Мемлекеттің мәні және басқару нысандары

    1. Мемлекеттің  функиялары  оның  жалпы  адами  мәнін тікелей  ашып көрсетеді және  нақтылайды; олардың  мазмұны  қоғам  мүшелерінің  ұлттық,  жеке  бастық  және  топтық  мүдделерін  ескертеді.

    2. Мемлекеттің  функцияларында  оның  қоғам  өмірінің  әр  түрлі  саласында  атқаратын  рөлі айқындалып,  ел  ішінде  және  халықаралық  аренада   атқаратын  жан-жақты  практикалық  қызметі  көрініс  табады;

    3. Мемлекеттің  функциялары оның  тарихи  міндеттері  мен  мақсаттарына  байланысты пайда  болады  және  дамиды;  мемлекет  өзінің  әлеуметтік  міндетін өз  қызметінің  тұрақты  қалыптасқан  бағытын  құрайтын  тиісті  функцияларды  іске  асыру  арқылы  атқарады;

    4. Әр  түрлі  тарихи  тұрпаттағы  мемлекеттердің  функцияларында  оларға  тән  даму  ерекшеліктері  мен  заңдылықтары,  қоғам  өміріндегі  әлеуметтік-экономикалық,  саяси  және  рухани  өзгерістердің  деңгейі  нақты  көрініс  табады.

    Мемлекет  әр  түрлі көптеген функцияларды орындауына  қарай  оларды ғылыми  тұрғыдан  жіктеу   қажеттілігі  туындайды. Функциялар  бір  бірінен  келесідей жалпы белгілері бойынша ажыратылады:  біріншіден, мемлекеттік әсер  ету объектісінің  ерекшеліктері,  өзінің  қызмет  ету процесінде  мемлекет  ықпал ететін  қоғамдық  қатынастардың   ерекшеліктері  бойынша; екіншіден,  әрбір  функция  мазмұнының,  яғни  мемлекет қызметінің  біртекті,  бір-біріне  ұқсас  түрлерінің  өзіндік  ерекшеліктері  бойынша.

    Мемлекет   функцияларын  қоғамдық  өмірдің  салаларына  байланысты,  атқаратын  міндеттеріне  қарай  ішкі  және  сыртқы  деп  топтастыруға  болады.  Мысалы, экологияны   қорғау,  экономиканы,  мәдениеті,  ғылым  мен  білім беруді  дамыту -  бұл оның ішкі  функцияларын  құрайды.  Елдің  қорғанысы,  бейбітшілікті  қамтамасыз  ету  мен  әлемдік  тәртіпті  қолдау  және  тағы  басқалар мемлекеттің  сыртқы  функцияларына  жатады.

    Мемлекеттің  ішкі  және  функцияларының  арасында  негізгі  және  қосымша  функцияларын  да  атап  өткен  жөн.  Негізгі  функциялар – бұл  белгілі  бір тарихи  кезеңде түбірлі стратегиялық  міндеттер мен мақсаттарды жүзеге  асыру жөніндегі мемлекет  қызметінің  жалпы маңызды бағыттары.  Оларға  бірқатар  сипаттар  тән: 

    1. оларға  мемлекеттің жалпы адами мәні,  оның  әлеуметтік  бағыты  айқын көрініс  тапқан.  Мәселен,  бір  жағынан  байланыс  құралдарын  ретке  келтіру,  жол  құрылысы  мен  жөндеуді  қамтамасыз  ету,  көлік  жұмыстары,  өсімдіктерді  аурулардан  қорғау  жөніндегі  халықаралық  конвенцияларға  қатысу,  мемлекеттің  экономикалық,  әлеуметтік  қызметін,  азаматтардың  құқықтары  мен  бостандықтарын,  меншіктің  барлық  нысандарын  қорғау,  елдің  қоғанысны  жүзеге  асыру  іспетті  қызметінің  бағыттарын  салыстыру  жеткілікті.

    2. арнайы  органдар  арқылы (мысалы, денсаулық  сақтау,  әлеуметтік  қамсыздандыру,  жоғары  білім  беру,  дипломатия,  сыртқы  сауда  және  т.б)  іске асырылатын  мемлекеттің көптеген  функцияларына қарағанда негізгі функциялар  әр  түрлі жағдайда  мемлекеттік аппараттың  көптеген  буындары  арқылы  орындалса  да  жалпы  мемлекеттік  қызметке  жатады.

    3. өзінің  мазмұны  мен  құрылымы  жағынан негізгі  функция  кешенді,  жинақы  сипатта  болады,  сондықтан  жүйелі  талдауды  қажет  етеді.  Ол  мемлекеттің  ішкі  және  сыртқы  қызметінің  шешуші,  негізгі  бағыттарының  біріне  күш-жігерді  шоғырландырады. Әлеуметтік  өмірдің  нақты  саласындағы  өзара  ұқсас  ауқымды  қоғамдық  қатынастар  оның  негізгі  объектісі  болып  табылады.  Осыған  байланысты  мемлекеттің  негізгі функциялары  қоғамдық  қатынастарға  мемлекеттің фқпал етудің  басты бағыттары боынша  көптеген  қосымша функциларға топтастырылады.  Бұл функциялар  негізгі функциялардың құрылымдық  бөліктері бола  тұра,  қоғамдық  өмірдің нақты саласында мемлекеттің міндеттерін орындау жөніндегі  қызмет  бағытын  білдіреді.

    «Қосымша» деген термин  көптеген  сан түрлі функциялардың ішінен  көлемі  ауқымды,  мазмұны бойынша жалпы мемлекеттің негізгі функцияларын  анықтау үшін  шартты  түрде қолданылады.  Негізгі функция әр  қилы  функциялардың  жиынтығын  емес,  ішкі  бірлігі  бар,  мақсатты  бағытталған  мемлекет  қызметінің  көптеген  бағыттарының  жүйесін  білдіреді.

    Мемлекеттің  негізгі  және  қосымша  функцияларынан  мемлекеттік  органдардың  функцияларын,  яғни  мемлекеттің  механизм  мен  қоғамның  саяси  жүйесінде  алатын  орны  мен  атқаратын  қызметіне  қарай жеке  органдардың  құзіретін,  құқықтары  мен  міндеттерінің  жүзеге  асырылуын  ажырата  білу  қажет.

    Өзінің  мазмұны  бойынша  мемлекеттің  негізі  функцияларының  орындалуы  көптеген  қосымша мемлекеттік  функциялар  мен  жеке  мемлекеттік  органдар  функцияларының  жүзеге асырылуының үздіксіз  процесін  білдіреді.  Аталған әр түрлі мемлекеттік функциялардың арасындағы  қатынас мемлекет  қызметіне тән жалпылықты,  ерекшелік  пен  бірлікті  білдіреді. Сонымен  қатар  мемлекеттің  негізгі  функцияларын  оның  қызмет  ету  міндеттерімен  және  қағидалармен  өзара  байланысты  қарастыру  қажет.

    Мемлекеттің  функциялары мен  міндеттері   өзара  тығыз  байланысқан, бірақ бір-біріне  сәйкес  келмейтін құбылыстар.  Оларды  бір-біріне  қарсы қоюға да,  теңестіруге де  болмайды. Мемлекеттің міндеттерінде оның  әлеуметтік  бағыты,  белгілі бір тарихы  кезеңдегі миссиясы  анықталады. Міндеттер функцияларға  қарағанда  бастапқы  мәнге  ие  және  олардың  тікелей  алғышартын  құрайды.  Өз  кезегінде  мемлекеттің  функциялары  оның  міндеттері  жүзеге  асыру  және  орындау  құралдары  болып  табылады.

    Мемлекттің  тарихи  дамуы  барысында  оның  функциялары  да  өзгереді:  олардың  кейбіреулері  жойылады,  басқалары – өзінің  мазмұнын  өзгертеді,  үшіншілері – жаңадан пайда болады.  Бірақ барлық  жағдайда  олардың пайда болуы нақты тарихи  кезеңдегі қоғамның  экономикалық  және  әлеуметтік  құрылымымен,  мемлекеттің  мәнімен  және  әлеуметтік  тағайындалуымен  байланысты.  Сондықтан  мемлекеттің  функцияларын  қарастырғанда  оның  белгілі  бір  қоғамдық – экономикалық жүйеге  жататындығы  ескерілуі  қажет.  Бұл  мәселелерді  өз  елімізде жүзеге  асырылып   жатқан  түдегейлі  жұмыстармен  байланыстыра  қарастыратын  болсақ,  онда  мына  жағдайларға  баса  назар  аудару  ләзім.

    Бүгінгі  күні  Қазақстан  өз  мемлекеттілігі  дамуының  маңызды  кезеңін  басынан  кешіруде.  Бұл  кезең  түбірлі  саяси,  әлеуметтік-экономикалық  және  рухани  өзгерістерді  жүзеге  асырудың,  адамның  құқықтары  мен  бостандықтары өзінің  ең   жоғары   құндылығы болып табылатын азаматтық қоғам мен демократиялық,  әлеуметтік, құқықтық  мемлекетті  қалыптастырудың өтпелі  кезеңінен бастау  алады.  Кеңес  Одағы  ыдырағанға дейінгі  уақытпен  салыстырғанда   Қазақстан мемлекетінің  функциясының  өзгеруі және  дамуы осы міндеттерді атқарумен тікелей байланысты  болды. 

    1.3 Мемлекеттік  құрылым   үлгілері  мен   басқару  нысандары

    Қазіргі  заманғы  мемлекеттер  бір-бірімен  айтарлықтай  ерекшеленеді.  Бұл  айырмашылықтар  өзіндік    мәнге  ие  бола  отырып,  мемлекетті  басқаруда  көрініс  табады.   Сондықтан   мемлекеттерді  бір-бірінен  ажырататын  негізгі  белгілерді  қарастыру  қажет.  Аристотельдің   жіктемесі  бойынша  мемлекеттер  билік  күшінің  бастауымен  егеменді  иесі (яғни  дербес,  тәуелсіз  және  жоғары)  бойынша  монархиялық,  аристократиялық  болып  бөлінеді. Монорхиялық  мемлекетте  жоғары  билік мұрагерлік  жолмен  немесе  туысқандық  құқығымен,  кейде сайлау  жлымен  алатын  бір адамның –монархтық  қолында шоғырланады.  Қоғам мен мемлекет  дамуының  қазіргі кезеңінде монархиялардың  екі түрі  қалыптасқан:  дуалистік және  парламенттік.  Олар  белгілі бір деңгейде мемлекеттердің  тұрпатына,  олпрдың  пайда  болуы  мен  қызмет  ету  жағдайларына  тәуелді. Дуалистік  монархияға  тән  ерекшелік  - бұл  монарх  пен  парламенттің  арасында мемлекеттік  биліктің  ресми-құқықтық  бөлінуі.  Атқарушы  билікті  тікелей  монархтың өзі жүзеге  асырса,  заң шығарушы  билік іс  жүзінде монархқа  бағынатын парламенттің  қолында шоғырланады.   Сәйкесінше  аристократиялық мемлекетте  жоғары  жоғары  билік  қоғамның  элитасына,  оның  білімді,  тәжирбелі  және  парастты  өкілдеріне  тиесілі деп саналады.  Демакратиялық   мемлекетте  биліктің  бірден-бір бастауы - халық төменнен жоғары  қарай қағидасы  бойынша   тікелей өз  еркін білдіту арқылы  мемлекеттік билікті қалыптастырады.  Бүгінгі   күні  сақталған   монархиялар  әр  түрлі  нұсқада  және  қатынаста  монархиялық,  аристократиялық  және демократиялық белгілерді  үйлестірген  конститутциялық (заңмен  шектелген)  монархияларға  айналған.

    Элитаның  ұйымдастырушылық  бірігуінің (консолидациясының)  күрделілігіне  байланысты  таза  аристократиялық  мемлекеттерді  анықтау  қиындық  тудырады.  Көбіне  элита  монархияның  болмаса  демократияның  атын  жамылып  басқарды  және  басқарады. «Біз, халық,  бекітеміз  және  қабылдаймыз»  деп 1787  жылы АҚШ  Конституциясында  жазылғанмен  де  демократиялық  мемлекеттің  қадір-қасиеті  мен  болашағын  мойындау  өткен ХХ ғасырда  жүзеге  асты.

    Әрбір  жоғары  билік  тұрпаиына  сәйкес  мемлекеттік  басқаруды  ұйымдастру  мен  жүзеге  асыру  логикасы   анықталатынын  ескерген  жөн. Басқару нысаны  жоғары  және  жергілікті  мемлекеттік органдардың құрылу  және  олардың арасындағы  өзара қарым-қатынас тәртібін  қамтитын  мемлекетті  ұйымдастыру ретінде қарастырылады.  Биліктің  бір адаммен жүзеге  асырылуы  болмаса   оның  ұжымдық  органның  қолында  шоғырлануына  қарай  басқару  нысандарының  айырмашылықтары  бар.  Осыған  сәйкес  бірінші  жағдайда  монархиялық  басқару  нысаны  қалыптасса,  екіншісіне  республикалық  басқару  нысаны  тән.

    Әрбір  нысаны,  яғни  жалпы  мемлекеттік  билікті  ұйымдастыру  бойынша  парламенттік  және  президенттік  республикалар  болып  бөлінеді.  Сонымен  бірге  аралас  нысандары  да  кездеседі:  жартылай  президенттік  республика  және   парламенттік  монархия.  Ол   билікті  бөлу  қағидасын  мойындау  мен  оны  жүзеге  асыру механизмдерінің  өзіндік  ерекшеліктеріне  байланысты.   Парламенттік  республикада  сайланбалы  заң  шығарушы  орган  белгілі  басымдыққа  ие.  Үкімет  парламент  арқылы  құрылады  және  соның  алдында  есеп  береді (Италия, Германия).  Премьер-министрдің  лауазымы  бар  парламенттік  монархиядағы  заң  шығарушы  және  атқарушы  биліктің  құрылу  механизмі  мен  арақатынасы да  осындай.

    Парламенттік  монархия  мемлекеттік  билікті  жүзеге  асырудың  саласында  монархтың  мәртебесінің  ресми  және  нақты  шектелумен  ерекшеленеді.  Заң  шығарушы   билік  толықтай   парламентке тиесілі,  ал  атқарушы  билік өз  қызметі үшін  парламенттің  алдында жауапты үкіметтің қолында шоғырланады.  Үкіметтің құрылуына монарх қалыптасқан дәстүрді  сақтау  мақсатында  ғана  қатысады.  Ұлыбритания,  Дания,  Голландия,  Швеция  сынды алдыңғы қатарлы елдер монархиялық мемлекеттер қаратына  саналады.

    Мемлекеттік  құрылым  нысандары  бойынша  мемлекеттер  унитарлық (біртұтас)  және  федеративтік  болып бөлінеді.   Унитарлық мемлекет – біртұтас  мемлекеттік құрылым.  Мемлекет  бұл жағдайда  мемлекеттік биліктің  тік бірыңғай  жүйесі  арқылы  басқарылатын  әкімшілік аумақтық бөліністерге  ғана  бөлінеді.  Оларға  автономдық  құрылымдар  құрылуы  және  дамыған  жергілікті  өзін-өзі  басқару  болуы да  мүмкін.  Мұндай мемлекетте бүкіл  елге  ортақ мемлекеттік билік пен басқарудың жоғары  органдарының,  біріңғай  сот жүйесі  мен конститутцияның болуы тән.  Ұлыбритания, Франция,  Италия,  Венгрия,  Монғолия  және   т.б.  мемлекеттер унитарлық мемлекеттердің  қатарына  жатады.

    Федерация  мемлекеттік  құрылымның  күрделі  нысанын  құрайды.  Федерация  мемлекет – басқа  мемлекеттерден  немесе  мемлекеттік  құрылмыдардан  – федерация мүшелерінің (штатдардан,  кантондардан,  одақтас немесе  автономдық  республикалардан)  тұрады.  Мемлекеттік құрылымдардың әрқайсысының  әкімшілік-аумақтық  бөлімдері болады.  Барлық  федерацияға ортақ мемлекеттік билік пен басқарудың жоғары  органдарының  болуы және  қызмет етуімен қатар олардың аумағында өздеріне  тиесілі мемлекеттік басқарудың  жоғарғы және  жергілікті  органдары әрекет  етеді.   Осыған  сәйкес  конституциясы, басқа федералдық  заңдары,  сот,  прокуратура және  өзге  де  органдары болады.  Жоғарыда  айтылған  анықтамаларға  сәйкес  Қазақстан – біртұтас,  ал  Ресей федеративті мемлекет  болып табылады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    ІІ. Мемлекеттің басқару  ісі және оның санаткерлік әлеуметі 

    2.1 Басқару ісінің  мәні және құрылымы

    Саяси институттар мен әкімшілік басқару  органдарының қызыметі тиісті мемлекеттік  саяси және әкімшілік шешімдерді қабылдау мен іске асыруда көрініс  табады. Шешімдерді талдау-мемлекеттік  басқару теориясының ажырамас аспектісі  болып табылады. Шешімдердің тұрпаты,оларды әзірлеу тәсілдері боиынша,әр түрлі субъектілердің қатысу деңгейлеріне қарай қоғамдық-саяси жүйенің нақты сипаттары туралы айтуға болады. Басқарушылық шешімдер барлық  деңгейлерде қабылданады. Сәйкесінше тиісті мемлекеттік және жергілікті басқару органдары шешім қабылдау субъектілері болып табылады. Шешімдерде қарастырылатын мәселелер басқарылатын объектілердің қажеттіліктері мен мүдделеріне сәйкес анықталады. Осы шешімдердің  тұрпаты мен деңгейлеріндегі айырмашылықтарға қарамастан, қабылдау және іске асыру процестерін сипаттайтын оларға кейбір ортақ белгілер тән. Сондықтан теориялық талдау басқару субъектілерінің қызмет ету жағдайларының жалпы белгілерімен қатар ерекшеліктеріне де қарастырады.

    Сонымен мемлекеттік билік және жергілікті басқару органдары мемлекеттік басқару мақсаттары  мен  функцияларын кәсіби даярлықты және қажетті амалдарды, тәсілдерді, нысандарды, әдістерді қолдануды талап ететін адамдар еңбегінің ерекше түрі – басқару ісі арқылы жүзеге асырады.

    Басқару ісі – қолданбалы  сипаттағы құбылыс, себебі ол басқару мақсаты мен  функцияларын жүзеге асыруға, басқарушылық шешімдер  мен  әрекеттерді әзірлеп, нақты өмірде қолдануға бағытталған.