Ортақ меншік

Ерлі-зайыптылардың бірінің міндеттемелері бойынша жазса, өз меншігіндегі мүлікке ғана, сондай-ақ бұл мүлікті бөлісу кезінде ерлі-зайыптылардың біріне тиесілі болатын ортақ мүлкіндегі өз үлесіне ғана қолданылуы мүмкін.

Жұбайлардың әрқайсысы некені бұзған кезде, сондай-ақ некеде тұрған кезде жалпы ортақ меншіктегі мүлікті бөлуде талап етуге құқылы. Сол бөлген кезде жұбайлардың әрқайсысына қай зат беруге тиісті екендігін анықтайды. Ажырасқан жұбайлардың жалпы ортақ меншігі болып табылатын мүлікті бөлу туралы талаптарға талап қоюдың үш жылдық мерзімін белгіленеді. Жұбайлардың жалпы ортақ меншігі болып табылатын мүлікті бөлген ретте олардың үлесі тең болып табылады. Жекелеген реттерде сот, жасы толмаған балалардың мүдделерін немесе жұбайлардың біреуінің көңіл бөлуге тұрарлықтай мүдделерін ескеріп, жұбайлардың үлесінің тең бөлу тәртібін өзгерте алады. Жоғары да айтып кеткендей ерлі-зайыптылардың міндеттемелер бойынша өз меншігіндегі мүлікке ғана қолданылуы мүмкін. Егер де, міндеттеме бойынша жұбайлардың екеуінде танылса, онда олардың екеуінің бөлек мүлкі де, сонымен бірге ортақ мүліктен өндіріп алуға мүмкін. Сонымен, жұбайлардың екеуі де олардың біреуі міндеттемелері жөнінде, егер бұл міндеттемелері жалпы ортақ меншікке ие болу, оны пайдалану және билік ету ретінде немесе жұбайлардың екеуінің мүдделерін қанағаттандыруға байланысты туған болса, бірдей жауап береді.

Жұбайлардың біреуінің жеке міндеттері бойынша борышқор жұбайдың неке мүлкіне және жалпы ортақ мүлікті бөлген кездегі тиісті болатын үлесінен ғана ақы өндіріп алынуы мүмкін. Бірақ егер жұбайлардың біреуінің міндеттемелері нәтижесінде жалпы ортақ меншік пайда болса немесе көбейсе, онда соттың шешімі бойынша жұбайлардың барлық ортақ мүлкінен осы міндеттемеге сәйкес ақы өндіріп алынуы мүмкін. Балалар ата-аналарының мүліктеріне құқықтары бар, бірақ ортақ меншікті иеленуі мүмкін, егер де балалар да ортақ қаражат берген кезде және енбек етсе немесе басқа заңдылық акт негізінде ортақ меншік туындауы мүмкін. Бұл жағдайда ортақ меншік болып табылады.

Шаруа /фермер/ қоғамының меншігі. Ал енді шаруа /фермер/ қожалығының түсінігіне тоқталайық. Адамдардың жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыруы үшін, ауыл шаруашылығына арналған жерлерді, ауыл шаруашылық өнімін өндіруімен, сондай-ақ осы өнімді ұқсатуымен және өткізуімен тығыз байланысты отбасылық еңбек бірлестігі шаруа /фермер/ қожалығы деп танылады.

Заңды тұлға құрмай және заңды тұлға белгілері болмаған жағдайда кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларға шаруа /фермер/ қожалығы субъектілері болып табылады.

Шаруа /фермер/ қожалығының мүшелері: жұбайлар, балалар, асыранды балалар /қыздар/, ата-аналар және де басқа жақын туыстар болып табылады.

Шаруа /фермер/ қожалығы мынандай нысандарында болуы мүмкін: кәсіпкерлік қызмет бірлескен ортақ меншік базасына негіздеген отбасылық кәсіпкерлік нысанында жүзеге асырылатын шаруа қожалығы. Өзіндік кәсіпкерлікті жүзеге асыруға негізделген фермер қожалығы бірлескен шаруашылық қызметі туралы шарт негізінде, жалпы үлестік меншік базасында жай серіктестік нысанында ұйымдастырылған фермер қожалығы. Кәмелеттік жасқа толған, Қазақстан Республикасының іс-әрекетке қабілеті кез-келген азаматы шаруа /фермер/ қожалығының басшысы бола алады. Шаруа /фермер/ қожалығының басшысы ұйымдармен, азаматтармен және мемлекеттік органдармен қарым-қатынаста соның мүдделерін білдіреді және заңмен тиым салынбаған азаматтық құқықтың мәмілерді жүзеге асырады; шаруа /фермер/ қожалығы ерікті негізде құрылады және жер пайдалану құқығын мемлекеттік тіркеудің өткізген кезден бастап құрылды деп танылады.

Шаруа /фермер/ қожалығы Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығының тең құқықты өндірістік бірлестігі болып табылады. Шаруа /фермер/ қожалығы өз қызметінің бағытын өндірісінің құрылымы мен көлемдерін дербес айқындайды, өнімді өсіреді, ұқсатады және сатады, сондай-ақ шаруашылық өнім өсіреді, жүргізумен байланысты басқа да мәселелер шешеді.

Шаруа /фермер/ қожалығының меншігі.

Шаруа /фермер/ қожалығының мүлкі, олардың арасындағы шартта өзгеше көзделмесе, бірлескен меншік құқында болады және оның мүшелеріне тиесілі болады. Шаруа /фермер/ қожалығы мүшелерінің бірлескен меншігіндегі оның мүшелерінің ортақ қаражатына шаруашылық үшін сатып алынған жер учаскесіндегі шегелер, шаруашылық және басқа да құрылыстар, өнім беретін мал мен құс шаруашылық және техника мен жабдықтар, көлік құралдары, құрал-сайман және басқа мүлік болып табылады. Шаруа /фермер/ қожалығының бірлескен меншігінің туындауының алдын-ала жағдайы бұл осындай шаруашылық құру болып табылады. Бұлар құрылды деп танылады, жер пайдалану құқығын немесе жерге меншік құқығын мемлекеттік тіркеуден өткізген сәттен бастап, егер де, шаруа /фермер/ қожалығы жалданбалы /аренда/ жер учаскесінде жүргізілсе, арендалық шарт жасасқан кезден бастап, құрылды деп табылады. Шаруа /фермер/ қожалығының қызметі арқылы алынған өнімдер, жемістер және пайдалар шаруа /фермер/ қожалығының ортақ мүлігі болып табылады, және арасындағы келісім артық пайдаланады. Шаруа /фермер/ қожалығы қызметінің нәтижесінде алынған жемісі, өніммен табыс шаруа /фермер/ қожалығы мүшелерінің ортақ бірлескен немесе ортақ үлестік мүлкі болып табылады, және олардың арасындағы келісім бойынша пайдаланады. Егер де келісімге келе алмаған жағдайда сотпен шешіледі. Шаруа /фермер/ қожалығының мүддесіне байланысты мәмілелерді, кімнің атына тіркелген қожалығы сол, яғни оның басшысы жасайды. Сонымен, шаруа /фермер/ қожалығының басшысы ұйымдармен және мемлекеттік органдармен қарым-қатынаста оның мүдделерін білдіреді және заңмен тиым салынбаған Азаматтық құқықтық мәмлелерді жүзеге асырады. Жер учаскесі және өндіру құралы шаруа /фермер/ қожалығына жататын, егер де қожалықтың бір мүшесі одан шыққан кезде бөлінуге жатпайды. Мүшеліктен шыққан адам, ортақ мүліктегі, ортақ меншігіндегі үлесіне сай ақшалай компенсация құқылы.

Барлық мүшелерінің шығып кетуіне байланысты немесе өзге негіздер бойынша шаруа /фермер/ қожалығы тоқталған жағдайда ортақ мүлік қатысушылары арасында келісім бойынша өздерінің арасында бөлінуі мүмкін.

Қатысушылар ортақ мүліктен өз үлесін бөліп шығаруды талап етуге құқылы. Шаруа /фермер/ қожалығының ортақ бірлескен меншік құқығы, шаруа қожалығының қызметінің тоқталуымен тоқталады. Ал, қожалықтың қызметі мынандай жағдайда тоқталады;

1.      Ауыл-шаруашылық мақсатқа арналған жер учаскелерін бір жыл ішінде мақсатына пайдаланбауынан;

2.      Шаруа /фермер/ қожалығының мүшелерінің қызметінің тоқтату туралы шешімі;

3.      Қожалықта бір адам немесе осы шаруашылықты жүргізуді жалғастыратын мұрагердің болмауы.

4.      Жер құнарсыздандыратын тәсілдерді қолданып, пайдалануы.

5.      Жерді мемлекеттің қажеттілігіне алым алу.

6.      Банкроттыққа байланысты.

Шаруа /фермер/ қожалығы тоқталған жағдайда жоғарыда көрсетілген тәртіппен, оның мүлкі бөлінуге жатады. Бірлескен меншік құқығындағы шаруа /фермер/ қожалығының мүшелерінің, егер олардың арасындағы келісімде өзгеше көзделмесе, қожалық мүлкі тең деп танылады. Шаруа /фермер/  қожалығын шаруашылық серіктестігі немесе, кооператив етіп қайта құрған кездегі мүліктің құқық режимі. Қожалық мүлкі негізінде шаруа /фермер/ қожалығының мүшелері шаруашылық серіктестігін немесе өндірістік кооперативін құруы мүмкін. Қайта құрылған мұндай шаруа /фермер/ қожалығының заңды тұлға ретінде  /фермер/  қожалығының мүшелері өзіне салымдар және басқа жарналар түрінде берген мүліктің, сондай-ақ оның қызметі нәтижесінде алынған және заңдарға қайшы келмейтін өзге де негіздер бойынша сатып алынған мүліктің құқына ие болады.

              Шаруа /фермер/ қожалығының серіктестікке қатысушылар немесе кооператив мүшелері боп танылады.

              Жекешелендірілген тұрғын үйге ортақ меншік. Жекешелендіру туралы заңдарға сәйкес жалдаушы сатып алған немесе тегін алған мемлекеттік тұрғын үй қорының үйіндегі тұрғын жай, егер олардың арасындағы шартта өзгеше көзделмесе жалдаушының және онымен бірге тұрақты тұратын отбасы мүшелерінің, соның ішінде кәмілетке толмаған және уақытша тұрмайтын мүшелерінің бірлескен меншігіне көшеді.

              Тұрғын үйді жекешелендіру азаматтардың меншігіне мемлекеттік тұрғын үй қорының үйлерінен өздері иеленіп отырған, тұрғын жайларды ерікті негізде меншікке тегін беруді және сатуды көздейді. Тұрғын үйге меншік құығы алуы азаматтарға өз қаржыларын тиімді жұмсауға, қозғалмайтын меншікті қорландыру ісін жүзеге асыруға, сол арқылы рынокта қозғалмайтын меншікті сатуға, өз тұрғын үйін еркін иеленуге, пайдалануға және билеуге мүмкіндік береді. Тұрғын үй қорын жекешелендіру экономикалық тұрғыдан өсу және даму үшін қажет. Рыноктық экономиканы дамыту үшін жағдай туғызады, тұрғын үй құрылысындағы күрделі қаржы шешуші фактор болып табылады.

              Тұрғын үйдің рыногын дамыту жаңа үйлер мен коммуналдық қызметін сапасын жақсартады, сондай-ақ, оларды нақты бағалау жүйесін белгілеуге көмектесетін болады. Бұлар тұрғын үй қорын жедел жеекешелндірудің негізгі себептері болғанымен, барлық мәселе тек осында ғана емес. Рыноктық экономикалық, маңызды жағының  бірі – адамдардың жұмыс орнын ауыстыру қабілетінде. Тұрғын үй қорын жекешелендіру көкейтесті әлеуметтік және саяси мәселелерді қозғайды, сондықтан әділетшілік болатындай, Республика халқының басым көпшіліг қабылдай алатындай механизм әзірлеудің маңызы бар.

              Сонымен бірге тұрғын үйді жекешелендіру принциптері қарапайым әрі әрбір адам оңай түсінетіндей жеңіл болуға тиіс, сондай-ақ тұрғын үй саласында қалыптасып қалған ұйымдык, құқылық және экономикалық қатынастарды, көп жыл бойы қолданылып келе жатқан тұрғын үй салу, жөндеу және бөлу ісін қаржыландыру механизмін секеруі керек. Жалға алуышының мемлекеттік тұрғын үй қорындағы тұратын, тұрғын үйіне меншік құқығын жекешелендіру тәртібімен алуы.

              Тұрғын үй қатынастары туралы заңда көрсетілген реттерде мемлекеттік тұрғын үй қорынан, тұрғын үй жалға алушы, кәмелетке толған отбасы мүшелерінің келісімімен, тұрғын үйді Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген шарттарымен және тәртіппен жекешелендірумен құқылы. Жекешелендірілген тұрғын үй жалға алушының және онымен тұрақты бірге тұратын барлық отбасы мүшелерінің, соның ішінде уақытша тұрамйтындарының, егер олардың арасындағы шартта өзгеше көзделмесе, бірлескен ортақ меншігіне көшеді. Ортақ бірлескен меншіктегі тұрғын үйдің алып қойылуына барлық меншік иелерінің келісімімен ғана жол беріледі. Егер мәміле кәмелетке толмаған балалардың мүдделеріне қатысты болса, қорғаншы және қамқоршы органның келісімі талап етіледі. Тұрғын үй иесі отбасының мүшелеріне; үнемі бірге тұратын ерлі-зайыптылар мен олардың балалары тұрғын үй иесі отбасының мүшелері деп танылады. Ерлі-зайыптылардың ата-аналары, сондай-ақ өздерінің отбасы бар және меншік иесімен бірге тұратын балалары өзара келісім бойынша ғана меншік иесі отбасының мүшелері танылуы мүмкін. Ерекше жағдайларда, егер меншік иесімен үнемі бірге тұрса және онымен ортақ шаруашылық жүргізсе, басқа адамдардың да тұрғын үй иесі отбасының мүшелері деп танылуы мүмкін. Еңбекке жарамсыз асырауындағылар, егер олар меншік иесімен үнемі бірге тұрса, меншік иесі отбасының мүшелері болып табылады.

              Тұрғын үйді бірлесіп салған, азаматтық құқықтың мәмілелері жолымен немесе мұраға алған жағдайда, және заңдарға қайшы келмейтін басқа жағдайларда екі немесе, одан көп азаматтар тұрғын үйге ортақ меншік құқығына ие болады. Тұрғын меншік құқығы ол тіркеу органында тіркелген кезде пайда болады. Жекешелендірілген тұрғын үйдің меншік иесі болатын азаматтар, Азаматтық кодексінің 188 - бабына сәйкес, өз еркіне сәйкес, басқа тұлғалардың заңымен қорғалатын мүдделерін бұзбай иеленуге, пайдалануға, билік ету құқығы бар. Иелену, пайдалану және билік етуге байланысты сотқа талап арыз беру арқылы тәртібі белгілене алады. Осыған байланысты жекешелендіру тәртібі арқылы алынған тұрғын үй, осы жерде тұратын азаматтардың ортақ меншігіне көшеді, осындай меншіктің бөлігін жеке қатысушының алуы, тек бұл үйге (помещение) үлесітк меншік бекітілгеннен кейін алуы мүмкін. Жекешелендірілген ортақ үлестік меншіктегі үйдегі үлесін бөтен адамға, егер де қалған меншік иелері өздерінің басым құқығын пайдаланудан бас тартқан кезде сата алады.

Ортақ меншіктің азаматтардың, заңды тұлғалардың, заңды тұлға құрмай ортақ меншік туралы шарт негізінде кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырған кезде құқықтың ерекшелігі бар. Жай серіктестік бірлескен шаруашылық шартты бойынша, тараптар ортақ шаруашылық мақсатқа жету үшін, бірлесіп әрекет жасауға міндеттенеді. Шартқа қатысушылардың ақшалай немесе өзге де мүліктің жарналары, сондай-ақ олардың бірлескен қызметі нәтижесінде жасалған немесе сатып алынған мүлік, олардың ортақ үлесті меншігі болып табылады.

              Бұларды басқару тараптардың біреуіне, сенім хат негізінде әрекет ететін қатысушыға беріледі. Шартқа қатысушылардың ортақ мүліктегі өз үлесіне бірлескен қызмет туралы шартқа өзге қатысушылардың келісімінсіз билік етуге құқығы жоқ.

              Ортақ бірлескен меншіктің басқа да  түрлерінің пайда болуы. Бұл Азаматтық кодекстің 219-бабының 2-тармағына сәйкес, ортақ бірлескен меншіктің басқа бір түрлері болуы мүмкін. Бұл – Консорциумға – яғни, бірлескен шаруашылық қызмет туралы шарт негізінде заңды тұлғалар нақты шаруашылық міндеттерін шешу үшін белгілі бір ресурстарды біріктіріп, күш – жігерді үйлестіретін ерікті түрдегі құқықты уақытша одақ (бірлестік).

              Консорциумға қатысушылар өздерінің шаруашылық дербестігін сақтап қалады, және басқа консорциумдардың, қауымдастықтардың қызметіне қатыса алады. Консорциумға қатысушылар арасындағы қатынастар шарт негізінде құрылады. Консорциумды басқару, консорциумда қатысушылардың консорциумдық келісіміне сәйкес жүзеге асырылады.

Консорциумға қатысушылар, егер құрылтай құжаттарында өзгеше ескертілмесе консорциум қызметіне байланысты міндеттемелер бойынша ортақ жауапта болады. Консорциум өз қызметін алдына қойған міндеттерін орындағаннан кейін немесе оған қытысушылардың шешімі бойынша тоқтатылады. Тұрғын меншік құқығын тәжірибеде қолданылады, яғни тұрғын меншік құқығын тану, меншік иесіне бөліп беру және тұрғын үйді пайдалану тәртібін белгілеу туралы даулар жөніндегі заңдарды қолдану туралы істер бойынша сот тәжірибесін қорытындысын талқылап, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Пленумы

Қ А У Л Ы    Е Т Е Д І:

1.              Осындай санаттағы дауларды жан-жақты және дұрыс шешуді қамтамасыз ету мақсатында істерді сот қарауына дайындау барысында соттар тараптардың тұрған үйге құқық меншіктерін және қосалқы меншіктерінің үлес мөлшерін белгілейтін құжаттарды (қозғалмайтын мүлікті тіркеу органының үйді кімнің атына және қандай үлесті тіркелгені туралы куәлік, сатып алу -сату, сыйлау туралы келісімдер, тұрғын уйге немесе оның бөлігіне меншік құқығын тану туралы заң күшіне енген сот шешімдері және басқалар) талап еткені жөн. Тұрғын үйдің және жер учаскесінің жобасы, сондай-ақ іс үшін маңызы бар басқа құжаттар ұсынылуы мүмкін.