Қазақ тіліндегі белгілілік пен белгісіздіктің

А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты 

 

 

811. 512. 122`36      Қолжазба құқығында

 

 

 

 

 

 

Тураева Айгүл Тасболатқызы

 

 

Қазақ тіліндегі белгілілік пен белгісіздіктің функционалды-семантикалық категориясы 

 

 

 

 

Мамандығы 10.02.02 – қазақ тілі

 

 

 

Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация

 

 

 

 

 

 

 

 

Ғылыми жетекшілер – 

филология ғылымдарының докторы, профессор Е.Жанпейісов, филология  ғылымдарының кандидаты Б.Қапалбеков  

 

 

 

 

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2008

 

 

 

Мазмұны

 

Кіріспе......................................................................................4

І тарау. Функционалды-семантикалық белгілілік/белгісіздік  категориясының тілдік табиғаты....................................................... 8

1.1. Белгілілік/белгісіздік категориясының танымдық сипаты............................................................................................... 8

1.2. Белгілілік/белгісіздік категориясының  референция теориясымен байланысы  .................................................................. 24

1.3. Белгілілік/белгісіздік категориясының  тіл прагматикасына қатысы ............................................................................................. 27

1.4. Функционалдық-семантикалық белгілілік/белгісіздік категориясының парадигмалық жүйесі ............................................ 29

Түйін........................................................................................ 31

 

ІІ  тарау. Қазақ тіліндегі белгілілік мәнінің құрылымы ......................................................................................................... 32

2.1. Белгілілік мәнінің имплицитті берілу жолдары және оны білдіретін лексикалық құралдар ..........................................................................................50

2.1.1 Белгілілік мәнін білдірудегі жіктеу есімдіктерінің қызметі .......................................................................................................... 52

2.1.2 Белгілілік мәнін білдірудегі сілтеу есімдіктерінің қызметі ..........................................................................................................53

2.1.3 Белгілілік мәнін білдірудегі жалқы есімдердің қызметі..............................................................................................60

2.1.4 Белгілілік мәнін білдіретін морфологиялық құралдар............................................................................................67

2. 1.5 Белгілілік мәнінің синтаксистік жолдармен берілуі.. .... 70

2.2 Белгілілік мәндерінің эксплицитті берілу жолдары.............75

Түйін ...................................................................................... ..81

 

ІІІ тарау. Қазақ тіліндегі белгісіздік мәнінің құрылымы ......................................................................................................... .86

3.1. Белгісіздік мәнінің имплицитті берілу жолдары және оны білдіретін лексикалық құралдар....................................................... 86

3.2. Белгісіздік мәнінің эксплицитті жолдармен берілуі .........................................................................................................110

Түйін ...................................................................................... 116

Қорытынды ............................................................................ 120

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі .......................................... 125

 

 

 

 

 

К І Р І С П Е 

 

Зерттеудің  өзектілігі Тілдік категорияларды мағыналық жағынан қарастыру соңғы кезде тіл теориясында да, практикасында да жаңа қарқын алып келеді. Бұл орайда әсіресе функционалды-семантикалық категорияларды егжей-тегжейлі сипаттауға бағытталған функционалды грамматикаға ерекше мән беріліп отыр. Жалпы тіл білімінде функционалды грамматика (лингвистикалық функционология) мәселелерінің қолға алынғанына көп уақыт өткенмен, қазақ тіл білімінде бұл сала енді-енді сөз бола бастады.

Қазақ тіліндегі белгілілік/белгісіздік  категориясы осы кезге дейін  арнайы зерттеу нысаны болмаған. Оның парадигмалық ұйымдасуы, тілдің түрлі деңгейлеріндегі берілу жолдары анықталмаған болатын. Алайда мұндай зерттеудің қажеттілігі функционалды грамматика, типология, тіл тарихы, аударма теориясы мен тәжірибесі, қазақ тілін оқыту әдістемесін сабақтастыра қарастырудан туындап отырған қазақ тіл біліміндегі қазіргі таңдағы кешенді бағытпен байланысты. Осымен байланысты жұмыстың өзектілігі мен мақсатын белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясын қалыптастыратын тілдік құралдарды анықтап, талдау, оларды семантикалық қызметінің ортақтығы негізінде бір өріске біріктіруден көруге болады.

Соған сәйкс бір грамматикалық-лексикалық өріс компоненттерінің мәндерін айқындай отырып, өрістің құрылымын, элементтерінің арасындағы қатынасты сипаттау да кезек  күттірмейтін мәселелердің бірі болып табылады. Себебі грамматикалық бірліктердің қызметін талдау тілдің түрлі деңгейлерінің элементтерін талдауды қажет етеді. Осы тұрғыдан алғанда, белгілілік/белгісіздік категориясын прагматика мен референция мәселелерімен байланысты сөз етудің маңызы ерекше. Осы мақсатта жұмыста белгісіздік/белгісіздік мәндерінің грамматикалық және лексикалық жолдармен берілуі де арнайы сөз болып, соның нәтижесінде қазақ тіліндегі белгілілік/белгісіздік фунционалды-семантикалық категориясының тұтас сипаты мен оның ішкі құрылымын көрсетуге тырыстық.

Соңғы кездегі қазақ тілін зерттеуден ғылым жетістіктері қазақ тіліндегі  белгілілік/белгісіздік категориясын да жан-жақты талдауға мүмкіндік  береді, атап айтқанда, нысанына сәйкес зерттеу тіл құбылыстары жүйелі талдауға негізделеді. Бұл ұстаным қазіргі таңда жеке тілдік категорияларды функционалды тұрғыдан зерттеуде ерекше маңызға ие болып келеді.

Жұмыстың мақсаты. Белгілілік/белгісіздік категориясын функционалды-семантикалық категория ретінде қарастырып, оның мәндерінің әртүрлі тілдік жағдаяттардағы берілу жолдары мен қызметін талдау. Осы мақсатқа жету жолында бірнеше нақты міндеттерді орындау көзделді. Атап айтқанда:

• белгілілік/белгісіздік категориясын функционалды-семантикалық аспектіде қарастыру;
• белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясының тұрпат межесі мен мазмұн межесіндегі инварианттары мен варианттарын анықтау;
• белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясының жекелеген мәндерінің тілдің түрлі деңгейлеріндегі берілу сипатын көрсету;
• белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясын функционалды-семантикалық макроөрістер негізінде сипаттап, өзіндік ерекшеліктерін айқындау;
• шағын (микро) өрістерді анықтап, олардың өзара әсерін және соның нәтижесінде қалыптасатын осы категорияның жекелеген мәндерінің арасындағы қатынасты сипаттау.

Зерттеу нысандары.  Жұмыстың зерттеуіне белгілі көркем әдебиет мәтіндері негіз болған. Жекелеген көркем шығармалардың өзіндік ерекшеліктері, автордың стилистикалық қолданыстары әртүрлі болғанмен, белгілілік/белгісіздік категориясының түрлі құралдармен берілуінің жан-жақты функционалды қолданысын бейнелей алады.

Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Белгілілік/белгісіздік категориясы функционалды-семантикалық категория ретінде қазақ тіл білімінде алғаш рет арнайы сөз болып отыр. Аталған категорияның  ішкі құрылымы, инварианттар мен варианттардың парадигматикалық қатынаста берілуі, нақты жағдаяттардың қолданысы мен макро-, микроөрістердегі мәндері де зерттеу жұмысында тұңғыш рет арнайы қарастырылады.

Жұмыстың теориялық құндылығы. Зерттеу нәтижесінде тілдік жүйенің түрлі деңгейлеріндегі белгілілік/белгісіздік категориясының қызметінің жан-жақты қарастырылуы қазақ тілінің функционалды грамматика мәселелеріне арналған еңбектерге өз дәрежесінде теориялық үлес қоса алды. Жұмыс нәтижелерін лексикалық семантика, синтаксис, мәтін лингвистикасы бойынша жазылған еңбектерде, прагмалингвистика, коммуникативті лингвистика мәселелерінің түрлі салаларының өзара байланысын сипаттайтын еңбектерде пайдалануға болады.

Жұмыстың практикалық құндылығы. Зерттеу жұмысының нәтижелерін қазақ тілін оқытуға арналған оқулықтар мен әдістемелік жұмыстарда, жоғары оқу орындарына функционалды грамматика, аударманың теориясы мен тәжірибесі, әдеби тіл, тіл мәдениеті, морфология, синтаксиске арналған оқулықтар мен оқу құралдарын жазуда пайдалануға болады. Сондай-ақ қазақ тілі теориясы мен типологиясына арналған арнайы курстар мен арнайы семинарларды жүргізуде пайдалануға болады.

Зерттеу әдістері. Жұмыста қолданылған әдістер белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясының жекелеген конституенттерінің өзіндік ерекшелігінен туындайды. Зерттеу барысында тілдің түрлі деңгейлері, белгілілік/белгісіздік категориясының морфологиялық, синтаксистік, лексикалық жолдармен берілу жолдары талдануына байланысты тілді жүйе ретінде қарастыруға мүмкіндік беретін сипаттама әдісі қолданылды.

Сонымен қатар белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясын жан-жақты толық ашу  үшін, нақты айтқанда, шағын өрістер  арасындағы шекараны айқындау үшін трансформация әдісі, дистрибуция және белгілілік/белгісіздік мәндерінің семантикалық компоненттерін айқындау үшін компонентті талдау әдістері қолданылды. Сондай-ақ белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясы өрісінің ортақ құрылымы мен жекелеген семантикалық белгілерін анықтау мақсатында «өріс» әдісі қолданылды. Талдау барысында өріс талдауын сандық талдаумен байланыстыратын кешенді талдау қолданылды. Белгілілік/белгісіздік жағдаяттарын, белгілілік/белгісіздік мәнінің берілу жолдарын айқындап, сипаттауда, белгілілік және белгісіздік мәндерінің семантикалық варианттарын анықтауда тұтас контекстер пайдаланылды.

Қорғауға ұсынылған тұжырымдар:

• қазақ тіліндегі белгілілік/белгісіздік категориясы – функционалды-семантикалық категория болып табылады. Оның ұғымдық статусы тілдің түрлі деңгейлерінде көрініс табатын көптеген семантикалық варианттардан құралады.
• белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясы лексикалық, морфологиялық, синтаксистік деңгейлерде нақты көрініс табады;
• белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясы тілдік қолданыста, контексте анық көрінеді;
• қазақ тіліндегі белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясы – ұғымдық категория болып табылады;
• белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясының инвариант мәні тыңдаушыға заттың таныс не бейтаныс болуына негізделеді;

Жұмыстың талқылануы: Зерттеу жұмысының негізгі түйіндері мен тұжырымдары республикалық басылымдарда 9 мақала түрінде жарияланып, 6 халықаралық ғылыми-теориялық конференцияларда баяндалды.

Жұмыстың құрылымы.  Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады.

 

 

1. БЕЛГІЛІЛІК/БЕЛГІСІЗДІК ФУНКЦИОНАЛДЫ-СЕМАНТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯСЫНЫҢ ТІЛДІК ТАБИҒАТЫ

 

1.1. Белгілілік/белгісіздік категориясының танымдық сипаты

 

Тілді функционалдық  тұрғыдан зерттегенде, сөйлеу барысындағы  грамматикалық бірліктердің қызметіне  баса назар аударылады. Яғни ұғымдар  мен олардың тілдегі көрінісі сарапталады, сөйлеуші санасындағы  коммуникативті маңызды категориялар тексеріледі. Ең алдымен, әрбір сөйлерменнің санасында қалыптасқан маңызды коммуникативті ұғымдар негізге алынады. Олар ұғымдық категорияларға жатады әрі тіл құрылымында көрініс табады. Ұғымдық категориялардың қатарына сөз болып отырған белгілілік/белгісіздік категориясы да жатады. Таным категориясын біртұтас функционалды-семантикалық категория ретінде сипаттаған еңбектер қатарында А.М.Горлатов /1/, Е.Г.Гуцу /2/, В.С.Рябенко /3/, А.Б.Михалев /4/ т.с.с. ғалымдардың еңбектерін атауға болады. «Белгілілік», «белгісіздік» ұғымдары уақыт, кеңістік, қозғалыс сияқты философиялық ұғымдармен тығыз байланысты.  Зерттеуші, ғалымдардың белгілілік/белгісіздік категориясына деген қызығушылығы антика дәуірінен, Гераклит, Аристотель, Платон  еңбектерінен бастау алады.  сабит

Белгілілік/белгісіздік  категориясы тілдік категория ретінде  сан қарлы да көпаспектілі категорияға  жатады. Функционалды-семантикалық категория  ретінде ол басқа категориялар сияқты сана қызметіне араласу мүмкіндігіне қарай қарастырылуы керек. Тілдік категория ретінде ол тілдік семантика, ұйымдасу принциптері, тұрпаттық көріну тәсілдері, тілдегі қолданысы тұрғысынан сөз болуы тиіс. «Тіл білімі сөздігінде» белгілілік/белгісіздік категориясына былайша сипаттама берілген: «...Белгілілік/белгісіздік категориясы (гр. кategoria – бекіту) – сөз құрамындағы категориялы  семантикалық белгі. Ол – белгі объектілер класынан бөлініп шыққан жағдайда шынайылық объектісіне сәйкестігін көрсетеді (белгілілік категориясы); осындай кластарға сәйкес қарым-қатынас сипаты (белгісіздік категориясы). Белгілілік/белгісіздік категориясының әдіс-тәсілдік типологиясы бірдей емес. Сонымен, бұл категория роман-герман тілдерінде белгілілік және белгісіздік артикльдерінің ерекшеліктерімен анық көрсетілген, мысалы, ағыл. the-a, фр. le, la-un, une, нем. der-ein. Артикльсіз тілдерде бұл категория сөздің орын тәртібінің, есімдіктің көмегімен ғана бейнеленеді. Мысалы, орыс тілінде сөздің соңғы орында тұруы, әдетте, белгілілікпен байланысады (Они купили платок маме). Қазақ тілінде белгілілік/белгісіздік категориясы бір-дің көмегімен көрініс табады, мысалы, бір адам – один человек» /5, 544-с./.