Мемлекеттің мәні және басқару нысандары

    І. Мемлекеттің мәні мен басқару нысандары 

    1.1 Мемлекет түсінігі,  негізгі белгілері және негізгі сипаттамалары

    Мемлекет  түсінігін анықтау барысында  біркелкі қоғамдық құбылыстарды әр адамның  әр қилы қабылдау мүмкіндігін білдіретін субъективті сипатын ғана емес,сонымен қатар олардың объективті жағдайларында ескерген жөн. Бұл жерде сөз,ең алдымен,құбылыс ретіндегі мемлекеттің күрделілігімен көпқырлылығы және соған сәйкес оның түсінігін анықтау варианттарының көптігі болып отыр. Осыған байлнысты белгілі австриялық заңгер Г.Кельзин «мемлетет түсінігін анықтаудағы қиыншылықтар аталмыш терминмен көптеген әртүрлі нысандармен құбылыстар белгіленетіндіктен одан сайын күрделене түседі»деп атап өтеді.

    Жапы  алғанда мемлекет түсінігінің өзі  кең және тар мағынада қолданылады. Кең мағынада мемлекет деп қоғамның өзін немесе оның бір қандайда ерекше нысанын айтады. Ал тар мағынасында мемлекетке басқару органдары немесе субьектілері,ұлттар,белгілі бір елдің халқы тұрып жатқан аумақ жатқызылады.

    Қазіргі заманғы мемлекеттануда мемлекет түсінігі жөнінде ғалымдар арасында әр түрлі көзқарастар қалыптасып, олар оны бірнеше мағынада, атап айтқанда, заңдық, әлеуметтік, нормативтік және органикалық мағынада қарастырады. Заңдық көзқарас тұрғысынан мемлекет заңды тұлға,»құқықтық феномен», ерекше корпорация ретінде қарастырылып,басқа корпорациялардан тек ұлт немесе ел маштабында белгіленген құқықтық тәртіппен ерекшеленеді. Осыған сәйкес мемлекет мәселелері ретінде қарастырылып, адамдардың дұрыс іс-әрекетін және тәртібін бейнеаейтін құқықтық тәртіп ретінде анықталады.

    Мемлекет  пен құқық арасындағы қатынастар жеке адам мен құқық арақатынасы  сияқты бірге қарастырылуы тиіс деп  ұйғарылады. Бұл Кельзеннің ойы бойынша мемлекет құқықты шығарушы мен бекітуіне қарамастан,жеке тұлға ретінде өзінің тәртібімен іс-әрекетінде құқықпен байланысты болу қажет екендігін білдіреді.

    Әлеуметтік  аспектіде мемлекет өзінің құқықтық тәртібімен құқықтық өміріне тәуелсіз болатын небір «әлеуметтік жалпыға  бірдейлілік»,әлеуметтік қоғам болып  саналады және оған түрлі органдар бойынша билікті бөлу сипаты тән. Автордың көзқарасы бойынша «барлық іс-әрекетті Үкімет бір өзі жасайтын және биліктіде өз қолына шоғырландыратын бірде бір мемлекет жоқ». Қоғамда әр кезде бірнеше әкімшілдік құрылымдар болған және бар. Олардың қызметінің нәтижесінде қоғамдағы қатынастардың басым бөлігі туындап,басқару мен бағындыру актілерінің көбі пайда болды. Ал олардың жиынтығы «әлеуметтік мемлекет»деген ұғымды білдірді.

    Сонымен қатар мемлекет түсінігі тірі «табиғи  организм»ретінде анықталады. Осы бағытқа сәйкес ол «әлеуметтік биологияның нысаны»ретінде қарастырылады. Мемлекеттің түсінігіне деген  мұндай        көзқарасты австриялық заңгер Г.Кельзенге дейін көптеген авторлар, атап айтқанда, мемлекеттің органикалық теориясын жақтаушылар қолдады.

    20-21 ғасырларда өз дамуының жоғары шегіне жеткен бұл теория барлық әлеуметтік өмірді биологиялық заңдылықтармен түсіндірілуге тырысты. Олар қоғамды толығымен организмге теңестіріп,ал мемлекетті тіршілік етіп жүрген және болашақта дүниеге келетін азаматтардың қажеттіліктерін қанағаттандыратын «жалғыз институт»деп санады.

    Нормативтік мағынада мемлекет түсінігі Г.Кельзин  және оның нормативист-жақтаушыларының  анықтауы бойынша «нормалар жүйесін», «нормативтік тәртіпті», «мемлекет-билік» немесе «саяси ұйымдастырылған қоғамды» білдіреді. «Мемлекетке саяси сипат тән. Оның саяси ұйым болып табылатыны,алдымен күшті қолдану ретін белгілейтіндігіне, өйткені ол күшті қолдануда монополист болып табылады» - дейді автор.

    Сонымен, бір жағынан, мемлекеттің құбылыс пен түсінік ретіндегі күрделілігі мен көп қырлылығы,екінші жағынан әр түрлі авторлардың оны қабылдау субъективизмі оны түсіну мен түсіндіру варианттарының көп болуына объективті жағдай туғызады. Осыдан  қоғам дамуының әр түрлі кезеңдерінде мемлекеттің көптеген анықтамалары мен түсініктерінің пайда болуы мен олардың көптеп қолданылуы түсінікті. Бұл туралы Л.Гумплович

    Қанша мемлекет танушылар мен философтар бар болса,сонша мемлекеттің анықтамасы болады»-деп жазды. Сол себепті мемлекетке тарихи дамуының әр кезеңінде ғалымдардың берген анықтамаларының бір текті болмағаны айқын. Мысалы ұлы ойшыл Аристотельдің пікірінше «мемлекет дегеніміз ешкімге тәуелді емес азаматтардың қарым-қатынасының жоғары нысаны».

    Қайта өрлеу дәуірінің көрнекті ойшылы Никколо Макиавелли 1469-1527 ж.ж мемлекетті «қажетті мемлекеттік мүдделерді жүзеге асыру арқылы ортақ игілікке қол жеткізу» деп түсіндіреді.

    16 ғасырдағы ірі француз ойшылы  Жан Боден мемлекетті «қайырымдылық  пен әділеттіліктің мәңгі бастамаларын  басшылыққа алатын жоғары билік  және отбасын құқықтық қорғау» деп қарастырады. Бұл бастамалар мемлекеттік құрылымның мақсатын құрап,ортақ игіліктер әкелуі қажет деген. Осы дәуірдегі белгілі ағылшын философы Томас Гоббс – бейбітшілікпен табиғи құқықтарды жүзеге асыратын кепілгер ретінде мемлекеттің шексіз билігін жақтаушылардың  бірі. Ол  мемлекетті «тұтас тұщға, тәуелсіз жоғары билеуші, оның қалауы халықтың қалауы болады, сондықтан ол барлық адамдардың әрқайсысының  күші мен мүмкіндігін ортақ бейбітшілік пен қорғаныс үшін қолдана алады» деп санайды.

    Либерализмнің саяси-идеялық доктринасын құрушы, ағылшын философ-матералисі Джон Локк (1632-1704) «мемлекет басым күштің, яғни мемлекет құрамына кіретін көптеген азаматтардың ортақ еркі» дейді. Ол мемлекетті өздері бекіткен жалпы заңдардың негізінде біріккен адамдардың жиынтығы ретінде қарастырған.

    Неміс әдебиетінде мемлекет «белгілі бір  аумақта және жоғары биліктің қол  астында біріккен халықтың ұйымы» ретінде  көрсетідсе (Р.Моль), ал өзге әдебиеттерде «құқықтық жағдайды жан-жақты қолдану  үшін құрылған жоғары биліктің қол астындағы белгілі бір аумақтағы еркін адамдардың одағы» ретінде қарастырылады (Н.Аретин). Үшінші жағдайда мемлекет «белгілі құқықтық тәртіпті қорғау үшін табиғи түрде пайда болған билік жүргізуші ұйым, - деп айтылған (Л.Гумплович).

    Сонымен мемлекет, әсіресе 1917 жылғы  төңкеістен  кейінгі  кезеңде, Ресейде  «қандай  да  бір  тапты  басу  үшін  арналған  күш  көрсету  ұйымы»  ретінде  түсіндіріледі. Академилық  басылымдарда  және  оқу  әдебиеттерінде ол көбінесе қатаң таптық  мағынада «өз диктатурасын  жүзеге  асыратын  экономикалық  үстем таптың,  билік аппаратының саяси ұйымы немесе  негізгі өндіріс құралдарының   меншік  иелерінің ортақ мүдделерін  қамтамасыз  ететін  және  қорғайтын,  тарихи түрде келетін,  қоғамнан  бөлініп шығып,  оның  экономикалық  құрылымынан  туындайтын  саяси  биліктің  таптық  ұйымы» ретінде сипатталады. 

    Соңғы  екі  онжылдықта, 1985  жылғы  қайта  құру  кезеңінен  бастап  алдымен  ресми  жалпы одақтың,  ал  кейін  қазақстандық  саясат  пен  құқық   анықтамаларындағы  таптық үндестік біртіндеп жалпы  әлеуметтік  үндестікпен  ығыстырыла  бастады.  Мемлекет  қайтадан  ұйым  немесе  барлығы үшін  арналған  институт  ретінде  қарастырылды.  Осы  орайда  оған  «өзінің  билігін  елдің  бүкіл  аумағына  және  халқына тарататын және  осыған  сәйкес  арнайы  басқару аппарат бар,  барлығына міндетті  бұйрықтарды шығаратын қоғамның  біріңғай  саяси ұғымы»  деген анықтама  беріледі.

    Мемлекет  түснігін  таза  таптық  тұрғыдан  да,  жалпы  адами тұрғыдан  да  анықтау  біржақты  қөзқарасты  білдіреді.  Нақты  өмірде  таза  таптық  та,  таза  жалпы  адами да  мемлекеттік институттар жоқ,  демек,  соған сәйкес  мемлекет  түсінігінің анықтамасы  да  жоқ. Осыдан  мемлекет  түсінігін анықтау барысында оның тек таптық  элементтерін  және  соған сәйкес  белгілерін  ғана емес,  сондай-ақ  таптан  тыс,  «жалпы  адами»  белгілері мен сипаттамаларын  да  ескрген  жөн.

    Қорыта  айтқанда, мемлекет  кез  келген  қоғамның  табиғатынан туындайтын  таптық  тар  ауқымдағы  міндеттерді  ғана  емес,  сонымен  қатар  ортақ  істерді  атқару  үшін  қажетті  саяси  билік  ұғымы. Бұл  анықтама  жоғарыдағы аталған   анықтамаларға  қарағанда  мемлекет  түсінігін  ғана  емес,  сонымен  бірге  билік  басындағы  таптардың  немесе топтардың мүдделерін  қамтамасыз  ететін  институт  ретіндегі мемлекеттің әлеуметтік  тағайындалуын нақтырақ  айқындйды.

    Мемлекеттің  мәні,  адамдар  өміріндегі  оның  орны  мен  рөлі  жөнінде  өткен  ғасырда  либералдар  мен  этатистер  арасында  туындаған  пікірталас  жалғасын  табуда.  Мемлекетті бұрынғыдай  күштеу  машинасы,  қысым  көрсету  құралы  ретінде  біржақты  түсіндіру  әлі де  болса  сақталуда. Қазіргі  мемлекеттанушы  ғалымдар  мемлекетті  әрбір  адамға  қайырым  жасауға  міндетті,  жалпыға  бірдей  игілікті  қамтамасыз  ететін  құрылым  ретінде  сипаттайды.

    Мемлекет  көптеген  ғылыми  пәндермен:  мемлекет  және  құқық  теориясымен,  әкімшілік  құқық,  саясаттану,  әлеуметтік  бақару ғылымымен зерделентін копқырлы  құбылыс.  Әрбір ғылым  мемлекеттік  басқару  органдарының  қызметінің  белгілі  бір  аспективтісін,  олардың  құрылымын,  мазмұнын,  бағытталуын  зерттейді.

    Мемлекет  қызметінің  маңызды  бағыты –  адамдардың  қоғамдық  өмірін  басқару.  Ал  адамдардың  қоғамдық  өмірі  мемлекттік  басқару  теориясының  объектісі  мен  зерттеу  заты  болып  табылады.  Сондықтан  да  мемлекетті  әрбір  адам  қоғам  нысаны  ретінде  қарастырылады.  Ол  адамдардың  қоғамдық  қатынастар  жүйесімен  байланысты,  олармен  сана-сезіміне,  тәртібіне  және  қызметіне  қатысады,  белгілі  бір  аумақта  өмірді,  оның  ішінде  экономикалық  өмірді  ұйымдастыруға   әсер  етеді.  Мемлекет  мемлекеттік шекарамен белгіленген   аумақта өмір  сүретін адамдарды біріктіреді және  олардың өзара іс-әрекетін  қамтамасыз  етеді.  Мемлекет,  қысқаша  айтқанда,  адамдардың  аумақтық  ұйымдастырылуының  белгілі бір  тәртіптік  жүйесі.  Осыған  сәйкес,  біріншіден, ру-тайпалық  қарым-қатынастар  қоғамдық  қатынастармен  ауыстырылады.  Екіншіден,  әр  түрлі  адамдардың  ұлттық,  діни  және  әлеуметтік  белгілеріне  қатысты  бейтарап  құрылым  қалыптасады.  Тарихи  түрде  мемлекет  адамдардың  жаңа  қаумдастығын  құрады.

    Мемлекет  өзінің  аумағында  тұратын  адамдармен,  оның  ішінде  азаматтығы  жоқ  тұлғаларды,  сонымен  қатар  басқа  мемлекеттің  азаматтарын біріктіретіндіктен,  ол  барлық  адамдар қауымдастығының  қажеттіліктерін,  мүдделері  менг  мақсатарын  объективті  түрде  білдіреді.  Дамудың әр кезеңінде  бір жағынан адамның  құқығы   мен бостандығын  қамтамасыз ету,  оның  шығармашылық  қызметіне еркіндік  беріп,   белсенділігін  арттыратын,   екінші  жағынан – қоғамға  белгілі  бір   ұйымдасқан  бастау енгізіп,  жеке адамдардың  қызметін  тәртіпке  келтіретін  мәселелердің  шешілу  жолын  табу  мемлекеттің  міндеті  болып табылады. Әдетте,  мемлекет ешнарсе  өндірмейтіндіктен  өздігінен  мәселелерді шеше   алмайды  деп есептелсе  де,  ол  барлық  қоғамның,  материалдық,  әлеуметтік, рухани  игіліктерді  өндіру  және тұтынумен  айналысатын  адамдардың  прблемаларының  шешілуіне ұйымдастырушылық және құқықтық негіз  қалып, қамтамасыз етеді.

    Мемлекеттің  мәні,  сонымен  қатар,  өз  мақсаттары  мен  қызметтерін  жүзеге  асыруды  қамтамасыз  еру  үшін  өзінің  аппаратын – ортақ  қажеттіліктерді, мүдделерді,  масаттарды  айқындаумен  және  қоғамның  мемлекеттік-құқықтық  нормаларын  кәсіби  айналысатын адамдар  тобын  белгілі  бір  жағдайда ұйымдастырып,  оларды  қолдайтындығында.  Бұл  аппараттың   күрделі  құрылымы  мен  жан-жақты  бағытталған  қызметі  болуға  тиісті.  Оның  бір  бөлігі  заң  шығару  қызметімен ,  заңдардың  орындалуымен  және   сот  ісін  жүргізумен  айналысса,  екінші  бөлігі  мемлекеттің  ішкі  және  халықаралық  деңгейдегі  тұрақтылығын,  оның  әлемдік  қауымдастықпен  өзара  қарым-қатынасын қамтамасыз етеді.  Аппараттың  жағдайы,  оның  қоғаммен  байланысы  немесе  одан  алшақтауы,  оның  көлемі  және  иерархиялық  құрылымы,  қызметкерлерінің  сапасы  және  көптеген  басқа  да параметрлері  мемлекет,  қоға  және  мемлекеттік  басқару  үшін  өте  маңызды.

    Ғылыми  әдебиеттерде  кездесетін  мемлекеттің  көптеген  анықтамаларының  ішінде  келесі  екеуіне  тоқтап  өтуге  болады. Біріншісі,  мемлекетті  ең  кең мағынада:  адамдар қауымдастығы  ұйымының  жоғарғы нысаны  ретінде,  ортақ жоғары  билікке  бағынатын  адамдардың  саяси  одағы  ретінде,  біріңғай  ерікті  білдіру,  жалпы  мүдделерді  қамтамасыз  ету,  сондай-ақ  адамның құқығы  мен  бостандығын  қорғау  негізі  мақсаты  болып  табылатын  ұйым  нысаны  ретінде  сипаттайды.  Екінші  түсінікке  сәйкес,  мемлекет  адамдардың іс-әрекеті  мен тәртібін  реттейтін  саяси-құқықтық  институт,  саяси  билік  ұйымын  құратын  әлеуметтік  институттардың  жүйесі.  Мемлекетті  институционалдық тұрғыдан  қарастыратын  бағыт  оны  қоғамдағы  адамдардың  тәртібін  анықтайтын  нормалар  жүйесімен  байланыстырады.  Осыған  орай  испан  саясаттанушысы  Л.Санистебан  былай  деп  жазады:  шындығына  келгенде  мемлекет  «небәрі  нақты  уақыт  шеңберінде  орын алатын  әлеуметтік  тәртіпті заңдық  тұрғыдан  реттеудің бір түрі».  

    1.2 Мемлекет функциялары   жөніндегі   ұғым  және  олардың   жіктелуі

    Кез   келген  тарихи  тұрпаттағы  мемлекетті  ғылыми  тұрғыдан  танып-білі  биліктің  ерекше  ұйымы  ретінде  мемлекеттің  ғана  емес,  жалпы  қоғамның  да  негізгі  сапалық  сипаттамаларын  қарастыруды көздейді.

    Мемлекеттің  функциялары – бұл  мемлекеттің  жалпы  адами  мәні  мен  әлеуметтік  тағайындалуы  көрініс табатын  және  нақтыланатын  оның  ішкі  және  сыртқы  қызметінің  негізі  бағыттары.  Бұл  анықтамада  мемлекет  функциясының  маңызды белгілері көрсетілген: