Мемлекеттік экономиканың дамуының рөлі мен негізгі функциялары

   Жыл сайын жергілікті әкімшілік  басшылары ҚР Қаржы министрлігіне  және тиісті салалық министрліктерге  жоғарыда тізілген құжаттарды келесі жылға Мемлекет бюджетінің жобасын құру үшін белгіленген мерзімде ұсынып отырады.

   ҚР экономикалық Министрлігі  мүдделі министрліктер,отандық және  шетел кеңесшілерінің қатысуымен  жасалған  «Әлеуметтік салаларды  кәсіпорындарынан бөліну Мемлекеттік  стратегиясы» жобасын дайындап  Үкіметке талқылауға ұсынды.

   Дәрігерлік сақтану жүйесін дамыту үшін мемлекеттік бағдарлама жасалып және оның үйлесімді заңды негізі құрылды.

   6. Республиканың сыртқы экономикалық  әрекетінде әлем нарығына енуде  толық еркін дербестік алуда.  Бұл туралы мүмкіншілікке қарай  толық әңгіме келесі тарауда қозғалады.

3. Экономика және  мемлекет.

3.1. Мемлекет пен экономиканың  өзара қатынасы.

   Кез келген әлеуметтік ұйымның  түбірлі мәселесі адамдардың  басым көпшілігінің экономикалық  қызметін үйлестіру арқылы адамға  қажетті материалдық игіліктерді  өндіру, тұрмыстық қызмет түрлерін көрсету. Ең тиімді әлеуметтік ұйымға адамдардың мұқтаждықтарын барынша жоғары деңгейде қанағаттандыруды ұйымдастыратын ұйым жатады. Әлеуметтік ұйымның субъектісі – мемлекет, ал объектісі – халық. Осыдан туындайтын сұрақ ұлттың гүлденуін қамтамасыз етуде мемлекеттің рөлі қандай болмақ?

   Классикалық үлгі. Бұл үлгіге сәйкес өндірушілер де тұтынушылар да рыноктың ережелеріне сай қызмет атқарады. Белгілі бір себептермен осы қызмет жеткіліксіз болса, онда мемлекет тарапынан жалпы мүддеге сай келетіндей түзетулер, толықтырулар енгізіп, реттеу қажеттігі туындайды.

   Мұндай үлгіні тұңғыш рет А.Смит  «Халықтар байлығының табиғаты  мен себептерін зерттеу» деген  әйгілі кітабында (1776ж.) ұсынған болатын. Автордың өзін-өзі реттеу позициясының жанашыры екені көрініп тұр. А.Смит пікірінше, жеке тауар өндірушілер рыногы мемлекеттің бақылауынан түгелдей босауы керек. Міне осы жағдайда тұтынушылар рыноктан өздеріне не қажет, соны сатып алады. А.Смит сөзімен дәлірек айтқанда рынокты өздігінен реттейтін «көрінбейтін қол» ешбір сыртқы ықпалсыз, мемлекеттің қатысуынсыз өндірушілерді бүкіл қоғам мүддесіне қызмет етуге жұмылдырады.

   Классикалық үлгі, мемлекеттің экономикалық рөлін анықтай келе, экономикалық міндеттердің басым көпшілігі рыноктық механизм талабына сай шешілуі тиіс деп көрсетті. Мемлекет қосымша рөл атқарады, мемлекеттік араласуды жақтаушылар өз көзқарастарын дәлелді пікірлер арқылы ғана қорғауы керек. Мемлекеттің атқаратын қызметі, оның рөлі рынок жағдайында істейтін жеке фирмалар үшін қосымша, жанама. Классикалық мектептің экономистері әртүрлі тарифтер жасауды баға деңгейін тұрақтандырды, техникалық жаңалықтарды енгізуді үкімет тарапынан реттеуге ұмтылыстардың бәріне қарсы. Сонымен классикалық мектептің экономистері жеке кәсіпкерлік қызметті жақтай отырып, мемлекеттің рыноктық механизміне араласуына қарсы күресті және жеке мүдделерді қорғау мақсатында қоғам тарапынан қолдау іздеді. Алайда, адамзаттың көп жылғы даму тарихы көрсеткендей, жеке мүдде тұтас алғанда қоғамдық мүдделерге әрдайым сай келе бермейді. Мысалы, жекелеген коммерциялық фирмалар мен бірқатар сатып алушылар рынокта жоғары сұраныс туғызатын наркотиктер, арақ-шарап, темекі, қару-жарақ т.б. ерекше тауарлар мен қызмет түрлеріне тез көңіл аударады. Әрине, әлеуметтік моральмен адам өмірін қорғау тұрғысынан бұл әрекеттерге мемлекет бейтарап қала алмайды. Сөз жоқ, мемлекет мұндай жағдайда рынокты қадағалап, реттеу жұмысына араласуы керек. Сонымен қатар өндірістік емес салалар бойынша, атап айтқанда, ұлттық қауіпсіздік, қоғамдық тәртіп, білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру мәселелерін реттеуге де мемлекет араласуы керек. Бұлардан басқа да рыноктық механизм әрекеттерінен туындайтын қоғамға жағымсыз сыртқы эффектілерді азайтуда да мемлекеттің рөлі зор.

   Жаңа классикалық үлгі. Үстіміздегі ғасырдың соңғы 60-70 жылдары ішінде қоғамдық қажеттіліктерді анықтау мен экономикаға ықпал етудегі мемлекет рөліне байланысты көптеген жаңа сипаттар орын алды. Мұның өзі 30 жылдарды АҚШ-та орын алған Ұлы тоқырау жылдарына байланысты. Оған дейін жаңа классиктер экономикалық жүйені өздігінен реттелетін, дәлірек айтқанда өздігінен өзі түзету енгізетін жүйе ретінде қарастырды. Әрине, шаруашылық жүргізу процесінің уақынша бұзылуы мүмкін, алайда жүйенің негізгі тенденциясы қолда бар қорларды және ерікті еңбек ететін қызметкерлерді дұрыс пайдаланып, өндірістің қажетті көлемін қамтамасыз ету болды. Соның нәтижесінде түскен табыс бүкіл жаңа жасалған құнды сатып алуға жұмсалды.

   Ал жинақ мүмкіндіктеріне тоқталсақ оның өзі түптеп келгенде инвестиция түрінде жұмсалады. Егер жинақ өте көп мөлшерде болса, ол процент ставкасын төмендетеді де инвестициялық процестерді жандандырады. Сұраныстың азаюына байланысты баға төмендейді, ал төлем қабілеті бар сұраныстың жеткіліксіздігі рыноктың тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Сонымен жинақ пен инвестиция тепе-теңдігі жаңа классикалық үлгідегі өздігінен реттелетін экономиканың басты шарты.Өндіріс өздігінен қажетті дәрежеде сұраныс туғызадыдеген идея соңғы 100 жылдан бері экономикалық теорияда берік орын алып келді. Оның формалды көрінісіне Ж.Б.Сэйдің өткізу теориясы жатады. Ж.Б.Сэйдің артық өндіріс, артық рынокты қалыптастырады деген пікірі, сұраныс пен ұсыныстың арақатынасын өте қарапайым түсінгендіктен туындаған. Өнім әрдайым өнімге айырбасталмайды, сондықтан ол сатылады, ақшаға айналады, ал бұл айналыс өте күрделі процесс. Барлық өндірушілер мен тұтынушылардың қажеттіліктері Сэй ойлағандай өзара ұқсас емес, олай болатыны олардың мақсаттары, мүдделері, ұмтылыстары сәйкес келе бермейді. Шын мәнінде жұмысшы тауар өндіреді., ал қатардағы сатып алушы ретінде оның жеке тұтынуына қажет тауарларға ғана қатысы бар. Кәсіпкерлердің де кәсіпкер ретінде сатып алғандары, олардың жеке тұтыну мақсаттары үшін сатып алғандарынан мүлдем өзгеше.

   Мемлекет және  рынок. Мемлекет пен рыноктың әрдайым тепе-теңдік жағдайда болуы қоғам үшін қолайлы. Алайда, рынок та, мемлекет те өзіндік ерекше проблемалары бар жеке дара құрылымдар. Мемлекеттің мақсаты рынокты тұншықтыру емес, керісінше оның барлық элементтерінің үйлесімді қызметін қамтамасыз етуге мемлекет мүдделі. Ең алдымен мемлекет өндірістің бәсекелігін қолдауы керек. Бәсеке дегеніміз – рыноктың тынысы. Бұрынғы социалистік елдердің тәжірибелері дәлелдегендей, бәсекесіз толыққанды рынок жасау мүмкін емес.

   Мемлекеттің бәсекеге көзқарасының қайшылықтары да бар. Бір жағынан, мемлекет саналы түрде монополистік құрылымдарды жасауға ұмтылады, ал монополиялар болса бәсекені жоюға әрекет етеді. Осы жағдай көптеген мәселелерді көтереді. Бәсеке сақталар ма еді, егер мемлекет оның жойылуына кедергі жасамаса? Әлде мемлекеттік шектеулерге сүйенбей-ақ бәсеке өздігінен сақтала ма? Қуатты, тиімді кәсіпорындар мен салалар әлсіздерді ығыстыруға әрекет жасап отырғанда, бәсекені қолдау мүмкін бе? Бір бәсекелесті қолдап, оның басқаларды жаншуға жол беру бәсекені басып тастамай ма? Бұл сұрақтардың жауабын бұрынға социалистік елдер тәжірибесі көрсетті, яғни идеологияға негізделген монополиялық құрылымдар кез келген бәсекені тұншықтырып тастайды. Шын мәнінде экономикаға идеологиялық көзқарастан гөрі практикалық көзқарас басым болуы керек. Ескі идеологиялық тұрғыдан экономикаға басшылық етуді жойып, практикаға, озық тәжірибелерге негізделген принциптерді бсшылыққа алу керек. Осы мақсатпен ұйымдастырылған адамдардың нақты қажеттіліктерін жүзеге асыруға қызмет ететін мемлекеттік құрылымдар, ұйымдар, мекемелер тиімді болмақ. Оларсыз қоғамның саяси, әлеуметтік және рухани өмірі, тауарлар мен қызмет өндірісі, бөлу, айырбас және тұтынуы, ғылым мен техника жетістіктерін рационалды және қауіпсіз пайдалану мүмкін емес.

   Мемлекет және бюрократия. Мұндай құрылымдар белгілі бір мемлекеттік міндеттерді шешу мақсатында құрылады. Олар өзінің жеке мүддесін күйттейтін атқарушылармен толықса алдын-ала белгіленген жұмыс тәртібінен ауытқулар басталады. Үлкенді, кішілі бастықтар саны көбейеді. Өздерінің қажеттілігі мен жұмыс бастылығын көрсетуге тырысқан олар сансыз және мағынасыз инструкциялар мен іс қағаздарын ойдан шығара бастайды. Бюрократияның бас жауы, ағылшын жазушысы Сирил Н. Паркинсон былай деп жазған: «Түгелдей қағаз басты адам,сөзсіз өз еркіндігін жояды. Ол көңіліне келгенді (іліккенді) ғана істейді, ал өздігінен ешкімге ештеңе ұсына алмайды. Оны қағаз тасқыны алқымынан алады».

   Бюрократиялық көріністер кез  келген ұйымда,мекемеде, кәсіпорында  кездеседі. Алайда, қажетті еңбек бөлінісі мен міндеттері оның шешім қабылдау тәртібі мен жауапкершілікті күн ілгері белгілі ұйымдарда бюрократияның таралу мүмкіндігі төмен болады. Мұндайда чиновниктер бюрократтық жолға түспей, өз қызметтерін тікелей хабарламаларды талдау, басқару шешімдерін дайындау мен қабылдау арқылы атқарады.

   Бюрократия өзін-өзі реттейтін  рыноктың, құндық тетіктерге түбегейлі  экономикалық реформаларға әрдайым  қарсы. Ал реформа болса жұмыс  істеудің принципті жаңа әдістерін,  кәсіптік білгірлікпен қазіргі  есептеу техникасын пайдалана білуді, үнемі оқып, оны қайта пысықтауды ұсынады. Реформа басқару жүйесіндегі артық буындар мен баспалдақтарды анықтап, олардың халық шаруашылығына қаншалықты зиянды екенін көрсетеді. Алайда, осы буындар мен баспалдақтардың жан-жағында мыңдаған адамдар бар, олар өздері үшін басқарудың экономикалық әдістерін енгізудің қаншалықты қауіпті екенін жақсы түсінеді, бірақ, жылы орындарынан кеткісі келмейді. Мұның соңы биліктен, үйреншікті тұрмыс-салт артықшылығынан айырылу екендігін олар жақсы түсінеді. Сондықтан, бюрократ реформаларға берілгендігін айтып ант-су ішуге даяр және сөйте тұра оны жүзеге асыру мәселелеріне қолдан келгенше бөгет жасайды.

   Бюрократтық бұрмалау әкімшілдік-әкімшілдік  жүйенің рынокқа қарсы күресін  көрсетеді. Рыноктық қатынастардың қарқынды дамуы бюрократизмді жоюдың ең тиімді жолы. Дегенмен бұл мәселені түбегейлі шешуге мемлекеттің реттеуші қызметінің де қажеттігі даусыз.  
 

3.2. Мемлекеттік саясат және экономиканың өсуі.

   Экономикалық потенциал мен халықтың  өмір сүру деңгейіне мемлекеттің жүргізетін саясатының әсері үлкен. Осы саясат арқылы адам капиталына ықпал ете алады. Егер экономикадағы капитал қоры өсетін болса, онда мемлекеттің экономикалық потенциалы да өседі, өндіріс көлемі ұлғайып, үлкен көлемде өнім өндіреді және қызмет көрсете алатын болады. Сондықтан да экономиканың өсуін жылдамдату мақсатында төмендегідей саясат жүргізуі қажет:

• Қор жинағын және ішкі инвестицияны ынталандыру. Инвестиция арқылы жүзеге асырылатын капитал қорының өсуі, экономикаға тартылған инвестиция үлесі көп болған сайын, экономиканың өсу қарқыны жоғары болады;
• Инвестицияны шет мемлекеттерден тарту. Шет мемлекеттерден тартылған инвестицияны екіге бөлеміз: тікелей және портфельді. Тікелей шет мемлекеттерден түскен инвестиция – шет мемлекеттердің иелігіндегі инвестиция. Портфельді инвестиция - өндіріс қарастырып отырған мемлекеттің иелігінде, ал шет мемлекеттен инвестиция тартылады.
• Білімді ынталандыру. Білім – адам капиталына инвестиция. Білім тек адам еңбегінің өнімділігін ғана көтеріп қоймайды, білімді адам оң сыртқы әсерге ие болады (экстерналиге). Сыртқы әсер кезінде бір адамның әрекеті екінші адамның әл-ауқаттылығына әсер етеді, яғни білімді адам ашқан жаңалық көпшілік игілігіне пайдаланылады.
• Ғылыми зерттеулер мен жаңашылдық ойларды ынталандыру. Ғылыми зерттеулер;
• Саяси тұрақтылықты және жеке меншік құқықты қорғау;
• Ашық сауданы ынталандыру;
• Халықтың санының өсуін қадағалау.

   Экономистер арасында экономиканың өсуін қамтамасыз етуге мемлекеттің ролі жөніндегі көзқарастар әртүрлі.

   Айтылған көзқарастың біреуіне сай төменде сипатталатын басты сатылардың болуы маңызды. Бұл талап көбінесе экономиканың өсуінің қиындығынан пайда болады, бұған экономикасы артта қалған мемлекеттер кезігеді.

1. Заңдылық пен тәртіп

   Кейбір кедей мемлекеттерде қылмыс  пен ішкі қақтығыстар болады, бұл ахуал жер мен жалпы ресурсты дұрыс пайдаланбауға алып келеді. Сондықтан тұрақты да әрі күшті мемлекеттік билік, заңдылық пен тәртіпті орнату қажет.

2. Меншік кәсіпкерлігінің әлсіздігі

   Көптеген мемлекеттерде табыс  тауып, өндірісті дамыта алатын және соған ниеті бар қуатты кәсіпкерлер аз деуге болады. Сондықтан меншік кәсіпкерлігі экономиканың өсуінің басты күші бола алмайды.

3. Инфрақұрылым

   Әлеуметтік тауар мен қызметтің  тапшылығы салдарынан экономиканың өсуінде инфрақұрылымның жеткілікті дамымауынан көптеген қиындықтар пайда болады. Санитариялық-гигиеналық және медициналық программалар, білім, жерді өңдеу мен оны қорғау, жолды жөндеу және басқа да көліктік-байланыстық жүйелер – осының барлығы нарықтық емес тауарлар мен қызметтер болып табылады, бірақ халыққа үлкен жанама пайда әкеледі. Тек мемлекет қана осындай тауар мен қызмет өндірісін қамтамасыз ете алады.

4. Міндетті жинақ пен капиталдық салымдар

   Кей кезде жинақ пен инвестиция проблемалары мемлекеттің тарапынан реттеуді қажет етеді.

   Капиталды жинауды ынталандыру  мемлекеттің қазыналық саясаты  арқылы шешіледі. Бұл жерде екі  баламалы жолдың болуы мүмкін. Біріншіден, жинақ деңгейін көтеру  үшін салықты көбейтуге болады. Көтерілген салықтан түскен түсім ең керекті капиталдың тиімді жобасын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Екінші әдіс инфляция арқылы қорды міндетті ынталандыру. Мемлекет капитал жинағын айналымға жібере отырып және қосымша ақша жиынын жұмсай отырып қаржыландыра алады.

5. Әлеуметтік орналасуы

   Экономиканың өсуін болжауға мемлекеттің барлық жағдайы бар. Жер реформасы мен халықтың өсуін ұстау – басты міндет болып табылады, әл-ауқатты жоғарылату үшін мемлекеттің кірісуі керек. Тек мемлекет қана дамуға жол аша алады.

   Дамыған елдердің  рөлі. Индустриясы дамыған елдер экономикасы артта қалған елдерге қалайша көмектесе алады? Осындай көмек арналары қандай деңгейде? Экономикасы артта қалған мемлекеттер өзінің жағдайын келесі факторлар арқылы жақсарта алады:

1. дамыған мемлекетпен сауда-саттық жасасу;
2. дамыған мемлекеттер үкіметінен қайтарылмайтын жәрдемақы мен қарыз алу;
3. жағдайы бар мемлекеттерден меншік капитал тарту.