Азаматтық құқық

Шарттың орындалуын қамтамасыз етудің келесі әдісі тұрақсыздық айыбын қарастырып өтейік.

Шарттың орындалуын қамтамасыз етудің әдісі ретіңде тұрақсыздық айыбын шарт орындалмаған немесе тиісінше орындалмаған жағдайда борышкердің белгілі бір ақша сомасын төлеуінің қамтамасыз етілетін басты міндеттемеге қосымша шарты ретінде түсінеміз. Тұрақсыздық айыбымен қамтамасыз етудің мақсаты — борышкерді қамтамасыз етілген шарт бойынша өз міндетін оны күрделендіріп алмау қаупімен дәл орындауға мәжбүрлеу, ал күрделенген жағдайда — міндеттеме нысанын құрайтын міндеттер көбейеді, белгілі бір ақша сомасын төлеу түрінде қосымша міндеттер пайда болады.

Шартты қамтамасыз етудің әдісі бола тұрып тұрақсыздық айыбының өзі алдын ала анықталған ақша сомасын білдіреді, бұл ақша сомасы да тұрақсыздық айыбы деп аталады.

Өсім немесе айыппұл деп аталатын тұрақсыздық айыбы шарт орындалмаған немесе тиісінше орындалмаған жағдайда белгіленеді, мысалы, орындау мерзімінің бұзылуы (өткізіп алу), өнімнің сапасы, ассортименті, буып-түйілуі туралы шартта көрсетілген талаптардың бұзылуы, т.б. Тұрақсыздық айыбын қолдану заңнамада да, мысалы заңнамада басқаның ақша қаражатын заңсыз пайдаланғандық үшін тұрақсыздық айыбы белгіленген, кез келген шартты қамтамасыз ету үшін жасалған тараптар келісімінде де, мысалы, жалдау шарты бойынша жалдау ақысын уақтылы төлемегендік үшін, көзделуі мүмкін[51].

Тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің тараптары қамтамасыз етілген шарт бойынша тараптар болып табылады. Негізгі қамтамасыз  етілген шартта борышкер әрқашанда тұрақсыздық айыбы туралы келісім бойынша міндетті адам деп саналады. Борышкер шарт талаптарын орындамағанда қандай да бір соманы төлеу міндетін үшінші жақ өзіне алған жағдайлар кепілдік пен кепіл болушылыққа жатқанмен, тұрақсыздық айыбына еш жатапайды.

Тұрақсыздық айыбының мөлшері мен  оны анықтау тәртібі тараптардың  келісімімен немесе заңнамамен белгіленеді.

Бұл ретте тұрақсыздық айыбы, не нақты сомада, көрсетіледі, мысалы, клиенттің төлемдік құжатын жолғатқаны үшін банк әрбір жоғалған құжатқа мың теңге мөлшерінде айыппұл төлейді, не орындалмаған немесе тиісінше орындалмаған міндеттеменің сомасын пайызға шағып, мысалы, банк клиенттің есеп шотына ақша қаражатын уақтылы аудармағаны үшін төлем сомасының жарты пайызы мөлшерінде тұрақсыздық айыбын (өсім) төлеуге міндетті, немесе, мысалы, несие алу шартында оны өз мақсатында пайдаланбағаны үшін қарыз алушының несие сомасының жиырма бес пайызы мөлшерінде тұрақсыздық айыбын (айыппұл) төлеу жөнінде міндеті көрсетілуі мүмкін[76].

Заңнамамен анықталған тұрақсыздық айыбында оның мөлшерін көбейтпеуге болмайтындығы жөнінде тікелей нұсқама болса, ол мөлшер тараптардың өзара келісімімен үлғайтылады. Мысалы, ақша қаражатын заңсыз пайдаланғаны үшін ҚР Ұлттық банкы қайта қаржыландыру ставкасы мөлшерінде белгілеген тұрақсыздық айыбы тараптардың келісімі бойынша үлғаюы мүмкін.

Бұл ретте заңды айыпақының мөлшерін өсіруге тараптар өзара уағдаласқан  келісімнің формасына шарттық тұрақсыздық  айыбы туралы келісімнің формасы  үшін көзделген ереже қолданылады, тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің жай жазбаша формасын сақтамау несие берушіні занда белгіленген мөлшерде тұрақсыздық айыбын өңдіртіп алу құқығынан айырмайды.

Тұрақсыздық айыбының түрлерін қарастырайық. Тұрақсыздық айыбы, негізінен, оның туындау негізіне және мөлшерінің қандай тәртіпте — заңмен немесе тұрақсыздық айыбы туралы келісіммен анықталатындығына қарай түрге бөлінеді. Егер ол соманың мөлшері заң актісімен анықталса, ол — заңды немесе нормативтік, ал шартпен анықталса — ерікті немесе шарттық тұрақсыздық айыбы деп аталады.

Тұрақсыздық айыбы өсім немесе айыппұл  түрінде де болады. Заңнамада "тұрақсыздық айыбы" "айыппұл", "өсім" ұғымдарымен тектес ұғым ретінде берілген. Нормативтік актілерде "айыппұл" және "тұрақсыздық айыбы" терминдері ұқсас ұғымдар ретінде жиі қолданылады; кейде оларды ажырату қиын. Дегенмен, құқықтық теория мен практикада бұл ұғымдар өз мәнінде түсініледі.

Әдетте, "өсім" ұғымы ретінде міндеттемені белгілі бір уақыт аралығында орындамағандық үшін қолданылатын тұрақсыздық айыбын түсінеді.

Өсім орындау мерзімі сақталмаған әрбір нақты кезең үшін міндеттеме сомасына пайызбен шағын есептеледі, мысалы, несие шартында ақша қаражатын қайтару мерзімі өткеннен кейін төленетін соманың 0,5%-ы мөлшерінде әрбір күнге айыпақы белгіленуі мүмкін.

Ал, "айьппұл" ұғымы, әдетте, нақты сомадағы тұрақсыздық айыбы немесе міндеттеме сомасьша белгілі бір пайыздық мөлшерде белгіленген тұрақсыздық айыбы ретінде түсініледі, мысалы, тауардың жинақтылығы, сапасы және ассортимент туралы шарттың талаптарын бұзғандық үшін 1000 теңге немесе әрбір бұзғандық үшін міндеттеме сомасының 1%-ы мөлшерінде тұрақсыздық айыбы (айыппұл) көзделуі мүмкін.

Әрине, "айыппұл" және "өсім" терминдерін бұлай ұғынуда ресми  сипат жоқ, бұл олардың мәніне өсер етпейді. Айыппұл мен өсім тұрақсыздық айыбы болып табылады. Сонымен қатар, ескеретін бір жағдай — "айыппұл" термині құқықтың басқа салаларында да, атап айтқанда, қылмыстық, әкімшілік және қаржы құқығында да қолданылады, ол кезде мұның азаматтық-құқықтық сипаты болмайды.

Тұрақсыздық айыбын өндіртіл алу құқығының залалды өндіртіп алу құқығымен ара қатынасына байланысты тұрақсыздық айыбы есептік, айыптық, баламалық және ерекше болып бөлінеді.

Жалпы ереже бойынша түрақсыздық  айыбымен заладдың етелмеген бөлігі өндіріледі. Міне, тұрақсыздық айыбының осы түрі есептік деп аталады, бұл ретте өндірілген тұрақсыздық айыбының мөлшері өндірілетін залалдың есебіне жатқызылады.

Сонымен қатар заңнамада немесе шартта мынадай жағдайлар қарастырылуы мүмкін: залалды емес, тек тұрақсыздық  айыбын ғана өндіруге болады; залалды тұрақсыздық айыбынан бөлек толық мөлшерде өңдіртіп алуға болады; несие берушінің қалауы бойынша не залал, не тұрақсыздық айыбы өңдіріледі. Ерекше, айыптық және балама тұрақсыздық айыбының айырмашылықтары, міне, осында: ерекше тұрақсыздық айыбында тұрақсыздық айыбын өндіртуге болады, бірақ залалды өндіртіп алуға жол берілмейді; айыптықта — залал тұрақсыздық айыбынан тыс өндіріледі; баламалыда — несие берушінің қалауы бойынша не залал, не тұрақсыздық айыбы өндіріледі[74].

Қандай да бір қызметті жүзеге асырумен байланысты азаматтық құқықтық қатынастардың кейбір түрлері бойынша, кейбір жағдайларда, заңнама шартты бұзғандық үшін шектеулі жауаптылық белгілеген, мысалы, тасымалдаушының жүкті жоғалтып алғаны үшін жауаптылығы және т.б.

Мұндай жағдайларда залалды өндіру әлгіндей шектеулерде белгіленген шектерге дейін жасалады, ал есептікте — тұрақсыздық айыбымен жабылмаған бөлігіңде, айыптықта — тұрақсыздық айыбының мөлшерінен асатын бөлікте өндіріледі. Баламалы тұрақсыздық айыбында не, занда шектелген мөлшерде залал не, шектеуге қарамай, тұрақсыздық айыбының мөлшері өндіріледі.

  Тұрақсыздық айыбын өндірудің негіздері. Тұрақсыздық айыбы шартты бұзған жағдайда борышкерге ақша беру міндетін жүктеу арқылы оның орындалуын қамтамасыз етудің тәсілі болғандықтан, несие берушінің тұрақсыздық айыбын төлеу жөніндегі талабы туындау үшін борышкердің қамтамасыз етілетін шартты бұзуы жеткілікті, және бұл талап несие берушіге заладдың келуімен немесе келуін дәлелдеумен байланысты емес. Бірақ, тұрақсыздық айыбын өндіру үшін борышкерді шартты бұзғандығына байланысты жауапқа тартатындай себептердің туындауы түрінде негіздер болуы тиіс.

Тұрақсыздық айыбын өндірудің  негіздері кәсіпкерлік қызметпен  байланысты немесе байланысты емес шарттың тұрақсыздық айыбымен қамтамасыз етілетін-етілмейтіндігіне қарай бөлінеді. Мұндай бөлініс кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырумен байланысты немесе байланысты емес шартты бұзғандық үшін жауаптылықтың заң бойынша әртүрлі тұрғыдан қаралатындығыңда.

Тұрақсыздық айыбын өндіргенде несие берушінің өзіне залалдың келгендігін дәлелдеуі тиіс еместігіне қарамастан борышкер залалдың елеусіз екендігіне немесе мүлде жоқ екендігіне сілтеме жасауға және оған дөлелдеме ұсынуға қүқылы. Сонымен қатар, несие берушінің тұрақсыздық айыбын төлеу туралы талабының оның өзінің шартты бұзғандығына байланысты борышқордың айыпақы мөлшерін азайту жөніндегі құқығына қатысы жоқ. Бұл мән-жайлар соттың өндірілетін тұрақсыздық айыбының мөлшерін борышкердің талабы бойынша азайтуына негіз бола алады[72].

Тұрақсыздық айыбының мөлшерін азайту туралы шешімді сот борышкердің шартты қаншалықты орындағанын және борышкер мен несие берушінің мүдделерін ескеріп қабылдауы тиіс. Кәсіпкерлік қызметпен байланысты емес шартты қамтамасыз ететін тұрақсыздық айыбы бойынша да сот борышкер мен несие берушінің негізгі міндеттеменің бұзылуындағы кінәлерінің деңгейін ескеруі тиіс.

Тұрақсыздық айыбының функциясы. Тұрақсыздық айыбының негізгі функциясы, әрине, борышкердің шартты орындауын қамтамасыз ету. Сонымен қатар тұрақсыздық айыбы, кепілпүл сияқты, санкция функциясын атқарады — тұрақсыздық сомасын төлеу түріндегі қосымша қиындық ретінде борышкерге жауапкершілік шарасы қолданылады.

Шарттың орындалуын тұрақсыздық айыбымен қамтамасыз еткенде оның функциясына, тағы да, шарттың бұзылуынан келген залалдың мөлшерін, әсіресе, оны дәлелдеу қиынға түскен жағдайда, алдын ала анықтау кіреді. Несие берушіге өзінің залалды төлеттіру жөнінде талап қою құқығын тұрақсыздық айыбын төлеттіру құқығымен алмастырғаны тиімді, себебі тұрақсыздық айыбын төлеттіру үшін келген залалды дәлелдеу қажет емес.

Сонымен қатар, кез келген шарттың тұрақсыздық айыбын белгілегенде оның мөлшері болуы мүмкін залалдың мөлшеріне шамалас болуы тиіс, олай болмаған ретте, жалпы ереже бойынша, не несие беруші залалды тұрақсыздық айыбының мөлшерінен тысқары өндіртіп алуға құқылы (атап айтқанда, есептік тұрақсыздық айыбында), не борышкер, шарттың бұзылуынан келген залалдың шамалас еместігіне байланысты, тұрақсыздық айыбының мөлшерін азайту туралы талап қоюға құқылы.

Шарт бұзылудан келген залалдың мөлшерін алдын ала анықтау функциясы есептік, ерекше және баламалы тұрақсыздық айыбына жүктелген. Ал, айыптық тұрақсыздық айыбында болуы мүмкін залалдарға тұрақсыздық айыбы мөлшерінің келген залал мөлшеріне шамалас еместігіне байланысты оның мөлшерін азайтуды борышкердің талап ете алатын құқығы арқылы есеп жүргізіледі.

Кейбір реттерде тұрақсыздық айыбы  бас тарту төлемі — борышкердің несие берушіге шартты орындаудың орнына беретін белгілі бір ақша сомасы ретінде болады. Тұрақсыздық айыбын төлеу шарттың тоқтауына әкеп соғады деп тараптар өзара келісіп, оны шартқа енгізген жағдайда тұрақсыздық айыбы бас тарту төлемі болып саналады. Әдетте, баламалы тұрақсыздық айыбы бас тарту төлемі болады, себебі олар тұрақсыздық айыптарын өндіртіп алғанда залалды өңдіртуге жол берілмейді.

Тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің формасын ашайық. Тұрақсыздық айыбын борышкер қамтамасыз етілген шартты бұзған жағдайда оның белгілі бір ақша сомасын төлеу міндеттемесі ретінде рәсімдеу әңгіменің шарттық немесе заңды тұрақсыздық айыбы жайында екендігіне байланысты. Әрине, тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің формасы жөнінде тек шарттық тұрақсыздық айыбына қатысты айтуға болады, себебі заңды тұрақсыздық айыбы жағдайында ол туралы бөлек келісім керек емес.

Заң талабы бойынша тұрақсыздық  туралы келісім тұрақсыздық айыбымен қамтамасыз етілген шарт туындайтын мәміленің формасына тәуелсіз жазбаша түрде болады. Тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің жазбаша формасы ауызша мәміледен туындайтын шарт тұрақсыздық айыбымен қамтамасыз етілген жағдайда керек. Тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің жазбаша формада болмауы оны заңсыз деп тануға әкеп соғады.

Шарттыққа қарағанда занды тұрақсыздық айыбы, шартта көзделген-көзделмегеніне қарамастан, қандай да бір ресімдеуді керек етпейді. Заңнамада анықталған тұрақсыздық айыбы тараптардың еркіне бағынбайды, оны қолдану — несие берушінің құқығы. Несие берушінің занды тұрақсыздық айыбын өндіртіп алу құқығы тараптардың келісімімен шектелуге жатпайды, ондай келісім, тұрақсыздық айыбы заңның диспозитивтік нормасымен анықталғаннан басқа реттерде, заңсыз деп саналады.

  Шарттың орындалуын қамтамасыз етудің келесі әдістері кепілдік және кепіл болушылық туралы жалпы ережені қарастырайық. Кепілдік пен кепіл болушылықтың құқықтық тегі бір. Кепілдік пен кепіл болушылықтың шартты қамтамасыз ету тәсілі ретіндегі мәні — борышкердің шартты тиісінше орындау жөніндегі жауапкершілігін үшінші жақтарға тарату және оларды орындауға міндетті адамдар қатарына тарту. Борышкер үшін негізгі шартты орындаған кепілші мен кепіл болушыға несие берушінің құқықтары ауысады, ол ауысу еш қандай ресімдеуді керек етпейді және ешкімнің ырқына тәуелді емес, себебі ол заң актісінің міндеттеуі негізінде жүзеге асырылады[52].

Шартты қамтамасыз етудің басқа тәсілдеріне қарағанда, мысалы, несие беруші борышкердің қабілетсіздігінен қорғамайтын тұрақсыздық айыбына қарағанда, кепілдік пен кепіл болушылық борышкер қабілетсіз болған жағдайда да несие берушінің шартты орындатуына мүмкіндік береді. Тұрақсыздық айыбында несие беруші келген залалдың мөлшерін дәлелдеу міндетінен босап өз жағдайын біраз нығайтса, ал кейбір реттерде борышкер тұрақсыздық айыбын (айыппұл, өсім) төлеуге мәжбүр болса, ал кепілдік пен кепіл болушылық жағдайында несие беруші борышкердің қосымша ынтасымен емес, өзінің алдында бір емес, бірнеше міндетті адамның (кемінде—екі) болуымен позициясын нығайтады.

Борышкердің үшінші жақтардың қосымша  міндеттемелері есебінен шартты орындауды қамтамасыз етуінің түрлері өзара ұқсас болғанмен, олардың құқықтық реттелуін өзінше қарауды талап ететін айырмашьшықтар да бар. Кепілдік пен кепіл болушылықтың негізгі айырмашылығы олардың қосымша шарт ретінде ортақтастығында не субсидиялығында, сондай-ақ кепілші мен кепіл болушыньщ борышкер міндеттемесін орындауының шегінде және оларға талап қою тәртібінде.