығуды  өтеуі (кірістіқ кассалық ордер  жазылады)

1020 «Кассадағы ұлттық қолма-қол ақша»  шот дебеті

1251 «Материалдық зиянның орнын толтыру  бойынша есеп айырысулар» шот  кредиті.        

           

     

3.2   Құнды қағаздар 

    Құнды қағаздарға жататындар: компаниялардың акциялары және адамдардың облигациялары, мемлекеттік облигациялар, банктердің сертификаттары, казначейлік вексельдер. Құнды қағаздар ортақ қазанға  ақша төленген соң, пайдаға ортақтасуға  және корпорация капиталын бөлісуге құқық беретін куәлік. Олар әуелде ақша қорын жасау мақсатымен мемлекеттік  және жеке-дара мекемелер арқылы сатылады. Сондай-ақ құнды қағаздарды шығарушылардың да, инвесторлардың да (пайда табу үшін құнды қағазға ақша құйған жеке адамдар) сатуына болады. Оның нарықтық бағасын  анықтайтын соны шығарған кәсіпорындар мен инвесторлар, ал ол қағаздың болашақ  өтілуіне байланысты. Құнды қағаздың бағасының қымбаттауы кәсіпорындардың  экономикалық жетістігіне тәуелді, мәселен, зауыт пайданы неғүрлым көп түсірсе, инвестордың алтын  үлесі де өсе түспек. Егер эмитент (құнды қағаз шығарушылар) шығарған отырып қалса, оның акциясының құны да арзандап, акцияны сатып алған  жұрттың да пайдадан құр алақан қалуы  мүмкін. Соңдықтан акцияны шығарған кәсіпорындардың экономикалық, өндірістік жағдайы жолында әрқашан хабардар болып отыру акционерлердің қалт жібермейтін тірлігінің бір саласы.

      Түптеп келгенде, құнды қағаз саудасынан эмитентке де, сауда-саттыққа араласқан басқаларға да түсер пайда көп. Тұтас алғанда бұл экономиканы көтерудің бір жолы, өйткені, құнды қағаздан түскен қаржыны көзін тауып, өндіріске жұмсай білсе, бұдан бүкіл Қазақстан ұтады, жұмыссыздық саны азайып, халықтың тұрмыс жағдайы да жақсара түспек.

    Құнды қағаз саудасы биржа қоры арқылы жүргізіледі жоне оның құнды қағаз  жөніндегі Ұлттық комиссия бекіткен өз талаптары бар. Ол талаптар биржа  аралық қатынастың сенімділігіне, қаржы  мәселесіне тіреледі. Биржа арқылы құнды қағазын өткізген әрбір  кәсіпорын көпшілік хабардар болып  отыруы үшін, өзінің қаржы жағдайын экономикалық ахуалы, басқарма органдары, алдағы жоспары хақында ақпар  беріп тұруға міндетті. Бұл ақпар  кейде инвесторға түсетін 3 айлық  немесе жылдық есептің негізінде  тумақ.

    Құнды қағаз саудасын қолма-қол жеткізуге  биржа көбіне брокерлер жалдайды да, оған түскен пайдадан жалақы төлеп  тұрады. Сол сияқты бұл іске дилердің тартылуы мүмкін. Бұлардың екеуі де делдалдан айырмасы дилер жалақы алмайды, түскен пайдаға белгілі  мөлшерде еншілер.