Азаматтық құқық

АК-ның 1080-бабына сәйкес, мұра қалдырушының қайтыс болар алдындағы науқасы туғызған қажетті шығындарды, мұра қалдырушыны жерлеуге кеткен шығындарды, мұраны қорғауға, басқаруға, өсиетті орындауға, сондай-ақ өсиетті орындаушыға немесе мұраны сенімгерлікпен басқарушыға сыйақы төлеуге байланысты шығындарды өтеуге мұра жеткіліксіз болса, бұл шығындардың орнын толтыру үшін өндіру мұра құрамындағы кез келген мүлікке, оның ішінде, кепілдегі мүлікке түсуі мүмкін. Бұл норманы іске асырарда мұрагерлік мүлікті АК-ның 1080-бабында көзделген шығындардың орнын толтыру үшін сатуда кепіл ұстаушының құқығы мен мұраға билік етушінің (мұрагер, өсиетті орындаушы, сенімгерлікпен басқарушы және т.б.) құқығының қиғаштығы туындайды. Бұл ретте мұраға билік етуші іс жүзінде мүліктің меншік иесінің өкілеттігін атқарады, яғни, шын мәнінде мүліктің меншік иесінің құқықтары мен несие ұстаушының құқықтарының қиғаштығы болады. Кепіл берушінің құқықтары мен кепіл ұстаушы құқықтарының арасындағы қиғаштықты шешетін АК-ның 1080-бабы нормаларының императивтігі және АК-ның 315-бабының 2-тармағы нормаларының диспозитивтігі нәтижесіңде мұраға билік етушінің құқығында басымдылық болады, ол АК-ның 1080-бабында көрсетілген шығындарды жабу үшін кепілге салынған мүлікті сату немесе өзге мүлікті сату туралы шешім қабылдауға құқылы. Қажетті шығындарды өтеу үшін жеткілікті өзге мүліктер болған жағдайда мұраға билік етуші не кепіл ауыртпалығымен мұрагерлерге өтетін кепіл мүлкін сатуға, не оны ұстаушының талаптарын қанағаттандыру үшін ғана пайдалануға не кепілге салынған мүлікті оған кепіл құқығын сақтай отырып сатуға құқылы. Мұраға билік етушінің шешімі бойынша немесе мұраға кіретін өзге мүлік жеткіліксіз болған жағдайда кепіл мүлкі АК-ның 1080-бабында көрсетілген шығындарды жабу үшін сатылуы мүмкін. Бұл ретте, кепіл мүлкі ашық саудамен сатылғанда, кепіл құқығы АК-ның 322-бабы 1-тармағының 4) тармақшасына сәйкес тоқтайды. Кепіл ұстаушы, сонымен қатар, кепіл нысанының кепіл туралы шарт жағдайына сәйкес болмай шығып қалуына байланысты қамтамасыз етілген шарттың мерзімінен бұрын орындалуын талап етуге құқылы[45].

Кепіл мүлкін ашық сауда  жүргізбей жеке тәртіпте сатқанда кепіл  құқығы АК-ның 323-бабының 1-тармағының нормаларына  сәйкес күшін сақтайды.

Жеке кәсіпкер банкрот  болған жағдайда жеке кәсіпкер кепіл  беруші болған кепіл міндеттемесі тоқтайды, себебі банкрот болған кезден бастап жеке кәсіпкердің тіркелгені күшін жояды, міндеттеме субъектісі жойылады, сондықтан жеке кәсіпкердің өмірге немесе денсаулыққа келген зияиды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген жеке сипаттағы басқа талаптарды өтеу жөніндегі шарттан басқа барлық шарттар тоқтайды. Кепіл шартының тоқтауы кепіл ұстаушыға кепілмен қамтамасыз етілген шарттың кепіл нысанының кепіл туралы шарт талаптарына сәйкес болмай шығып қалуына байланысты мерзімінен бұрын орындалуын талап етуге құқық береді. Бұл ретте АК-ның 21-бабына және банкротгық туралы заңнамаға сәйкес, жеке кәсіпкер банкрот болған кезден бастап банкроттың несие берушілерінде борышкердің конкурстық массасы есебінен, заңнамада белгіленген кезектілікпен өз талаптары бойынша қанағат алуға құқықтар туындайды. АК-ның 21-бабына сәйкес талаптары жеке кәсіпкер мүлкінің кепілімен қамтамасыз етілген несие берушілер банкрот мүлкінің есебінен талаптарды қанағаттандырудың екінші кезегінде болады. Кепілге несие берушінің талаптарын орындағанға дейін "кезектен тыс шығындар" деп аталатын шығындар — егер тағайындалған болса, сот шығындары, әкімгерге, конкурстық және ақтаулық басқарушыға сыйақы төлеу жөніндегі шығындар, сондай-ақ бірінші кезектегі несие берушілердің талаптары — алименттер өндіру жөніндегі талаптар, сондай-ақ өмірге немесе денсаулыққа келген зиянды өтеу жөніндегі талаптар қанағаттандырылады.

АК-ның 21-бабының 4-тармағы  әрбір кезектіліктегі несие берушілердің талаптарын орындаудың ережелері жөнінде  заңды тұлғалардың банкроттығы  туралы заң актісіне сілтеме жасайды, ондай акті — Банкроттық туралы заң. Банкротгық туралы заңның 76-бабына сәйкес әрбір кезектіліктегі несие берушінің талабы алдыңғы кезектіліктегі несие берушінің талабы орындалғаннан кейін орындалады, ал банкроттың мүлкі тиісті кезектіліктегі несие берушілердің талабын қанағаттандыру үшін жеткіліксіз болса, онда қанағаттандыру олардың талаптарының сомасына қарай пропорциямен жүргізіледі. Сондықтан бірнеше кепіл ұстаушылардың талаптары болса және оларды толық қанағаттандыру үшін мүлік жеткіліксіз болса, онда, несие ұстаушылар арасында қанағаттандыру қамтамасыз ететін сомаға пропорционалды жүргізіледі. Ал, айта кететін бір жағдай — жеке кәсіпкер банкрот болғанда, кепіл берушінің өзге несие берушілері мен кепіл ұстаушының құқықтарында қиғаштық болмайды, бірақ кепіл құқығы тоқтайды, және несие үстаушы банкроттың белгілі бір кезектіліктегі несие берушісіне айналады. Жеке кәсіпкер банкрот болғаннан бастап кепіл несие берушісі мен банкрот арасындағы қатынастар кепіл туралы нормалармен емес, жеке кәсіпкердің банкроттығы туралы нормалармен реттелінеді[31].

Мұндай жағдай заңды  тұлға банкроттыққа ұшырағанда да болады. АК-ның 55-бабына сәйкес, конкурстық іс жүргізу қозғалғаннан бастап банкротгың барлық міндеттемелері, оның ішінде кепіл шарттары тоқтайды. Конкурстық іс жүргізу қозғалған кезден бастап қабілетсіз борышқордың мүлкін өндіртіп алуға айналдыруға қойылған, оның ішінде АК-ның 299-бабында белгіленген барлық шектеулер алынады. Кепіл шартының тоқтауы, жеке кәсіпкердің банкроттығындағы сияқты, кепіл ұстаушыға кепіл нысанының кепіл туралы шарт жағдайларымен сәйкес емес шығыл қалуына байланысты кепілмен қамтамасыз етілген шарттың мерзімнен бұрын орындалуын талап етуге құқық береді.

Бұл ретте АК-ның 51-, 55-бабына жене банкроттық туралы заңнамаға сәйкес занды тұлғаның несие берушілерінде конкурстық іс жүргізу қозғалған кезден бастап өз талаптары бойынша, белгілі бір кезектілікпен, борышкердің конкурстық массасы есебінен қанағат алуға құқық туындайды.

Айта кететін бір  жағдай — АК-ның 3-бабының 3-тармағына сәйкес банктердің банкроттығымен және таратылуымен байланысты қатынастар АК-ның банк қызметін реттейтін заң актілеріне — Банктер және банк қызметі туралы Заңға қайшы келмейтін бөлімінде реттеледі. Банктер және банк қызметі туралы Заңның 74-2-бабының 3-тармағында банк банкрот болған жағдайда несие берушілер талабын қанағаттандырудың өз кезекгілігі белгіленген, онда кепіл несие берушілері алтыншы кезекте тұр.

АК-да ақтайтын процедуралар жүргізгенде несие берушілер  құқықтарының дауларын шешетін нормалар жоқ. Сондықтан, АК-ның нормативтік құқықтық актілер иерархиясындағы орнын ескерсек, атқарушы процедуралар жүргізген кезде кепіл құқығының және кепіл ұстаушының АК-ның 299-бабының 1-тармағында көзделген құқық артықтығылығының сақталатындығын айта кету керек. Заңды тұлға банкрот болғанда заңды тұлға тарағанға дейін немесе конкурстық іс жүргізу қозғалғанға дейін кепіл ұстаушының құқық артықшылығы АК-ның 299-бабы 1-тармағының, АК-ның өзінде белгіленген алып тасталынатындарды қоспағанда, кепіл мүлкіне қатысты кепіл ұстаушының артықшылығын белгілейтін 1-бөлігінің нормаларына сәйкес күшін сақтайды. Заңды тұлға банкрот болғанда заңды тұлға тарағанға дейін немесе конкурстық іс жүргізу қозғалғанға дейін алып тасталынатындар АК-да көрсетілмеген. Сондықтан, АК-ның 299-бабының 1-тармағы бөлігінің нормасы мүліктің кепіл ұстаушысы болып табылмайтын өзге несие берушілердің ақтайтын процедуралар жүргізу барысында өндіртіп алуды кепіл мүлкіне айналдыруына зандық шектеу болады[44].

Кепілмен қанағаттандырылатын  талаптар. Жалпы ереже бойынша, несие берушінің талабы өндіртіп алуды кепіл мүлкіне аударған кезде кепіл нысаны тұратын құннан қанағаттандырылады, ол талаптардың кепіл белгіленген кездегі мөлшеріне байланысты емес. Осылардың құрамына, қамтамасыз етілетін негізгі шарттың сомасынан басқа, кепіл белгіленгеннен кейін туындайтын талаптар: сыйақы төлеуге (қарыз берілген қаражатты пайдаланғандық үшін пайыздық үстеме түрінде, т.б.), ақша қаражатын заңсыз пайдаланғандық үшін тұрақсыздық айыбына (борышты жабу мерзімін өткізіп алу) қатысты талаптар, орындау мерзімін өткізіп алумен байланысты шығындарды толық мөлшерде өтеу, тұрақсыздық айыбын төлеу (айыппұл, өсім), сондай-ақ кепіл мүлкін сақтауға шыққан шығындар және өндіртіп алуға байланысты барлық шығындарды өтеу (мысалы, сату шығындары және т.б.).

Сонымен қатар өндіртіп алуды кепіл нысанына аудару кезінде  несие беруші талаптарын қанағаттандырудың  кез келген басқа көлемі белгіленуі мүмкін. Басқа көлем шартта немесе заң актілерінде белгіленуі мүмкін. Несие берушінің талаптарын, ол талаптардың кепіл белгіленген кездегі мөлшеріне қарамастан, өндіртіп алуды кепіл нысанына аудару кезіңде нысан тұратын құннан толық мөлшерде қанағаттандыру туралы жалпы толықтыратын ереже кепіл берушінің құқығын да, кепіл ұстаушының құқығын да қорғайтын күзет шарасы болып табылады. Біріншіден, егер кепіл белгіленгеннен кейін сол кепілмен қамтамасыз етілген шарт бойынша борыш өссе кепіл ұстаушы кепіл мүлкін борыштың жаңа пайда болған бөлігін жабуға да аударуға құқылы. Борыштың алғашқы сомасының өсуі, көбінесе, борышкердің шартты уақтылы орындамауынан болады, нәтижесінде, міндеттеменің шартына байланысты борыштың негізгі сомасына сыйақы (мүдде) есептелуі, кепіл ұстаушыда борышкерден тұрақсыздық айыбын алу құқығының туындауы, сондай-ақ кепіл ұстаушыға келген залалды өндіруге құқық пайда болуы мүмкін.

Екіншіден, кепілмен шартты кепіл ұстаушының талаптарын қанағаттандыру кезіндегі сол, бар көлемде қанағаттандыру туралы (ереженің, кепілге салынған мүліктің құны сол кепілмен қамтамасыз етілген шарт бойынша борыш сомасынан асып түссе, кепіл беруші үшін едәуір маңыздылығы болады. Себебі, кепіл ұстаушының кепіл мүлкін сатудан түскен сома мен кепіл нысанымен қамтамасыз етілген талап мөлшері арасындағы айырманы кепіл берушіге беруі жөніндегі міндеті дәл осы ережеден туады. Егер кепіл ұстаушының талаптарын жабуға өндіртіп алуды кепіл мүлкінің бір бөлігіне аудару (мысалы, бірнеше кепіл нысандарының біреуіне) жеткілікті болса, кепіл ұстаушы өндіртіп алуды сол мүліктің қалған бөлігіне аударуға құқылы емес.

Несие берушінің талаптарын қанағаттандыру көлемін салынған мүлік құнынан анықтаудың жоғарыда келтірілген тәртібі кепілдің болашақ талаптарды қамтамасыз ететін кепіл сияқты түрлеріне таралмайды, оған қатысты арнайы ереже — қанағаттандыру көлемін кепіл туралы шарт жасалғанда анықтау тәртібі белгіленген.

Жалпы ереже бойынша  кепіл арқылы борышкердің сол  кезде бар және заңды шарттары қамтамасыз етіледі, себебі кепілге акцессорлық (қосымша) сипат тән. Ерекше жағдайларда кепілмен борышкерге келешекте туындайтын талаптар қанағаттандырылуы мүмкін, бұл ретте міндетті жағдай — мұндай талаптарды кепілмен қамтамасыз ету мөлшері жөнінде тараптар арасында келісім болуы тиіс. Келешекте туындайтын талаптарды кепілмен қамтамасыз ету мөлшерін анықтау үшін тараптардың келісімге жетуі қажет болатындықтан, бұл талап, сөзсіз, кепіл туралы шарттың елеулі жағдайларына, өзінен туындайтын барлық салдарымен, жатады[52].

Кепіл түрлері. Кепілді  топтастыру кепілді құқықтық реттеу үшін елеулі маңызы бар әртүрлі негіздер бойынша жүргізіледі. Негізгі топтастырғыш негіз, ол — кепіл нысаны болып табылатын мүліктің түрі, себебі, әртүрлі құқықтық режимдегі мүлікті пайдалануға байланысты кепілді құқықтық реттеудің кепілді тіркеу туралы қосымша жағдай, кепіл затын кепіл ұстаушыға беру немесе оны кепіл берушіде қалдыру, қауіпті кепіл туралы шартқа қатысушылар арасында бөлу мүмкіндігі және т.б. түрінде өзіндік ерекшеліктері бар. Осы негіздерге сәйкес заттар кепілі және мүліктік құқық кепілі болып бөлінеді.

Кепілді түрге бөлудің  басқа бір негізі — кепіл нысанының  шарт бойынша тараптардың біреуінде болуы және рұқсат берілгендігі. Осы негіздер бойынша кепіл мынадай түрлерге бөлінеді: кепілзат, мұнда кепіл нысаны кепіл ұстаушының иелігіне беріледі, және ипотека, мұнда кепіл нысаны, кепіл күшінде тұрған кезде, оны пайдалану құқығымен кепіл берушінің немесе үшінші адамның иелігінде қалады.

Бұл түрлердің әрқайсы, мүлікке, кепіл құқық қатынастарының субъектілеріне немесе оларды қолдануды  құқықтық реттеудің ерекшеліктеріне  байланысты тағы да әр түрге бөлінуі  мүмкін. Мысалы, кепілзаттың басқа түрлеріне жататындар: ломбардтағы тауарлар кепілі, онда кәсіпкер ретіндегі кепіл ұстаушының айрықша жағдайы кепілді құқықтық реттеудің ерекшеліктеріне байланысты; тауар қоймасында тұрған тауарлар кепілі — кепілді құқықтық реттеудің жөне оны рәсімдеудің ерекшеліктері кепіл мүлкін сақтаушының — кәсіпкердің құқықтық қатынастарға қатысуында. Кепіл құқық қатынастары айрықша реттелетін ипотеканың басқа бір түрі — айналымдағы тауарлар кепілі, оның ерекшелігі — кепіл нысаны ретінде қолданылатын заттарды, өндеуге, табиғи формасын өзгертуге ұшыраған заттарды не тектік белгілерімен анықталатын заттарды пайдаланумен байланысты[74].

Бұл ретте заттардың  кейбір түрлерін кепілге салу үшін не ипотека, не кепілзат ғана немесе олардың  біреуі артықшылықпен пайдаланылуы тиіс. Мысалы, жылжымайтын мүлік кепілі тек ипотека түрінде ғана болады. Қолданыстағы жылжитын заттардың кепілі, негізінен, кепілзат түріңде жүзеге асырылады, себебі, олай болмаған жағдайда, кепіл нысанына өндіртіп алуды аударған кезге дейін оның жойылу, жоғалу не кепіл беруші оны өз қажетіне пайдалану қаупі артады. Сонымен қатар, мұндай заттардың ипотекасы айналымдағы тауарлардың кепілі түрінде  де болуы мүмкін.

Қолданыста емес жылжитын заттар кепілзатқа да, ипотекаға да берілуі мүмкін.

Сақтауға немесе ұстағанға қосымша шығындарды және өзге де жұмсалымды керек ететін жылжымалы заттарды (абайсыз дәу заттар, мысалы) кепілзатқа алудан бас тартылуы мүмкін.

Заттар кепілі — ипотекадан және кепілзаттан басқа болып  саналатын кепілге — мүліктік құқық кепіліне заттар кепілінің ережесі қолданылуы мүмкін. Мүлік құқығының кейбір түрлерінің кепілінде (мысалы, шығармашылық интеллектуалдық қызметтің нәтижесіне айрықша құқық) кепілзатын немесе ипотеканы қолдану жөнінде шартты түрде айтуға болады, бірақ ол үшін мүліктік құқық кепілінің конструкциясында тараптардың құқықтары мен міндеттері бойынша тиісті ұқсастық өзге де жағдайлар беру керек. Бәрі бір бүл кепілзат немесе ипотека болмайды, себебі мүліктік құқықтың құқықтық режимі заттар режиміне қарағанда едәуір өзгеше, және мүлік құқығын кепіл нысаны ретінде пайдаланғанда кепілдің айрықша басқа бір түрі — мүліктік құқық кепілі пайда болады[21].

Ақша кепілі кепілдің айрықша бір басқа түрі болып  саналады. Ақша кепілінің бір ерекшелігі сонда, ол банкке салынуы, яғни міндетті түрде үшінші жаққа — мамандандырылған банк ұйымына берілуге тиіс. Ақша кепілінде кепіл затының кепіл ұстаушыға берілуі немесе кепіл берушіде қалуы мүмкін емес. Ақша кепілінде кепілзат немесе ипотека конструкциясын қолдануға болмайды. Оны ақшаның мүлік ретінде өте жоғары өтімділігімен, адал иемденушіде жойылып кетпейтшдігімен және занды төлем құралы екендігімен түсіндіруге болады. Кепілзат конструкциясын пайдаланып ақшаны несие ұстаушының иелігіне беру оның меншік иесінің ауысуына әкеп соғады, ол кепіл нысанының кепіл үстаушысы мен меншік иесінің біреу болуына байланысты кепіл бойынша қандай да бір қатынастардың тоқтауына себеп болады.