Әлеуметтік жұмыс - өркениетті қоғам институты ретінде

Әлеуметтік жұмыс пен  әлеуметтануды салыстырғанда  теоретикалық фундаментальды жағынан ерекшеленеді. Қысқаша айтқанда әлеуметтану басқа  әлеуметтік ғылымдарға қатысты өзінің методологиясымен ерекше- ленеді, әлеуметтану қоғамдық құбылыстармен процестерді зерттеуге, анықтауға мүмкіндік береді. Бұл түсініктерді нақтылау үшін әлеуметтану білімінің негізгі құрылымдық элементтерін еске түсіруге болады. Бұл жалпы әлеуметтанулық теория (қоғамды толығымен білу жүйесі, оның құрылымдық компоненттері,олардың арасындағы өзара байланыстар, табиғат пен қоғам арасындағы өзара байланыс туралы. Әлеуметтану теориясының салалары (қоғамның өмірлік қызметіндегі жеке салаларын білу).

Ортаңғы деңгейдегі теория (арнайы және жеке әлеуметтанулық теория) концепция ретінде, функцияны түсіндіретін және жеке әлеуметтік процестердің дамуы, адамдардың әлеуметтік қауымдастығы. Әлеуметтануды танудағы эмприкалық деңгей (әлеуметтанулық зерттеу программаларын өндеу, оны ұйымдастыру, әдісі және мәліметтер жинау технологиясы).

Теоретикалық әлеуметтану  әлеуметтік жұмысқа әлеуметтік қызметті жүргізуді бағдарлауына көмектеседі.

Қорытындылай келсек, арнайы әлеуметтанулық теориядағы жанұя және неке әлеуметтануы, жас ерекшелік, тәрбие әлеуметтануы, девиантты мінез-құлық, бос уақыт әлеуметтануы, тұлға, кіші топтар, медицина әлеуметтануы, жастардың  салауатты өмірі, мораль әлеуметтануы, жыныс және құқық қылмыстық қоғамның әлеуметтік құрылымының әлеуметтануы, еңбек әлеуметтануы, басқа салалардың әлеуметтік жұмысқа қатыстылығымен тығыз байланысты⁵.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2. Психология  және әлеуметтік жұмыс

 

Әлеуметтік қызметкер  кәсіби міндеттерін атқару және әлеуметтік қызметті орныдау мен ұйымдастыру  үшін психологиялық білім қажет. Әлеуметтік қызметкердің кәсіби функцияларының арасынан ең маңыздысы психологиялық  қолдау көрсету. Делдалдық функциясын орындау барысында әлеуметтік қызметкер  басқа маңызды мамандармен байланысады (психолог, психотерапевт, психиатр, педагог, социолог, заңгер).

Психолгия- психикалық құбылыстардың (жан қуаттарының) пайда болу, даму және қалыптасу заңдылықтарын зерттейтін ғылым. Психикалық құбылыстар бізді  қоршап тұрған сыртқы дүние заттары  мен құбылыстардың мидағы әр түрлі бенелері болып табылады. 
Олар көпшілігімізге өз тәжірбиемізден жақсы мәлім, тілімізде жиі кездесетін ұғымдар. Бір қарағанда бұлардың мәнін әрқайсымыз тез ажырататын да білетін де сияқтымыз. Бірақ психикалық құбылыстардың мәнін ғылыми тұрғыдан түсіну арқылы ғана жан-жақты ажыратуға болады. Осы мәселені ғылыми жолмен баяндауы, олардың өзіндік заңдылықтарын айқындауы- сөз болып отырған психология ғылымы қарастырады. Психология ерте замандардан келе жатқан білім салаларының бірі. Оның дүниеге тұңғыш келген жері Греция. “Психология” термині гректің екі сөзінен тұрады: оның біріншісі- “псюхе” (жан), екіншісі- “логос”(сөз, ілім). Сөйтіп, бұл сөз “жан туралы ілім” деген ұғымды білдіреді. 
Ерте замандарда пайда болып, ғасырлар бойы соқыр сенім-нанымдар мен кейбір зиялылардың көзқарастарында насихатталып келген түсініктер бойынша, адамда тәннен тәуелсіз “жан” болады, мәңгі-бақи жасайтын жан адамның барлық психикалық тіршілігінің (ойының, сезімінің, еркінің) иесі де, себепшісі де. Жан туралы осындай жалған түсініктің пайда болуына алғашқы адамдардың табиғат сырларын дұрыс түсіне алмауы себеп болды.

Әлеуметтік қызметкердің психологиялық іскерлігі болуы  қажет, біріншіден, психотерапевт, психолог мамандарымен үнемі қатынаста болып, олармен тіл табыса білу, екіншіден, әлеуметтік проблемалардың психологияллық, психиатриялық жағдайларды айыра  білу, клиентті осыған сай мамандыққа бағыттау, үшіншіден, мұқтаж болған алғашқы  әлеуметтік көмек көрсету, төртіншіден, адамдармен үнемі қатынаста бола келе психологиялық мәселелерді  шешу.

Әлеуметтік жұмыс практикасында  ортаңғы орында клиентпен жеке  жұмыс істеу жатады. Әлеуметтік қызметкердің көмегін қажет ететіндер ішінде өз мәселесін шеше алмайтын адамдар  аз емес (қарттар, мүгедектер, жалғыз басты  адамдар, т.б.). Оларда ережеге сай  өздерінің тенденциялары болады: агрессия, депрессия, аутизм.

Әлеуметтік жұмы пен психологияның  объектісі – адам. Адам әлеуметтік қарым –қатынастың объектісі  ғана емес, оның субъектісіде болып  табылады.

Әлеуметтік әрекеттердің объектісі индивид болса, қоғамдық және тұлғалық позицияда пассивті орын алады. Психологияда бұл өз өміріндегі стратегиясында детерминацияға ұмтылуы, өз еркімен шешім қабылдаудан  бас тартуы, мінез-құлық стереотипі, ойлау регидностілігі, монопараметрлік  өмір сүру, экстремалдылығынан көруге болады. Нағыз белсенділік, өзіндік даму тенденциясы, өзіндік актуализациясы, мақсаттылықты, креативтілікті тек тұлға ғана көрсете алады, тек болашақтағы әлеуметтік әрекеттердің субъектісі ретінде ғана. Тұлғаның әлсіреуі, адамның жеке субъектісі белгілі бір тәкелділікті қойып оның өзін-өзі қорғауға, өзіндік жетілу қабілетіне кедергі келтіреді. Өзінің субъектілігін жүзеге асыру мүмкіндігіне байланысты, проблемалар қатары туындайды. Сонда психологияның да, әлеуметтік жұмыстың да басты мақсаттарының бірі адам дамуындағы тежеулерді, проблемаларын шешуге, өзгергісі келетіндерге көмек көрсету, әлеуметтік  субъектілік пен өмірлік күшінкөрсетуге жағдай жасау болып табылады. Мұны көпетеген жолдармен жүргізуге болады. Психологиялық практиканың аспектілері әлеуметтік жұмыспен байланысты сұрақтарға басты көңілді аударады.

Әлеуметтік жұмысқа психологиялық  білімнің қажеттілігі жасөспірім- дермен, жастармен, асоциалді, өзіне-өзі қол  жұмсаған, «дағдарыстағы психикалық күйге» түсетін адамдармен ұйымдық  жұмыстарда превентивті әдістерді  кең қолдануына байланысты.

Барлық осы әрекеттерді  әлеуметтік қызметкер білуі тиіс индивидтерде, жанұяларда, қандай өзгерістер болып жатыр және олар қайда тұрып  жатыр, мұндай өзгерістердің әлсіреуінің  себебі қандай т.б.

Әлеуметтік жұмыс практикасының  келесі бағыттары маңызды белгілерге ие:

• Психодиагностикалық;
• Психологиялық кеңес;
• Психологиялық және техникалық құралдарды клиентпен өзара

байланыста пайдалану.

Психодиагностика -  психологиялық  диагноз қоюмен байланысты

психикалық білімнің бір  бөлімі. Қазіргі заманғы психодиагностикадағы психикалық диагноз терминінің түсінігі тек қана дамудың немесе кез-келген қалыпты психикалық көмек көрсетуде  ауытқушылықтарды ғана емес, нақты  бір объектінің психикалық күшін  анықтау (индивид, жанұя, топтар), сол  нмемесе басқа психикалық функциялар немесе түрлердің нақты процестерін  жатқызады.

Психодиагностика - бұл теоретикалық пән және пркатикалық психологтың қызмет саласы. Теоретикалық пән ретінде ол жалпы стратегиялық және тактикалық мәселелерін зерттейді (индикатор таңдау, сенімділік және инструментария варианттілігі).

А.А. Бодалев пен В.В  Стоюннің пікірлерінше психодиагностика келесі психологиялық аймақтағы  білімдермен тығыз байланысты. Психология пәнінің аймағы, деректегі құрылыстарды зерттеумен (жалпы, дифферен- циалды, консультативті, әлеуметтік, жас ерекшелік) психиатриялық және психологиялық білімді практикада қолдану.

Халыққа психологиялық кеңес  беру практикалық қызметтін жаңа түрі. Психиатрия мен кеңес берудің  айырмашылықтары бар. Кеңес беру қандай да бір мақсатқа жететін дені сау адамға көмек беру.

Психиатрия - тұлға трансформациясындағы ұзақ уақыттағы процесс, оның құрылымындағы терең өзгерістерді мінездейді. Психиатрия көбінде тұлғалардың патологиясымен жұмыс деп анықталады.

Әлеуметтік жұмыс практикасында  маңызды келесі психологиялық әдістер  мен тәсілдерді көрсетуге болады. Психологиядағы көптеген мүмкіндіктерді әлеуметтік жұмыстағы тұлғаға ықпал  етудің әр түрлі тәсілдерін қолданады.

Психодрама - ( әдіс, 1920 жылы Д. Морено негізін салған). Онда адамның ролінде кейіпкер ойнайды, оның  мәселесін шешуде тірек болады. Психодрама- топтық жұмыс әдісі барлық бағытталған. Д Морено психодрама кестесін жасап шығарды:

• Режиссер - қоюшы (арнайы дайындаған психолог, психотерапевт)

ойынды қажетті арнаға бағыттайды.

• Протагонист - драманың ең басты рөлде ойнайтын адамның мәселе-

сін талқылаудан өткізу.

• Көмекші ойыншылар – ойындағы қызметтестер, кез келген рольді

орындайтын протоганистерді  немесе режиссерді тағайындау.

• Көрермендер - рольсіз қалған топ мүшелері.
• Сахна- психодрама әдісінің кең ұйымы, оның өзіндік образды эпи-

центрі тірі, яғни қатысушылардың өз ыңғайына сай орналасуы. Сыныпта, өрісте, пәтерде, жастар лгерінде сонымен қатар сахнаны құру-психодраманың маңызды бөлімі.

Әлеуметтік жұмыс практикасының  алдында бүгінде клиентке ықпал  ету технологиясында, қажет еткендерге көмек көрсетуде әртүрлі техникалық әдістерді қолдану тапсырмасы тұр. Бұл әлеуметтік жұмыс пен психо- логияның арасындағы негізгі бағыттарының бірі болып саналады.

 Психологиялық теорияның  көздері З.Фрейдтің ең алғаш  адам психикасындағы санасыздық  пен және мінез-құлқына әсер  етуінен көрінеді. Ол детерминизм  позициясында тікелей, яғни барлық  психикалық шақырулар алдыңғы  оқиғаларға із қалдырады. Психиканың  үш деңгейі ,белгілі: сана, санаға  дейін, бейсаналық. Соңғы деңгейінде  тұлғаның негізгі детерми- наттары, психиканың энергиясы, инстинктер жатады. Психоаналитикалық концепцияның маңызды ерекшеліктері болып бейсаналықтың жүргізуші рольін жинақтау. Осындай адамға ккөмектің негізгі жолы мәселесін санасына құю. Саналық адам мәселесінен, мазасыздықтан құтылуға көмектеседі және өзін басқарып, бақылай алуына әсерін тигізеді.

Қазіргі замаңғы психодинамикалық көзқарас адамның өткен өмір тәжірибесі көп рөл ойнайды, яғни оның балалық шағында тамырланған, ережеге сай субъект деп танылмайтын көзқарас. Сондықтанда орталық түсінігі болып қақтығыс саналады танымсыз кезеңдер, яғни адамның дамуында пайда болған, оның балалық шағынан бастап есейген уақытқа дейін жалғасуы. Мұндай қақтығыстар мінез-құлық манерасы, қылықтарымен, ойларымен, сезімдерімен толықтырылады.

Гуманизацияға қатысты тенденция  Берннің теоретикалық құрылымы- трансактілі  анализ. Трансактілі анализ - адам мінез-құлқына  түпнұсқалық көзқарас негізінде жатқан санасыздығын алдын – ала бағдарламаланған ойындар. Үш құрылымдылық маңыздылықтар адам үшін өте қажет олар:

Бала - интуиция көзі, шығармашылық, қуаныш;

Ересектер - рационалдылық;

Ата-ана – ақылдылық. 

Проблемалар көбінде осы  үшеуінің сай келмеуінен пайда болады. Әлеуметтік қызметкерлер үшін жеке топпен жұмыс істегенде әр түрлі психологиялық  әдістерді қолдана білу, проблемаларды  шешу, ең тиімдісі психологиялық теориялармен әдістерді қолдануда практика жүзінде  нәтижеге жету.⁶

 

 

2.3. Педагогика  және әлеуметтік жұмыс

 

Педагогика әлеуметтік жұмыста  әлеуметтік компоненттерінің ролін  атқарады, өйткені қоғамдағы білімнің нығаюының сұрақтарын ақпараттық тапсырмаларды, жеке тұлғаның өзіне деген көмегін  педагогикалық әдістер арқылы шешуге болады.

Әлеуметтік жұмыстың педагогикалық  негіздеріне педагогикалық теориялардың принциптерінің элементтерін, әдістерін, әлеуметтік жұмыс құралдарын, шешу жолдарын қосады.

Педагогика – психология сияқты «түсіндіру» функциясын атқарады. Әлеуметтік тапсырмаларды шешу халықты  тәрбиелеумен қалыптастыры- лады, сондықтан  да педагогика әлеуметтік жұмыста болжам функциясында атқарады. Әлеуметтік жұмыста  педагогиканың өзінің негізгі міндеттері бар. Педагогиканың әлеуметтік жұмыстағы  мақсаты адамдарға тәрбиелік  көмек беру, өмірге деген көзқарастарына жаңа күш беру, өз проблемасын өзі  шешуге үйрету, қалыпты өмір сүруіне  жағдай жасау. Әлеуметтік жұмыста педагогика әлеуметтік жағынан қамтылмаған  қоғамға бейімделмеген, толық әлеуметтенбеген  адамдар және топтармен жұмыс  жасайды (мүгедектер, жазасын өтеушілер  мүмкіншіліктері шектеулі балалар, қарт адамдар, нашақорлар т.б. әлеуметтік топтар). Мұндай топтармен жұмыс  істеу өте күрделі жұмыс, сондықтан  әлеуметтік педагог педагогикалық  әдістерді, функцияларды, ерекшеліктерді толық игеруі керек. Ол мұндай ақпаратпен иемденсе оған клиенттін мәселесін  шешу жеңілге түседі. Әлеуметтік педагогика әлеуметтенбеген әлеуметтік аз қамтылған  адамдармен жұмыста тәрбиелеу функциясын атқарады. Әлеуметтік жұмыс практикасында  педагогика ерекше орынды алады. Себебі ол келесі бағыттарды қамтиды:

Кез келген жастағы адамдарды  тәрбиелеу;

Әлеуметтік бейімделу, әлеуметтік тәрбие;

Қиындық жағдайындағы өзіндік  білім;

Клиенттің өзара мәселесінің  педагогикамен байланысы.

Педагогикалық элементтер әлеуметтік жұмыс компоненттерін яғни жеке тұлғаға  қатысты, әлеуметтік процесске қатысты  мәселелерді жүйелейді. Әлеуметтік жұмыстағы педагогиканың міндеті  жеке субъектімен объектінің дамуын реттеу.

Пдагогикалық процестер, оқу, тәрбиелеу негізінде жеке тұлғаның дамуына әсер ететін заңдылықтармен сипатталады. Әлеуметтік жұмыста клиентке көмек көрсету педагогикалық  принциптермен, педагогикалық әдістермен негізделеді. Әлеуметтік жұмыста  педагогикалық  принциптердің көптеген түрі объективті түрде қолданылады. Педагогика ұғымы  әлеуметтік жұмыс теориясымен практикасында  әр түрлі деңгейлермен түсіндіріледі. Олар келесі тұжырымдармен байланысты: