Қылмыстың субъективтік жағының түсінігі және маңызы

       Қылмысты  саралаудың жасалған іс-әрекеті  онымен ұқсас, яғни әрекет етілуі  ҚК-те қарастырылған қылмыс құрамымен  салыстыру болып табылатындығын  еске түсірейік. Сонымен қатар  оны жүргізу процессінде «заңның  жекелеген ережелері нақтыланады,  жаңа фактілер анықталады, болжамдар  өзгеріске ұшырайды және одан  әрі зерттеудің жолдары белгіленеді»./ 25/

       В.Н.  Кудрявцев и Б.А. Куринов қылмысты  сарлау бойынша жазылған монографияларында  қылмыстылықтың әлеуметтік мәселелерін,  оның себептерін және қылмыс  жасаған тұлғалар туралы мәліметтерді  талдауды және тереңдетуді атап  көрсеткен.

       Егер  қылмыс субъектісін құқықтық  ұғымға жатқызсақ, қылмыскердің  жеке басы криминологиялық ұғым  болып табылады. Жеке тұлға болу, ақыл-есі дұрыстың қылмыстық заңмен  бекітілген жасқа толу оның  біріншісінің яғни қылмыс субъектісінің  негізгі белгілері болып табылады. Екінші түсінік жеке тұлғаны  сипаттайтын: әлеуметтік – демографиялық,  біліми-мәдени, функционалдық, құндылықты- мотивациялық, қылмысты-құқылық ерекшеліктерді  қамтиды.

       Тұлғаны  қылмыс субъектісі ретінде тану  үшін ең алдымен, қоғамға қауіпті  және қылмыстық құқыққа қайшы  іс-әрекетті нақ осы адамның  жасағандығын нақты анықтап алу  қажет. Ол осы іс-әрекетті жеке  өзі жасауы мүмкін немесе табиғи  күштерді, жануарларды, техниканы,  электр приборларын, химиялық  заттарды, әртүрлі уларды пайдалануы  сонымен қатар іс-әрекетті ақыл-есі  дұрыс емес адмдардың немесе  жас балалардыңкөмегімен жасауы  мүмкін. Қылмысқа бірігіп қатысушылар  (ұйымдастырушы, айдап салушы, көмектесуші  яғни алдын-ала қасақана қылмыс  жасауға келісім жасаушыларды  қылмыс субъектісі болып табылады. Қылмыс субъектісінің жалпы белгілерінің  тағы басқа екеуі жас мөлшері  және  ақыл есі дұрыстық адамның  психофизикалық қасиеттері олардың  біріншісі бойынша белгілі бір  жасқа толғандығы немесе толмағандығы  фактісі сенімді түрде анықталуы  тиіс. Екіншісі бойынша тұлға  өзінің іс-әрекетіне жауап бере  алатындығы және басқара алмайтындығы  дәлелденуі тиіс.

        А.Н.  Трайнин  бұл белгілерді қылмыс  құрамынан тасқары тұрған қылмыстық  жауаптылықтың шарттары ретінде  қарастырғанын атап өту керек.  Қоғамда қауіпті және құқыққа қарсы іс-әрекеттің субъектісін сипаттайтын белгілерге ол тиісті құрамдарда орын алған лауазымды тұлғаны, әскери қызметкерлерді, өкімет өкілін жатқызады./ 26/

       Қылмыс  субъектілерінің белгілеріне (жас  мөлшері, есі дұрыстық) В.Н. Кудрявцев  және тұлғаның сотталғандығын, қайталап  қылмыс жасауды және қылмыс  рецидивін жатқызды.

       Қылмысты  жасаған кезде қылмыстық жауапқа  тартылатын жас ретінде 16 жасқа  толу деп саналады. Алайда біз  бұны жалпы ереже деп есептеп  одан кейде өзгешеліктер болатындығын  естен шығармауымыз керек. Қылмыстық  Кодекстің 15-бабының екінші тармағында  төменде көрсетілген қылмыс түрлері  үшін қылмыстық жауап кершілік 14 жастан басталатындығы көрсетілген.  Ол адам өлтіру (96), денсаулыққа  қасақана зиян келтіру (103), ауырлататын  мән жайлар кезінде денсаулыққа  қасақана орташа ауыр зардап  келтіргені үшін (104 2-бөлімі), зорлау (120) жыныстық сипаттағы күштеу  әрекеттері (121), адам ұрлануы (125), ұрлық (175), тонау (178), қарақшылық (179), қорқытып алу (181), авто көлікті  заңсыз иелену ұрлау мақсатын  көздемей(185 ІІ-ІІІ-ІV), мүлікті қасақана  жою, бүлдіру (187 ІІ-ІІІ), терроризм  (233), адамды кепілге алу (234), террористік  акті туралы өтірік хабарлау (242), қару-жарақ, оқ –дәріні, жарылғыш  заттар мен жарылғыш құрылғыларды  ұрлау не қорқытып алу (255), ауыр  жағдайдағы бұзақылық (257 ІІ-ІІІ), тағылық (258), есірткі немесе жүйкеге  әсер ететін заттарды ұрлау  не қорқытып алу (206), қайтыс  болған адамдардың мүрдесін және  олардың жерленген жерлерін қорлау (275), көлік жолдарын немесе қатынас  жолдарын қасақана жарамсыз ету  (299). Жоғарыда атап көрсетілген  қылмыстар түрі заңда бекітілгендіктен  тек осы қылмыстар үшін қылмыстық  жауаптылық 14 жастан басталуы тиіс. Сонымен қатар адам осы көздеген  жасқа толса бірақ психикалық  дамуы жағынан артта қалуы  саладрынан онша ауыр емес  немесе орташа ауырлықтағы қылмысты  жасау кезіндегі өзінің іс-әрекетінің  іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық  қауіптілігін толық ұғына алмаса  не оған ие бола алмаса, қылмыстық  жауапқа тартылуы тиіс емес. 14 жасқа толмаған жас-өспірімдердің  қоғамға қауіпті іс-әрекеттері  үшін қылмыстық жауапкершілік  туындамайды. Олар ішкі-істер  органдарының ұсынысы бойынша,  мемлекеттік арнайы органның  қортындысымен сот анықтамасымен  арнайы оқыту-тәрбиелеу мекемелеріне  жіберілуі мүмкін. Егер 14 жаспен 16 жастың  арасындағы жас өспірім 16 жастан  бастап қылмыстық жауапкершілік  туындайтын қылмыстарға қатысса  соның барысында ол 14 жастан қылмыстық  жауапкершілік басталатын қылмыс  жасаса мысалы бандитизм (237)бап,  оған қатысқан 14 жас пен 15 жастың  арасындағы жас өспірімдер бандитизм  емес ұрлық, тонау, қарақшылық, зорлау, кісі өлтіру  бойынша ғана  қылмыстық жауапкершілікке тартылады.  Адамды белгілі жасқа толды  деп есептеу үшін оның жас  шамасы дәл анықталуы тиіс. Адам  белгілі жасқа толды деп есептеу  оның туған күннен емес одан  кейінгі тәуліктің 00 сағатынан  Егер жасөспірімнің жас шамасын  анықтайтын құжаттар жоқ болса  оны анықтау үшін соттық-медициналық  сараптама тағайындалады. Егер  оның жасы белгісіз болса оны  туған күні деп сараптама атаған  жылдың ең соңғы күні саналады. Егер жасты сараптама атаған  жас мөлшерінің төменгі және  жоғарғы жас мөлшерімен анықтау  қажет болса онда төменгі жас  мөлшері алынады.

       Егер  жасөспірімнің психикалық дамуы  жөнінен артта қалуы байқалатындай  болса оның психикалық дамуының  деңгейін анықтау қажет, яғни  ол өз әрекеттерін толық сезініп  басқара білді ме жоқпа? Ол  үшін қажетті жағдайларда балалар  психологиясы саласындағы (педагог,  психолог) мамандарының қатысуымен  сараптама тағайындайды немесе  көрсетілген мәселелер сарапшы-психиатордың  шешуіне білдіреді. Кәмілетке  толмағандарға жаза тағайындау  барысында, оның өмір жағдайы  мен тәрбиеленуі, психикалық даму  деңгейі, жеке басының өзгеде  ерекшеліктері, сонымен қатар  жасы үлкендердің оған ықпалы  есепке алынуы тиіс. Жасы кәмілетке  жетпегендік жеңілдететін мән-жай  ретінде , өзге де жеңілдететін  және ауырлататын мәністермен  жинағында есептеледі. Егер кәмілетке  толмаған адам бірінші рет  онша ауыр емес немесе ауырлығы  орташа қылмыстар үшін сотталса  сот оны жазадан босатуы мүмкін, егер кәмелетке толмаған адамды  түзету  мәжбірлеуші тәрбиелеу  шараларын қолдану арқылы мүмкін  деп есептеген жағдайда. Егер қылмыстық жауапкершілікке тартылу жасына толмаған адам қоғамға қауіпті іс-әрекетті ересек адамның айдап салуымен  жасаса, онда ол жанама орындаушылық болып есептелінеді. Ал ересек адам тікелей орындашы және кәмілетке толмағандарды қылмысқа тартқаны үшін жауапқа тартылады.

        Қоғамдық  қауіпті әрекетті жасаған кезде  есі дұрыс емес күйде болған, яғни созылмалы психикалық ауруы,  психикасының уақытша бұзылуы,  кемақылдығы немесе психикасының  өзгеде дертке ұшырауы салдарынан  өзінің іс-әрекетінің іс жүзіндегі  сипаты мен қоғамдық қауіптілігін  ұғына алмаған немесе оған  ие болмаған дам қылмыстың  жауапқа тартылуға тиіс емес. Есі дұрыс еместік дегеніміз  қоғамға қауіпті әрекетті жасау  барысында, психикалық ауру жағдайына  байланысты әрекеттің мәнісі  мен қоғамдық қауіптілігін сезіне  алмауы болып табылады. Есі дұрыс  еместік түсінігін анықтау барысында  заң екі негізді басшылыққа  алады. 1) медициналық (биологиялық)  және 2) заңи (психологиялық). Тұлғаны  есі дұрыс емес деп тану  үшін медициналық және заңдылық  критерилердің біреуінің болмауы  тұлғаны есі дұрыс емес тануға  мүмкіндік бермйді. Медициналық  критериге қылмыстық заңға сәйкес  төрт түрлі ауру жатқызылған. 1) созылмалы психикалық ауру 2) психикасының  уақытша бұзылуы 3) есі кемдік 4) психиканың өзге де ауру жағдайы.

       Есі  дұрыс еместіктің заңды критериіне  екі белгіні жатқызамыз 1) интеллектуалдық  және еріктілік. Заңды критеридің  интеллектуалдық белгісі тұлғаның  өзінің әрекеттерінің нақты мәнісін  және қоғамдық қауіптілігін сезіне  алмауы арқылы көрінеді. Ал еріктіліктің  белгісі тұлғаның өз әрекеттеріне  басшылық жасай алмауы арқылы  көрініс береді.

       Егер  тұлға өзінің әрекетінің нақты  мәнісін түсінуге қабілетсіз  болса және әрекеттің содан  пайда болған қауіпті салдардың  арасындағы себепті байланысты  түсінбесе ол өзінің әрекетін  басқаруға қабілетсіз болады. Интеллектуалдық  белгінің басты негізгі мазмұны  тұлғаның, жасаған әрекеттерінің  әлеуметтік маңызын, олардың қоғамдық  қауіптілік мәнісін түсінуге  қаблетсіз болуы.

       Заңдылық  критеридің екінші белгісі жоғарыда  атап өткеніміздей  еріктілік  белгісі болып табылады. Яғни  тұлғаның өз әрекеттеріне басшылық  жасай алмауы. Адамның еркі оның  санасы мен тығыз байланысты  Адам санасы бұзылып, өзінің  әрекеттерінің маңызын түсіне  алмаған кезде, оның еріктілік  қызметі де бұзылып ол өз  әрекеттеріне басшылық жасай  алмайды. Жүйке аурулары адамның  психикалық қызметінің барлық  саласын немесе оның кейбір  жеке жақтарын кеселге ұшыратуы  мүмкін. Сондықтан кей жағдайда  тұлғаны өзінің жеткілікті түрде  сақтай отырып, өзінің әрекетінің  нақты жағын және оның әлеуметтік  маңызын дұрыс түсінуі мүмкін, алайда психикасының бұзылуы  салдарынан өзінің әрекеттеріне  басқару жасай алмайды. Оларды  кейде импулсивтік құмарлық деп  атайды. Мысалы клептомания, пиромания.

       Тұлғаның  есі дұрыс еместігі оның қылмыстық  заңда қарастырылған нақты қоғамдық  қауіпті жасау оқиғасында және  оның осы іс-әрекетті жасаған  сәтіне байланысты ғана анықталады. Тұлғаны есі дұрыс емес деп  тану туралы түпкілікті шешімді  сот, соттық-психикалық сараптаманың  негізінде қабылдайды. Егер анықтама  тергеу немесе сот тұлғаның  психикалық толық қандылығана  күмәнді болса соттық-психиатриялық  сараптама тағайындауға міндетті. Сонымен есі дұрыс емес деп  танылған тұлғаға медициналық  сипаттағы мәжбүрлеу шаралары  қолданылуы мүмкін. «Қылмыс жасаған  кезінде психикасының бұзылуы  салдарынан өзінің іс-әрекетінен  іс жүзіндегі сипатымен қоғамдық  қауіптілігін толық көлемінде  ұғына алмаған не оған ие  бола алмаған есі дұрыс адам  қылмыстық жауапқа тартылуы тиіс».  Бұл ретте әңгіме қылмыс жасаған  есі дұрыс, бірақ психикалық  аномалияға ұшыраған адамдардың  қылмыстық жауапкершілігі жөнінде  болып отыр. Осындай тұлғалар  шектеулі есі дұрыстық жағдайында  қылмыс жасағандар ретінде танылады. Бұл жағдайда тұлғаның өзінің  әрекетінің сипатын және қоғамдық  қауіптілігін түсіну қаблетінің  шектелуі және оларға басшылық  жасай алмауы, есі дұрыс еместік  болып табылмайтын психикалық  бұзылудан туындайды. Тергеу органдары  және сот психикалық бұзылудың  дәрежесін және оның тұлғаның  қылмыс жасауына тигізген ықпалын анықтауы тиіс, олар өз кезегінде соттық – писхиатриялық сараптың қортындысымен және алдын ала тергеу, сот тергеуі материалдарымен анықталады. Есінің дұрыстығы жоққа шығарылмайтын психикасының бұзылуын сот жаза тағайындау кезінде жеңілдетуші мән-жай ретінде ескереді және ҚК-те көзделген медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын тағайындауға негіз болады.

        Алкогольді  ішімдікті, есірткі заттарды немесе  басқада есеңгірететін заттарды  пайдалану салдарынан қылмыс  жасаған адам қылмыстық жауаптылықтан  босатылмайды. Қазіргі таңда қалыптасып  отырған жағдайда көптеген қылмыстардың  әсіресе бұзақылық, жеке адмға  қарсы күш қолданумен жасалатын,  автокөлік қатысты қылмыстар  мас күйінде жасалатындығы белгілі  болып отыр. Алайда заңда бекітілген  ережені, мас күйінде қылмыс  жасаған адам ешуақытта қылмыстық  жауапкершіліктен босатылмайды  деп түсінбеуіміз керек. Бұл  адамның тек мас болу жағдайына  байланысты қылмыстық жауапкершіліктен  босатылмайтындағында ал басқа  жағдай бойынша ол қылмыстың  жауапкершіліктен босатылуы мүмкін. Мастықтың екі түрі бар физиологиялық  және патологиялық мастық. Мас  күйінде қылмыс жасаған адамдардың  қылмыстық жауапкершілігін сөз  қылғанда біз физиологиялық мастықтан,  потологиялық мастықтың айырмашылығы  оның барысында ішімдік қабылдау  адамның қысқа мерзімдік психикалық  бұзылуына соқтырады сондықтан  ол өз әрекеттеріне есеп бере  алмай, оларды басқара алмауы  мүмкін. Сонымен қатар созылмалы  нашақорлықпен ауыратын адамдардың  наркотик заттарды қабылдамауынан  психикасы бұзылуы мүмкін екендігін  естен шығармауымыз керек.

      Қортындылай  айтқанда қылмыс субъектілерін  біз жалпы және арнайы қылып  бөлеміз. Жалпы субъектінің белгілері  жеке тұлға, есі дұрыстық қылмыстық  заңда көрсетілген белгілі бір  жасқа толу, арнаулы субъектінің  белгілеріне Қаз-Республикасы қылмыстық  кодекісінің ерекше бөлімінің  баптарында көрсетілген қосымша  белгілер азаматтығы, жынысы, кәсібі, лауазымдық жағдайы т.б. жатады. Азаматтық қандай жағдайда қылмыс  субъектісінің белгісі болуы  мүмкін. Мысалы ҚК-тің 165-бабында:  Мемлекеттік опасыздық яғни соғыс  уақытында немесе қарулы жанжал  кезінде жау жағына өтіп кетуден  сол сияқты шпиондық жасаудан, мемлекеттік құпияларды жатқа  беруден не Қазақстан Республикасына  қарсы дұшпандық әрекет жүргізуден, шетелдік мемлекетке, шетелдік ұйымға  немесе олардың өкілдеріне өзге  де көмек көрсетуден, Қазақстан  Республикасының азаматы Қ.Р-ның  сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігіне  нұқсан келтіру немесе әлсірету  мақсатында жасалған қасақана  әрекет-деп көрсетілген. Яғни  мемлекеттік сатқындықтың субъектісі  болып 16 жасқа толған тек Қазақстан  Республикасының азаматы табылады.