Қазақ тіліндегі белгілілік пен белгісіздіктің

Ќарѓайсыњ мынау отырѓан есіріктерді. Мынау ж‰генсіздер, анау ќасын керген жењгесі Шєкетті б±збай ќояр ма? (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 123-б.).

Жаулығы ќоќырайѓан Ќара бєйбіше к‰птей боп ж±ртта шалќиып т±рып, кейбір ж‰гі ауѓан т‰йелерді кµріп: - Д‰йсенбай, Д‰йсенбай! Сен ќайда ж‰рсіњ ана ауѓан т‰йені б±рмай? – деп шањќ-шањќ етеді (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 15-б.)

Анадай жерде жарым-жартылап жеген аюдыњ жемтігі, оныњ тµњірегінде кейін-кейін шегініп ќасќыр сынды алпамсадай бараќ тµбеттер жатыр (Ж.Аймауытов. Шығ. 2-том. 227-б.).

Анау ќара ат, торы ат, ќ±ла бие, жирен бие, єне бір ќ±ла биелерге Шекер де, К‰нікей де мінер еді! (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 13-б.)

Ќатындар ќалыњдыќты ортаѓа алып, оњ жаќќа шымылдыќ ќ±рып: “Шымылдыќ ќ±рар”, “ќол ±статар”, “шаш сипар”, “тµсек салар”, “етік шешер”, “ірге тебер”, “кµрпе ќимылдатар” кєделер “жол менікі, сеніњ жолыњ анау жолы біткен” десіп, керілдесіп, керісіп, таласа-тармаса бір жапыраќтан жырымдап алысуѓа, оныњ артын ала жаздай µсекке, пыш-пышаќќа, араздыќќа айналдыруѓа байдыњ ‰йіне ќарай ентелесті (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 45-б.).

Мұндай сілтеу есімдіктері бір сан есімімен тіркесетін тұстары да кездеседі. Онда бір сөзі сілтеу есімдігіне нақтылау мәнін үстейді. Мысалы:

Әне бір қалың бұйығының қақ ортасында қалып, айналасына құмырсқа илеу салған көк тастың аты —«Қанжар жаныған», ал ана бір жалғыз қылауытқан тоқымдай кебірдің аты — анау-мынау емес «Қол қырылған» (Ә.Кекілбайұлы. Күй, 58-б.).

Сонымен қатар сілтеу есімдіктері бір сан есімімен тіркескен кезде кейде белгілілік мәнінен айырылып, белгісіздікке ауысады. Мұндай қолданыстан сөйлеушінің шаманы, мөлшерді тұспалдап білдіргені байқалады. Мысалы:

Бұл бос кергілес, итырқылжыңнан бойын тысқары үстап, араласпай жүр еді. Ана бір жыл аталы бір ауылға көріскелі бара қалды (Ә.Кекілбайұлы. Күй, 69-б.).

Бұл орайда бір сан есімінің негізгі мәні белгісіздік мән үстеу екені белгілі. Тіркескен сөзінің мағынасын ол көбінесе күңгейлендіріп, анық еместік, таныс еместік мән үстейді. Алайда үнемі белгісіздік мән үстей бермейтіні алдыңғы мысалдан байқалып тұр.  Нақты белгілі бір затты нұсқау үшін қолданылатын есімдіктермен тіркескен кезде нақтылау мәнін үстесе, дерексіз мәнді, жалпылау мәнді есімдіктермен тіркескен кезде жалпылық мәнге ие болып, белгісіздікті білдіретінін көреміз.  Сонымен, сілтеу есімдіктерін үнемі белгілілік мәнін білдіру үшін ғана жұмсалатын тілдік құрал ретінде қарастыруға болмайды.  Сол себепті белгілілік/белгісіздік категориясы үшін жағдаят мәселесі ерекше орын алады. Рошко жағдаятқа байланысты тілдік құралдардың мәні ауысып, сол арқылы айқындалып отыратынын, сол себепті нақты жағдаят, контекс пен просодияға ерекше мән беру қажеттігін айтады / Рошко 1994, 17/.  Рошко Р. Семантичната категория определеност/неопределеност и семантичната категория количество //Българско-полска съпоставителна граматика. Том 3. С., 1994.  С.15-38.

Алыс қашықтықты білдіру  үшін жұмсалатын сілтеу есімдіктерінің де өзіндік ерекшеліктері байқалады. Мысалы: 

Шалќып  жатќан аќтылы ќой жер ќайысып сонау µлкеге сыймай кетуші еді (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 159-б.).

Сол µњірдіњ бозбаласын жиѓызып, ќ±ман беріп, бєріне дєрет алѓызып, сыбандырып, белді бекем буѓызып, ж‰гіндіріп алќа-ќотан отыртты (Ж.Аймауытов. Шығ. 2-том. 102-б.).

Он-он бес шаќырымдай шыќќан сол жолда кµрінген ауылѓа ат шалдырмаќ болды (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 199-б.).

Дүрмекпен келе жатќаны болмаса, К‰нікейдіњ ќиялы саѓымдай б±лдырап, сол саѓымныњ ішінен біресе екі тірсегі ботанікіндей майысќан, басы бір бµлек, кеудесі бір бµлек кейќуат Т±яќ елестеді, біресе екі иыѓына екі кісі мінгендей, кµзі алаќандай, ш‰йдесі тоќпаќтай Байман елестеді (Ж.Аймауытов. Шығ. 2-том. 45-б.).

Ол ауыл єрі жаќын, єрі бастас: µз т±ќымы, єрі тілмаш та сол, елдіњ бір т±тќасы ѓой (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 32-б.).

Мұндай сілтеу есімдіктері  де жоғарыда келтірілген мысалдардағыдай  нұсқау, сілтеу мәнін білдірумен қатар  нақтылау үшін де қолданылып,  белгілілік мәнде жұмсалады. Мысалы: 

“Біз де осындай  боламыз ѓой, Шємшидікі ќандай болар екен?” деп тањырќаѓан ќыздар сол дырдудыњ ішінде бара жатты (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 45-б.).

Жаѓањ жайлау, тµбењ ќыстау. Сол ќызудыњ ‰стінде жолдастармен сыраѓа барып кіресіњ (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 150-б.).

Сол кезде Б±рыќќалтер сипрін ќайта бір ќарап жіберсе, ќ±дай ±рѓан екен, Ќытай халќыныњ саны 700, 800 мµлиенді ќусырып, милиартты шарпып ќалѓан екен (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 251-б.).

Ер кісілері серпіле берді. Ќызылбике Жамалды с‰йрей-м‰йрей арбаѓа:Не керек, сол арбасумен отырып, жолдан атты бір астырып жегіп, Ќызылбикелер шалдырмай, ел орынѓа отыра ќызыл отауѓа жетті (Ж.Аймауытов. Шығ. 2-том. 200-б.).

Т‰ні бойы ойнап, шаршаѓан балдырѓан денесініњ єнтек  дамылдап сая тапќаны да, ойында Байманмен сµйлескені де, оныњ артына ќиялына келген шіли-міли с±лу елестер де, жањаѓы “ќол ±статардыњ” сєн-салтанатына ќызыќќаны, жек кµргені, к‰њіркегені де, содан барып жаман Т±яќпен ќол ±стаймыны есіне т‰сіп, оѓан мойны жар бермей, ќапастаѓы торѓайдай ж‰регініњ б±лќынѓаны да, - бєрі де сол толѓан кµкіректіњ “ымы” деп ќыњќ еткен жалѓыз дыбысымен сыртќа шыѓарѓан лебізі еді (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 47-б.).

Сілтеу есімдіктері заттық мәнде жұмсалып, нақты бір адамды немесе адамдар тобын көрсету  үшін де қолданылады. Бұл орайда да даралық, ерекшелеу мәні басым болғандықтан, белгілілік мәнде жұмсалады. Мысалы:

Анау-мынау деп  тєжікелесіп т±рѓанда балдыздары мен к‰йеу де келіп, К‰нікей солармен бірге ‰йге кірді (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 50-б.).

Сондай  амалды бірінші тапќан кісі Ќыликµз  еді: астыќтан ењ алѓаш уытты ашытќы жасауды шыѓарѓан сол еді (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 233-б.).

Сонымен қатар сілтеу есімдіктері белгілілік мәнін білдіретін негізгі көрсеткіштердің бірі болып  табылатын жалқы есімдермен тіркескен  кезде де өзіндік ерекшеліктерге ие болатынын байқауға болады.  Мысалы:

Шекер б±рын да айтќан ѓой, жаман шомыттарын сиырларына артып, µзі жµнеліп бара жатып, К‰нікейге таѓы да: - Бар ана Шємшилердіњ ќасында бол! Елењдеген мал кµрінеді, жыѓылып ќалма! – деді (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 14-б.).

Ол  зєр шµп бір безергенде, болар дейсіњ бе?-деп, ана жаќта отырѓан т‰неугі Бєден (Мєжікенді... алмадыњ деп, араз боп кететін сол), домбыраны алып ќасындаѓы бір келіншекке єн салѓызды (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 39-б.).

Мұнда сөйлеуші сөз болып отырған адаммен таныс болуы да мүмкін, бірақ жақтырмау, ұнатпау реңкі байқалады. Сілтеу мәнді есімдіктер зат есімнің орнына қолданылған кезде белгілі бір адамды көрсетумен қатар сөйлеушінің онша жақтыра қоймайтыны, негативті қатынасын да білдіреді. Жалқы есім сілтеу есімдігімен тіркескен жағдайда анық белгілі емес екенін білдіреді.  Бір жағынан алғанда, белгілілікке тән белгілер бар, атап айтқанда, есімнің детерминизациясы, актуалдану, осы жағдаятта оның бірден-бір, жалғыз екені байқалады.  Осыған байланысты зерттеуші Аташев С. былай дейді: «Актуальді мүшелеудегі интонация және орын тәртібі  тәсілдері темаға да қатысты. Сөйлемнің көбінесе бас жағынан жинақталады, ортада, соңында тұруы да мүмкін, ол ерекшелінбей айтылады. Әдетте тема бұрын келгенде темалық бөлік пен ремалық бөліктің арасында кідіріс жасауға  болады. Ол жай интонациямен, санамалау интонациясымен көмкеріліп тұрады. Оның түсірілуі, басқа сөзбен алмасуы жиі ұшырайды. Сондықтан теманы көрсетуге бейім болатын жіктеу, сілтеу есімдіктері. Бұл осы есімдіктердің мағыналық, қолданылуы ерекшеліктерінен туған. «Ол», «бұл», «сол», «келесі» дегендердің нелер, кімдер екені контекстен белгілі болып тұрады. Интонация, орын тәртібі, есімдіктер,есімдік іспетті сөздер /прономиналдану/, кідірістердің басқа теманы көрсететін басқа тәсілдері де бар» (дисс. Аташев 76 бет)

Сілтеу есімдіктері  белгілілік/белгісіздікті білдірумен қатар қосымша мәнді де білдіре  алады, яғни олар затты нұсқап көрсетеді. Затты нұсқау белгілілік мәнді білдірудің атрибутивті қолданысының негізгі  критерийі болғандықтан, сілтеу есімдіктерімен тіркескен зат есімдер де атрибутивті қолданыста болады. Мұндай жағдайда:

а) зат сөйлеуші мен  тыңдаушыға көрінбесе де, сөйлеушінің  ойындағы затты көрсету үшін анафоралық қолданыста болуы мүмкін:

Осындай ќысыр кењеспен отырѓанда ет пісті. Астаулап тегенелеп, ќазан-ќазаннан буын б±рќыратып т‰сірген етті талтањдасып, дедектеп бір жерге жинай бастады. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 88б)

Таба алмасањыз, ол осы  ауылдыњ молдасы. Оныњ не ойлап келе жатќаны мынау. Ол ќазір “підиеге” отырады, оныњ “підиені” есіткені болмаса, кµріп отырѓаны осы. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 45б)

ә) затты тікелей нұсқап, өзіне  ұқсас басқа заттардан ерекшелеп көрсетуі мүмкін: сол.

Ол торѓайдыњ т‰скен жері ќалыњ шµп. Кµз айырмай ќарап келеді Аќбілек. Єлгі торѓай ќалыњ шµпке т‰сті де, ќалбалањдап, далбалањдап, шµпке таман айналањдап шыр-шыр етіп, безек ќаѓып, олай-б±лай шоршыды. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 180б)

Ќартќожа жанталасып, мыќшыњдап, тері п±шпаѓынан аќты, ауылдаѓылар  кµріп т±рса да, кµрмегенсіп, сиырыњ суаруѓа ерініп, кісіге иек с‰йеп  кеткен ел, келмейді.Ана Ыбырайларды ќарашы, кµріп т±рып, єдейікелмей т±рѓанын, “ерегіскенде суармай ќµояйын ба!” дейді Ќартќожа. Дегенмен сомадай болып, бір ауылдыњ сиырына ќауѓа тарта алмауды намыс кµреді (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 37б)

Б±лардан µзіміздіњ сарайымыз ана ќ±рлы т‰зу, - деді саќау мешкей. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 88б)

Осы сартылмен биеніњ бірер сауымындай мезгіл µткен шыѓар, ќарсы алдынан бір топ жігіт кездесе кетті. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 60б)

Зерттеу материалдары нақтылау мәнін білдіруде «жекелік» компоненті белгілілік мәнде тәуелдік жалғаулы сөздер арқылы немесе сілтеу есімдіктері арқылы беріле алатынын көрсетеді. Мұндай зат есімдер белгілілік дескрепциясының референтті, атрибутивті немесе гипотетикалық қолданысқа ие болуы мүмкін.

Белгілілік/белгісіздік категориясында есімдіктер өз алдына өріс орталығын  құрайды. Есімдіктер белгілілік және белгісіздік мәнін білдіруде өіндік ерекшелігі мол, әлеуеті күшті лексикалық құралдар қатарына жатады.  Осыған байланысты З.Сабитова былай дейді: «Указательные местоимения играют важную роль в организации текста, в развертывании нарративной цепи: от неизвестного слушающему лица, которые необходимо представить, до известного, идентифицированного, обозначенного определенными дескрипциями с местоимениями  сь, тъ, онъ» (131).

Есімдіктер мағыналық ерекшеліктеріне  қарай бірнеше түрге жіктелгенмен, белгілілік және белгісіздік мәнді білдіруде әрқайсысының өзіндік орны бар.  Мәселен, есімдіктердің бір тобы  белгілілік мәнді білдіру үшін жұмсалса, енді бір тобы белгісіздік мәнді білдіру үшін қолданылады. Мысалы: 

Єрбiр пєннiњ програмы єр жылѓа арналып‚ бµлек-бµлек жасалатын‚ оныњ ‰стiне бастауыш мектептердiњ програмы бiрнеше т‰рлi‚ екiншi басќыштыѓы таѓы неше алуан боп жасалып‚ єр мектептiњ µзi бiр бµлек ауыл боп µмiр с‰ретiн‚ т‰рлi мектепке т‰рлi ат ќойылатын... (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы.  5-том‚ 11-б.).

Төңкерісшіл, бұқарашыл ақын, әдебиетші  болудан әркімнің-ақ дәмесі бар. Әркімнің-ақ келсе-келмесе де бірдеме жазып, тырбанып жүр (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы.  5-том‚ 202- б.).

¤зі бір саудыраѓан, аќ кµњіл, бала сияќты адам. Не десењ соѓан нанады. Аѓатайымныњ бар-жолѓын білдірмейді. Келген кісімен еркекше сµйлеседі. Меніњ кµзімді ашќан со жењгем ѓой, єйтпесе... (Аймауытов Ж. Шыѓ. І том 291-б.).

Бiраќ  ескiлiк сµздер батырдыњ батырлыѓын‚  бидiњ шешендiгiн‚ ханныњ хандыѓын‚  салтанатын жетiлдiртiп‚ ескектетiп айтќанына келiсушi едi‚ ол кездегi халыќтыњ рухы да‚ т±рмысы да ескек‚ асќаќ сµзге лайыќ келушi едi. Халыќтыњ мiнезiн суреттеп‚ мiнiн айтып‚ терењ пєлсєпа сµздердi желдiртiп‚ ескектетiп айту б±л заманда артыќ‚ ±наспайды (Аймауытов Ж. Шығ. 5-том‚ 131-бет).

- ¤мiр с‰ру  дегенiмiз iс iстеуге бiр маќсат  болуѓа тиiс. Ондай маќсат бiр жаќсылыќ болуы керек. Ол жаќсылыќ ќиялда ѓана болмай‚ д‰ние ж‰зiнде бар болып‚ бар болса бiр адамѓа болмай кµпке бiрдей болуы керек (Ж. Аймауытов. Шығ. 5-том‚ 135-бет).

Көркем әдебиет қазақта  азды-көпті басылып келеді. Жас  жазушылар шығып келеді. Оларды қарсы алып, қолтықтап демеп, маңдайынан сүю керек (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы.  5-том‚ 193-бет).

Екiншi жiктiњ µлењшiлерi — Ахмет  Байт±рсынов‚ Сєбит Дµнентаев‚ Шєћкєрiм‚ Бекет ¤тетiлеуов. Бұлардыњ µлењi сырты тµгiлген‚ с±лу‚ тiлi кестелi‚ аныќ‚ халыќтыњ ±ѓымына‚ оќуына жењiл‚ тєттi. Б±лардыњ µлењдерiнiњ сезiм мен ќиялѓа тєрбие єсерi аз‚ аќылѓа азыѓы бар. Б±лар халыќшыл (народник) аќындар (Аймауытов Ж. Шығ..  5-том‚ 193-бет).

Сол дүрмекпен, қызумен жүріп, Махмұт науқасын мүлдем асқындырып, шыңына жеткізіп алғанын білмей қалады, етінен айрылып, жағы суалып, көзі үңірейіп, күркілдеп жөтелуге айналады  (Аймауытов Ж. Шығ.  5-том‚ 287-бет).

Бұл орайда өздік есімдіктері мен  әр сөзінің қатысуымен жасалған жалпылау есімдіктері негізінен белгілілік мәнді білдіру үшін қолданылатынын көреміз.  Ал болымсыздық, белгісіздік есімдіктері, сұрау есімдіктері белгісіздік мәнді білдіру үшін жұмсалады екен. Мысалы: 

– Қалабек келсе бұ кісілерді еріктірмес еді, – дейді біреуі. – Сол ма? Ол жындының жүрген жері думан ғой, - дейді тағы біреуі.  (Аймауытов Ж. Шығ. 5-том‚ 256-бет).  

Жазѓы курста оќыѓан ауыл м±ѓалiмдерiнiњ оќыту жµнiнен  кейбiр нєрселердi с±раѓаны болды. Сұрауларына сол кезде жауап берiлiп µтсе де‚ кейбiрi жалпыѓа естiртерлiк‚ µмiр ж‰зiнде тањдайына тиiп ж‰рген с±рау болѓандыќтан‚ жања комплекске де ќатысы барлыќтан‚ б±л жерде кµрсете кетудi лайыќ кµрдiк. (Аймауытов Ж. Шығ. 5-том‚ 92-бет).

Осы к‰нгi бiлiмдi тєрбиешiлердiњ пiкiрi: “Балада єрт‰рлi мiнездiњ негiзi болып туады. Жаќсылыќ жаѓы да‚ жаманшылыќ жаѓы да болады” (Аймауытов Ж. Шығ. 5-том‚ 136-бет).