Мемлекеттік экономиканың дамуының рөлі мен негізгі функциялары

   Қазақстанның нарыққа көшуде  бастапқы капитал дәрежесі төмен  болды. Республикада адам басына  шаққанда кіріс төмен болды.  Экономиканы қайта құра бастағанда, мамандардың тұжырымы бойынша,  тұрмыс дәрежесі төмен 5-6 млн. адам болды, ал мұның өзі Қазақстан халқының 1/3-ден астамы.

   Республикадағы 214 селолық аудандардың  180-і жәрдем қаржымен /дотациямен/ күнелтті, 70 аудан экономикалық даму  жағынан өте артта қалды, ал 30 аудан кедейліктің күйін кешті.Ауыл шаруашылығында пайдаланатын жердің 20 млн. гектардан астамы әскери-өнеркәсіп кешенінің пайдалануында болды.

   Республикадан толып жатқан байлық  көздері алынып, ал мұнда қоршаған  ортаның экологиялық былғанышы  ғана қалдырылды, экологиялық жүдеулік жер-жерде қоюлана түсті. Қазақстанның барлық өнеркәсәп орталықтарында да ауадағы зиянды заттар тиісті мөлшерден артып кетті. Арал теңізінің ернеуі 13 метр төмендеді, су бетінің деңгейінің 1/3 суалып қалды, су қорының 60% солды. Осылардың салдарынан теңіз суының тұздануы 2,5 есе өсті де ауаға тарайтын зиянды заттар 5,4 млн. тоннаға жетті.

   Нарыққа көшудің қиындығы да,күрделілігі де, ұзаққа созылатындығы да осы себептерден болып отыр. Сондықтан республика ерекшеліктерін ескере отырып, нарыққа кезеңдей кірісу қажет болды. Нарықты қалыптастырып орнықтыру соңғы жылдардағы тәжірибе көрсеткендей, күрделі де қайшылықты жағдайларға соқтырды.

   «Дағдарыстарға қарсы және әлеуметтік-экономикалық  қайта құруды тереңдете жүргізудің  кезек күттірмейтін шаралары  туралы» екінші бағдарламада 1992-1995 жж. алғашқы кезеңге мынадай міндеттер  қойылды:

• Мемлекет меншігінен алып, меншікті жекешелендіруді белсене жүргізу;
• Тұтыну нарқын тауарлармен қанықтыру;
• Республиканың әлем шаруашылығына енуі.

   Мұнда күштің басым жағын ұлт  мүддесінің тәуелсіздігіне деген  экономикалық саясатты белсене  жүргізуге, инфляцияны мүмкін  болғанша төмендету, өндірістің  құлдырай беруін тоқтату, оны өркендете беруге жағдай жасау, халықтың әлеуметтік нәзік жағына нарық кеселінің салдарын жеңілдету мәселелері топтастырылған.

   1996-2005 жж. барысындағы екінші кезеңде  көзделген міндеттер:

• Республиканың шикізат қана өндіруге бағыт ұстауын жойып, нарықтың толық механизмін құру, транспорт тараптарын тезірек дамыту және нарықтың барлық түрлерін де қалыптастыру;
• Экономиканы монополизацияға соқтырмай, дұрыс бәсекеге атаулыны кеңінен қолдау арқылы барлық тауар өндірушілерге шын менінде еркіндік жасау;
• Жаңа технологияны игеріп «экология» жайында жан-жақты жасалған бағдарламаны іс жүзіне асыру арқылы табиғатты ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету;
• Отандық және халықаралық бизнес саласын кадрлармен толықтыру.

5-7 жылға  арналған үшінші кезеңде ашық  экономиканы дамыту негізінде Қазақстанның әлемдік саудада алатын орнын нығайту, бюджет тапшылығы мәселелерін шешу, ұлттық валютаға толық жол ашу, республиканың әлемдегі өнеркәсібі озық елдер қатарына қосылуы көзделген.

   Қазақстан экономикасының нарыққа  көшуі экономикалық және әлеуметтік салаларда дағдарысқа ұшырау жағдайында жүргізілуде, мұның өзі көптеген тысқы және ішкі себептерге байланысты болып отыр.  

2.3. Республиканың нарыққа  өтуінің концептуалды  жағдайлары.

   Қазақстан республикасында экономиканы  нақтылы қайта құру нарықтық қатынастарды әлеуметтік бағыттың мүдделеріне қарай сенімді түрде халықтың тұрмыс дәрежесін жеткілікті қамтамасыз ететіндей, республиканың табиғи және экономикалық байлықтарына сай келетіндей етіп құру. Бұның өзінде Қазақстанның нақтылы жағдайлары – табиғи мүмкіндіктері, экономикалық, ғылыми-техникалық және салауатты салмақтары, экономикалық-географиялық тиімді орналасуы нарыққа жетістікпен көшуге әсер етті. Сыртқы экономикалық байланыстарды да дамыта жүргізу жайлы жағдайлар бар.

   Қазақстанның нарыққа еркін өту үшін негізгі концептуалдық бағыттарының мынандай міндеттерін шешу қажет:

   1. Экономикалық дербестікке қол жеткізу. Ол республиканың жерге деген бірегей меншігі, оның қазба байлықтары, ішкі және аймақтардағы сулары, әуе кеңістігі, өсімдік және жануарлар дүниесі, мәдени және тарихи қазыналары, материалдық және финанс мүмкіндіктері, өндірістік және өндірістік емес орындары экономикалық дербес саясат жүргізе алатындығы.

     Қазақстан Республикасы Президентінің 31 тамыз 1991 ж. Жарлығы бойынша одаққа бағынған Қазақстанның жеріндегі халық шаруашылығының барлық салаларындағы мекемелер мен ұйымдар, олардың бөлімдері мен филиалдары Қазақстан мемлекетінің басқару органдарына беріледі және олардың мүліктері республиканың меншігі болып табылады.

   2. Меншікті қайта қарауда жекешелендіру  жолымен мемлекеттік мүлік, инвестиция  комитеті, Қазақстан республикасының  қаржы министрлігі және олардың  аймақтық органдары жергілікті  әкімшіліктердің қатысуымен жүргізеді.

   Мемлекеттік меншікті жекешелендірудің мақсаты – жанды және таза бәсекеге қол жеткізу үшін, өндірістің тиімді жұмыс істеуіне жағдай жасау үшін шаруашылыққа иелік жасаудың сан-салалы түрлерін ұйымдастыру. Мұның өзінде бір-біріне қайшы келетін, бірақ бір-бірімен тығыз байланысты екі міндетті шешу керек. Біріншіден, Қазақстан азаматтарын мемлекеттік меншікке иелендіріп, әлеуметтік әділеттілікті жүзеге асыру; екіншіден, нарық сипатына сай келетін осы заманғы шаруашылыққа тиімді иелік жасай алатын жеке меншік топтарын құру.

   Жекешелендіру дегеніміз көп шығын жұмсауды керек ететін, ұзақ та күрделі жұмыс екенін атап көрсеткен жөн.

   Республикадамемлекеттік меншікті  жекешелендіру мемлекет меншігінен  айыру және жекешелендіру ұлттық  бағдарламасына сай мынандай  бағыттарды жүргізіледі:

• Ірі және бірегей мүлік кешендерін дара жобалар бойынша жекешелендіру;
• Орташа кәсіпорындарын жаппай жекешелендіру;
• Шағын кәсіпорындарын қамтитын міндетті түрде жекешелендіру жүргізу.

      3. Банк жүйесін қайта құру Республикада банк және банк қызметі туралы заңға сәйкес жүргізіледі. Қазақстанда екі сатылы банк жүйесі құрылған. Жоғары сатыда ҚР Ұлттық Банкісі тұр, барлық қалғандары, олардың меншіктігінің ұйымдасу-құқық түрлеріне қармастан банкі жүйесінің екінші деңгейіне жатады.

   1996 ж. басында республикада 170 астам банк жұмыс істеді, оның үшеуі толық мемлекеттік.

   «Эксимбанк» ірі экспорт-импорт  операцияларымен және әдетте  үкімет кепілдемесі бойынша үкімет  бағдарламаларын орындауға инвестициялық  несие береді.

   Жилстройбанк – Тұрғынүй құрылыс банкісі – құрылыс компанияларына қаржы қорын бөледі және республика халқына тұрғын үй салу үшін жеңілдік несие бөледі.

   Халық банкісі негізінен республика  халқына қызмет етеді, мұның  4 мыңнан астам агенттігі бар.

   Ұлттық банк лицензия беру, нормативтер  және басқа міндетті талаптар белгілеуі екінші деңгейдегі банктердің қызметін инспекторлық ету және жазалау шараларын салу арқылы барлық қалған банкілердің жұмыстарын қатаң бақылайды және реттейді. ҚР Ұлттық банкісі түгел банк жүйесін жақсарту мақсатымен және клиенттерін қажетті кепіл деңгейінде қамтамасыз ете алмайтын, банк менеджментті дамытпайтын осал банкілерді ығыстыру үшін қатаң саясат жүргізеді. ҚР Ұлттық банкісі Республика валюта қорын қалыптастыру міндетін атқарады. Қазақстан жерінде барлық төлеу ұлттық валютада – теңгеде жүргізіледі.

   4. Қаржы және ақша-кредит жүйесін  реформалау және бюджет тапшылығын  жалпы ішкі өнімге 4-6% деңгейінде ұстау – бұл күрделі және қайшы процесс түпкі тұтыну үшін.

   Алғашында бюджет тапшылығын  жою үшін салық базасын ұлғайту  және шығындарды шектеу саясаты жүргізіледі, бұл өндірістің құлдырауына, кәсіпорындардың салық төлеуден жалтаруына және әлеуметтік өрісте дағдарысқа әкеліп соқты.

   Қазір салық төлемеушілерге қатар  жауапкершілік енгізуге, жанама  салықтар механизмдерін тәртіпке  салуға байланысты заңды ұйымдарға және жеке адамдарға салық ауыртпалығын жеңілдетуге бет бұру саясаты қолданылады. Республика бюджетін құрғанда оны төменнен жоғары құруға бір каналды сорап негізге алынған. Бюджет және валюта қоры облыстарының жарнама төлеуінің тиісті сомасы есебі арқылы толтырылады және облыстардың нарыққа ену жағдайлары ескеріледі.

   Бюджетті құнсыздандырмайтын көздерден  қаржыландыру үшін ең алдымен  кепілді құқық негізінде ішкі  және сыртқы қарыздарды пайдалану  ұйғарылған. Сыртқы қарыздар алудың  ақиқаттығы біздің табиғи қорымыздың орасан молдығына және қарыз беретін елдердің Қазақстанға сенімді қатынастарға негізделінеді.

   Ұзақ мерзімге несие берген  кезде қарыз алушылардың қабілетін  анықтау мақсатымен объектілердің  және шаралардың техника-экономикалық дәлелі анықталынады, онда мына мәселелер қамтылады:

• Инвестицияларды іске асырудың мақсатқа сәйкестігін анықтау үшін аудандарының және ұйғарылған құрылыс объектілерінің жалпы мәліметтері және негізгі жағдайы;
• Қаржы көздерін дәлелдеу және объектілерді өндіріс, материалдық, еңбек қорларымен қамтамасыз ету;
• Күрделі қаржының көлемі, өндірістік әрекеттен түсетін пайданың болжанған мөлшері, күрделі қаржының орнын толтыру мерзімі және т.б.

   Ұзақ мерзімді несие беруді  дайындағанда несиені қайтарып  беруді кепілдемемен қамтамасыз ету мақсатымен мынадай құжаттар тапсырылады:

   Қарыз алушының кепілдік міндеті  (кепіл шарты). Бұл құжат бойынша  қазіргі заңдарға сәйкес несие  сомасын және несие процентін  төлетуге болады.

   Несиені қайтару жөніндегі кепілдемелі  құжат – банк және кепілдемеші араларындағы шарт. Кепілдемеші – төлем қабілеті бар кәсіпорындар, ұйымдар, банкілер. Әдетте кепілдемеші болып бірге қатысушы құрылтайшы басқа банк шығады. Ол үшін екі дана хат құрастырылады: біреуі кепіл шот есебі ашылған банк үшін, екіншісі бірге қатысушы құрылтайшы банк үшін.

   Сақтандыру шарты, қарыз алушының  несие қауіп-қатерінен өз еркімен  сақтандыруы, яғни сақтандыру  туралы мәмілені дәлелдейтін  сақтану ұйымының полис (куәландырма)  құжаты.

   Кепілдік шарт жеке адамға ұзақ мерзімге несие беруде жұмыс орнынан алынған және нотариус куәландырған құжат.

   Залалды және пайдалылығы төмен  кәсіпорындар жөнінде (дотация  жойылуына байланысты) экономикасының  қаражат – экономикалық сауықтыру  үшін оларды сауықтыру және  банкрот деп жариялау туралы ұсыныстар дайындалуда. Ұсыныстарды зерттеп дайындау ҚР Мемлекеттік мүлік комитетіне және оның жанындағы кәсіпорындарды қайта ұйымдастыру агентствосына жүктелген.

   5. Инфляция, бағаның өсуі, өндірістің құлдырауы және банкроттық жеткілікті түрде қамтамасыз етілмеген бұқара топтарының тұрмыс дәрежесінің құлдырауына және жұмыссыздыққа әкеп соқты. Сондықтан халықты әлеуметтік қорғауға тиімді жүйе құру қажет.

   Осы себептен жұмыспен қамту,  әлеуметтік сақтану жүйесін дамыту  және еңбекақы төлеу жүйесін  реформалау мәселелерін шешу қажет.

   Жұмысшылар, қызметкерлер мен жұмыс  берушілер арасында еңбекақы  деңгейін реттеу ұжымдық шарт  және тарифтік келісім арқылы  жүргізіледі. Мемлекет азаматтарға минимум әлеуметтік норматив негізінде анықталған тұтыну деңгейіне кепілдік береді, осығанбайланысты минималды еңбекақы шегі белгіленеді.

   Қолайсыз әлеуметтік төлеу жүйесін  қарапайым және түсінікті жүйеге  ауыстыру мақсатымен әлеуметтік  бағдармаларды қаржыландыруды орталықтандыруға шек қою көзделген. Мемлекет деңгейінде белгілі мемлекеттік қолдау минимумы тағайындалып, ал аймақтарда халықтың әлеуметтік әлсіз топтарына көмек мәселесі жергілікті бюджет көлемінде шешіледі.

   Зейнетақыға жеңілдік беруді  ретке келтіру және міндетті  және ерікті зейнетақыға сақтық  жүйесін ендіру жұмыстары жүргізілуде. Келешекте үш сатылы зейнетақы жүйесі қалыптасады. Бірінші сатысы – ол мемлекет кепілдік берген шектеулі зейнетақы, екіншісі – зейнетақы сақтық қорынан берілетін зейнетақы, үшіншісі – мемлекетке жатпайтын зейнетақы қоры ұйымның шот есебінен берілетін зейнетақы. Үкімет 1995ж. екі қаулы қабылдады: біріншісінде әлеуметтік-мәдени тұрмыс салаларын жекешелендіруге әкелуге ұйымдастыру әрекеттерді дайындау тәртіптері анықталған, екіншісінде - әлеуметтік мәдени тұрмыс салаларын кәсіпорын балансынан жергілікті әкімшілік балансына аудару тәртібі белгіленген.

   Осы қаулыларды орындау үшін  аймақтық комиссиялар құрылуда, олар аударатын салаларды дайындауды  қамтамасыз етіп, жергілікті әкімшілікке  беруге жататын объектілердің  тізімін және сол объектілердің аудару мерзімдерінің кезектілігін анықтайды.