Өнеркәсіп экономикасы

tify">Тәуекелді басқару тәсілдерінің жіктелуі:

• тәуекелділікті ескерту тәсілі;
• тәуекелділіктің алдын-алу тәсілі;
• тәуекелділікті оқшаулар (локализация) тәсілі;
• тәуекелділікті диверсификациялау тәсілі;
• тәуекелдің экономикалық салдарларын төмендету тәсілі.

Тәуекелділікті  ескерту тәсілі мынандай шараларды жүзеге асыруды қолдайды:

• тәуекел туралы қажет ақпарды иелену;
• кәсіпорын қызметін стратегиялық жоспарлау;
• активтік, мақсатты бағыталған маркетинг;
• сыртқы ортаның дамуын болжау;
• персоналды оқыту;
• алдын-алу шараларын жүзеге асыру.

      Тәуекелділіктің алдын-алу тәсілі:

• сенімсіз партнерлерден бас тарту;
• кепілдіктер іздеу;
• тәуекелді жобалардан бас тарту;
• мүлікті сақтандыру.

      Тәуекелділікті  оқшаулау тәсілі:

• тәуекелді жобаларды жүзеге асыру үшін бағынышты мекемелер құру;
• арнайы құрылымдық бөлімшелер құру;
• тәуекелді жобаларды жүзеге асыру үшін бірлескен қызмет туралы келісімдер жасау.

Өзін - өзі тексеру сұрақтары:

1. Кәсіпорын қызметінің тәуекелділігінің негізгі топтары қандай?
2. Тәуекелді басқару жүйесінің объектісі мен субъектісіне нелер жатады?
3. Кәсіпорынның ішкі және сыртқы факторлары
4. Тәуекелді басқару тәсілдерінің жіктелуі

 
 
 
 
 

Тақырып 8. Коммерциялық механизмнің  формалары: аренда, лизинг, франчайзинг

 

Дәріс жоспары:

1. Аренда немесе жалға беру ұғымы, мәні мен басты принциптері
2. Лизинг ұғымы, мәні мен түрлері
3. Франчайзинг ұғымы мен мазмұны

      1.Нарықтық жағдайларға көшу шаруашылық қатынастарға жаңа формаларын іздеуді талап етеді. Бұрынғы жағдайларда ағымдық және оперативтік жоспарлау, өндірілген өнімнің номенклатурасы  мен көлемі нормативтік құжаттарымен инструкцияларымен, методикалық нұсқауларымен регламенттелінеді. Мекеменің тәуелсіздігі, жұмысшылардың еркін шешім қабылдауы болған жоқ. Дамыған елдердің тәжірибесі өндірістік шаруашылық қызметтің барлық аспектілері бойынша мекеменің тәуелсіздігінің жоғары деңгейі экономикалық тиімділігін қамтамасыз ететінін көрсетті.Осындай формалардың бірі- аренда немесе жалға беру. Мекемелердегі арендалық қарым – қатынастар өнім өндірудің қысқа мерзімдік жабық технологиялық циклдері бар салаларда дамыған.

 Аренда  – нақты төлем бойынша уақытша  пайдалануға берілген мүлікті  жалға алу. Мекеменің арендасы  – тәуелсіз мекеменің мүлігін  жалға беру. Мекеменің арендасы  – мүлікті мемлекет меншігінен  алу формасының бірі ретінде қарастырылады, себебі мемлекеттік мекеменің мүлігі біртіндеп жалға алушының меншігіне айналады, және жалға алушы болашақта жалға беруші мекемеден сол мүлікті сатып алуға құқына иеи болады. Аренданың дамыған формасы негізгі принциптерге сүйене отырады:

1.Шаруашылық  қатынастың екі жақтың арасындағы  ұзақ мерзімге жоғпры экономикалық  нәтижелерге жетуге қызығушылықты  қамтамасыз етеді.

2.Келісім  шарт, екі жақтың міндеттемелерін  тағайындау.

3.Конкурс  негізінде мекемені жалға беру.

    Шаруашылықішілік мердігер- шаруашылықішілік бригадалық және коллективтік мердігерліктің жаңа сатысы. Бөлімшелердің коллективтік мердігерлік еңбек төлемін ұйымдастыру, шаруашылықішілік коммерциялық есеп, өзін- өзін басқару, келісімдік қатынастардың коллкетивтік формасын қамтушы шаруашылық тәсіл. Медігерлік тәсілге ауысқан мекеменің администрациясы мен бөлімшелердің коллективті нақты міндеттемелерді иеленіп, орындалуына жауап береді, бөлімшелердің коллективті- нақты кезеңдегі жұмыстың нақты көлемін орындауға, мекеменің администрациясы – бөлімшелерді қажет ресурстармен жабдықтауға мүдделі.

    Коллективтік мердігерлік мекеменің өндірістік қызметін өзгертеді:

• Жоспарлау- келісім- шартпен алмастырады
• Нормалау- келісімдік нормативке
• Басқару- қосымша басқару тәсілдері
• Ынталандыру- еңбек саны мен сапасы, адамдар арасындағы қарым – қатынас, еңбектің қарым – қатынасы, психологиялық климат.

     Аренда экономикалық категория ретінде арендаға беруші мен алушының арасындағы келісімдік сипат арқылы көрсетіледі. Арендалық төлем мыналарды қамтиды.

• жалға алынған мүліктің құнынан амортизациялық төлемдер;
• жалға берушіге объектінің жөндеу жұмыстары үшін берілген қаржы;
• банкілік процентін төмен емес деңгейде келісім бойынша тағайындалған пайданың нақты бөлігі.

     Арендалық төлемді есептеу барлық жалға алынған мүліктің барлық сомасы бойынша немесе әрбір жеке объекті бойынша жүргізіледі. Арендалық төлемді аудару мерзімі мен шартты келісімде тағайындалады. Оның шамасы диномикалық инфляциямен кері бағалау жағдайымен тығыз байланысты.

   Арендаға берілген мүлік жалға берушінің мүлігі болып қала береді де, ал сол мүлік арқылы өндірілген өнім, кіріс, материалдық игіліктер жалға алушының меншігі болып табылады.

     Амортизациялық төлемдер есебінен орындалған жетістіктер жалға берушінің меншігіне жатады, оған шығындар арендаға алған мүліктің қалдық құнын арттырады. Егер арендалық кезең аяқталғаннан кейін мүліктің механикалық жағдайы төмендесе, жалға алушы заң бойынша шығынды қайтарады. Жалға алушы мүлікті толықтай немесе жартылай сатып алуға правалы келіспеушіліктер мемлекеттік арбитраж немесе сот бойынша шешіледі. Арендалық мерзім келісімде көрсетіледі, бірақ мекемені қондырғыларды, ғимараттарды жалға беру ұзақ мерзімдік сипатқа ие  – 5   жылдан жоғары. Жалға беру келісімдік жобаны арендаторлар ұйымы өңдеп, мемлекеттік орган қарайды. Келісімге қол қойылған соң арендаторлар ұйымы тағайындалған тәртіп бойынша мекеме мүлігін қабылдап алады және арендалық мекеме статусыниеленеді. Заңдық тұлғаның хұқтары жоғары басқару органның мемлекеттік тіркелгенкүнінен бастапөзін- өзі басқару, кең демократия, еңбек коллективінің жеке мүшесінің қатысуымен жүргізіледі.

    Арендалық мекеме мынадай хұқтарға ие:

• жалға алынған мүліктің құрамындағы материалдық материалдық игіліктерді жалға немесе ақысыз уақытша пайдалануға беру;
• жалға алынған мүлік құрамына өзгнріс енгізу, реконструкциялау, кеңейту, техникалық  кері жабдықтау;
• жалға берушінің қаржысы есебінен әлеуметтік міндеттерді шешу немесе өндірісті кеңейтуге дотациялар алу;
• шығынға үшыраған немесе төмен рентабельді мемлекеттік мекемелерді жалға берген жағдайда арендалық төлем бойынша жеңілдіктер алу.

     Арендалық мекеме мынадай шараларды жүргізуге  міндетті:

1.табиғи  ресурстарды тиімді пайдалануды  және көрсетілген мақсаттарға  сай жұмсалуын қамтамасыз ету;

2.қоршаған  ортаны ластанудан сақтау;

3.мемлекеттік  заказды орындау;

4.өз  қызметінің нәтижесін есепке  алу, мемлекет тағайындаған тәртіп  бойынша статистикалық және бухгалтерлік  есепке алуды жүргізу;

5. шикізат,  материал және т.б. материалдық  – текникалық  ресурстарды сатып  алу және көтерме, бөлшек, келісімдік баға бойынша өнімді өткізу.

  Арендалық  мекеменің қаржылық ресурстарының  құрылуының негізгі көзі өнімді  немесе қызметтерді өткізуден  түскен пайда. Қаржылық  ресурстарды  құрудың экономикалық  негізі  – еңбек  коллективінің шаруашылық  кірісі. Оны есептеу мен пайдалану жолы мынадай:

    Өнімді өткізуден түскен кірістен  барлық өндірістік шығынды шегеріп,  арендалық төлем, банктік және  ішкі несиелер аударылады. Таратылу  схемасы:

Сурет 15

 

Шаруашылықтың кірістің  түрлері

 
 

 
 

   Жинақтау қоры                   Тәуелділік қоры                  Тұтыну қоры

 
 

       Шаруашылық кіріс – еңбек коллективінің  кеңесінің шешімі бойынша таратылады. Арендаторлар коллективі кірісті  таратудың нақты пропорциясын  қамтамасыз етеді, яғни өндірістік нақты техникалық базасы, жұмысшының әлеуметтік және материалдық дамуы қамтамасыз етілуі керек.

    Инфляцияның жоғарғы қарқында  жалақы деңгейі өсіп отыруы  тиіс, ол үшін кірістің жоғарғы  деңгейін қамтамассыз ету керек:  өндірісті ұйымдастыруды жетілдіру, техникалық деңгейі мен өнім сапасын арттыру, ресурстың барлық тұрін ұнемдеу, өнімді дайындау циклін қысқарту және тағыда басқа.

          

2. Лизинг - әртүрлі машиналар, қондырғы, тасымалдар құралдары, құрылыс, компьютерлерді, өндірістік қондырғыларды жалға берудің ерекше түрі.

   Лизинг бірнеше түрлерге ие  және үнемі даму үстінде. Лизингтің  классикалық схемасы 3 қатынасушыны  қарастырады:

      1.мекеме – қондырғыны өндіруші 

      2.жалға беруші – лизингалық  фирма

      3.жалға алушы – лизингті алушы

   Лизингалық компания және лизинг беруші- мекемелерге қондырғыларды жалға беруші мамандандырылған мекеме. Лизингалық компанияның міндеті - өз кленттеріне қажет өнімді алу және оларға жалға беру. Материалдық игіліктерді арендаға алу аяұталған соң фирма лизингалық компания қайтарады немесе уақытын ұзартады немесе қалдық құны бойынша сатып алады. Лизингтің тиімділігі сол – жалға алушыға жаңа техниканы иелену үшін жоғарғы көлемді сама қажеті жоқ. Аренданың осы формасы аз немесе орташа көлемді мекемелер немесе фирмалар үшін тиімді. Олар үшін шектеулі шығында өндірісті реконструкциялауды жүзеге асыру нақты құбылысқа айналады. Лизинг тұтынушыға ғылым мен техниканың жетістіктеріне жол ашады.

        Лизингтің аренда мен салыстырғандағы  экономикалық мәні мынадай:

Арендатор мүлікті жалға алған жағдайда мүліктің иесі болмайды және сол мүлік бойынша праволық міндеттемелерді иеленбейді. Лизинг алушы арендатормен салыстырғанда лизинг берушіге ай сайын арендалық төлем емес, амортизациялық төлемнің толық сомасын аударады, мұның өзі лизинг объектісіне дұрыс қызмет етуге кепілдік береді. Келісілген мерзімнің бастапқы кезеңінде лизинг объектісі амортизациялық норма бойынша сомадан жоғарғы сомаға амортизацияланады. Лизинг келісімінің мерзімі амортизациялық төлемнің мерзімі бойынша есептелінеді. Аренда бойынша есептеулер наоықтық конъюнктураға тәуелді. Арендадан өзгеше, лизинг жағдайында келісім мерзімі аяқталған соң лизинг алушы алдын – ала келісілген баға бойынша сатып алады.

    Жалпы түрде лизинг схемасы  мынадай: 

 

                           Банк                                                                    Кепілдік

                      Лизингалық                  Лизинг                        Лизинг алушы

                      Компания

                          

                      Өндіруші

  

     Материалдық игіліктерді сатып ала отырып лизингалық компания мен лизинг алушы  арасында келісім жасалады, онда аренда мерзімі, оның үзіліссіздігі, арендалық  төлем шамасы, лизнг объектілерін сақтандыру шарты көрсетіледі.

      Арендалау мерзімдеріне байланысты лизингтің мынадай түрлері бар:

    1.Рейтинг – бірнеше күндерден  бір айға дейін 

    2. Хайринг-бірнеше айлардан  бір  жылға дейін

    3. Меншіктік лизинг – бір жылдан  бірнеше жылдарға дейін.

  3. Франчайзинг – ірі және ұсақ кәсіпкерлік қызметтің аралас формасы. Ол аренданың, сату – сатып алу, мердігерлік элементтерін қамтиды, бірақ келісімдік қарым – қатынастың тәуелсіз формасы болып табылады. Ірі және ұсақ мекеменің қарым – қатынасы келісім франчайзинг негізінде көрсетіледі, ірі  мекеме – франчайзер, ұсақ мекеме франчайзг (оператор) деп аталады.