Әлеуметтік жұмыс - өркениетті қоғам институты ретінде

 

КІРІСПЕ

 

Әлеуметтік жұмыс –  бұл мүгедектерге, олардың әлеуметтік мүмкін- діктерін арттыру немесе қалпына келтіру, топтар мен қоғамында кәсіптік немесе олар үшін жайлы әлеуметтік жағдайлар жасау. Адамдардың жағдайын жақсартатын ол-әлеуметтік жұмыс. Әлеуметтік жұмыс халыққа қызмет ету және көмекті қажет ететіндерге көмек көрстеумен түсінді- ріледі.Әлеуметтік қызметкердің негізгі мақсаты-адамдар, жанұя, тәуекел топтар және т.б. әлеуметтік институттар арасындағы көмек көрсету.

В.Н. Ярскаяның анықтамасы бойынша-«Әлеуметтік жұмыс тұлғаның, жанұяның, әр ұлттардың бір-бірімен  байланысты қоғамның дамуы, әлеметтік  әділдіктің өмірде орнауы...» 

 Әлеуметтік жұмыстың  ең негізгі термині ол- empowerment. Бұл терминнің мағынасы «ол  өз күшіңді, жұмысқа деген қабілетіңді,  клиенттің өмір ресурстарын күшейту,  онымен пікір алмасу, оған көп  көңіл бөлу, клиентке мәселесін  өзі шешуге үйрету».

Екінші анықтамасы: әлеуметтік жұмыс- ол адамдар мен әлеуметтік қоғам арасындағы байланыс және сол  әлеуметтік қоғамдағы адамдардың атқарған іс-әрекетінің адамға әсері, стресс жағдайынан шыға алуы, алға қарай ұмтылуы мен  жоғары бағлануының байланысы.

Кәсіби көмек көрсеткенде  әлеуметтік қызметкер клиенттің  жеке өміріне араласады. Бұл процесс  интервенция деп аталады. Интервенция-ол топтың,не бір ұлттың әлеуметтік қауымдастығына әлеуметтік үрдіс кезінде араласып, оның әлеуметтік мақсаттарына сәйкес жетістіктерге жеткізу болып  табылады. Қазіргі кезде интервенция  әлеуметтік саясатта және әлеуметтік жұмыста клиентті әлеуметтік өзгерту  факторына айналуда. Әлеуметтік жұмыстың әлеуметтік теориясы әлеуметтік қызметкер  атқарған ісін түсіндіріп, анықтап, бағалап  береді.

 Әлеуметтік қызметтің  кәсіби мақсаты – ол көмек сұраған адамдарға көмек көрсету. Әлеуметтік қызметкер клиенттің, яғни әр – түрлі жағдаймен келген адамдардың мәселесін шешудің әр түрлі формаларын, әр түрлі әдістерін қолданады. Әр әлеуметтік қызметкердің кәсіби этикасы ол оның әлеуметтік жұмыс туралы білімі, тәжірибесі және әдістерін білуі т.б. кәсіби қажетті құндылықтары.

Әлеуметтік жұмыс ол –  мультидисциплинарлы мамандық. Яғни, әлеуметтік қызметкер клиентпен  жүмыс істегенде басқа да маманданған  дәрігер, педагог, психолог, заң қызметкерлерімен бірге жұмыс істейді. Бір жағынан  қарасақ әлеуметтік қызметкер өзінің білімімен, кәсіби дайынды- ғымен сол мәселені шешуде ол әмбебап маман ретінде есептеледі. Мұндай интеграцианарлық білім диагностика кезінде қажет. Себебі ол клиент мәселесін жан-жақты қарауға мүмкіндік береді. Бұл мамандықтың ұлттық әлеуметтік, өзіндік сана сезімі, адамгершілігі және маманның дамуы, мәдениетінің түрі мен деңгейі деп Қазақстанда қарастырылады.

Қазіргі кезде Қазақстанда  барлық елдерде сияқты әлеуметтік жұмыс  мамандығы бар. Әлеуметтік қызметкердің жұмыс орындары көбеюде. Олар бүкіл  әлемге белгілі әкімшілік бөлімдерде, мектептерде, жанұяға көмек көрсету орындарында жұмыс істейді, ассоциациялар құрылуда және кәсіби этикалық кодекс бар.

Халыққа әлеуметтік көмек  көрсету және олардың мәселесін  шешуде әлеуметтік жұмыс құрылымдалып, ол құрылым объект және субъектен  тұра- ды. Әлеуметтік жұмыс объектісіне  – әлеуметтік көмекті қажет ететіндер  жатса, субъектісіне – әлеуметтік көмек  көрсетушілер жатады. Яғни, әлеуметтік жұмыс объект және субъект қатынасынан  тұратын, өзіндік шешімі бар мамандық түрі деп санауға болады¹.

 

     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-тарау. ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫМДАР        ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЖӘНЕ БАСҚА ҒЫЛЫМДАР САЛАСЫНДАҒЫ

АЛАТЫН ОРНЫ

1.1. Әлеуметтік  жұмыс теориясындағы танымдық  процесінің

методологиясы

 

Әлеуметтік жұмыс ғылыми танымдық процесс болғандықтан бірнеше  даму кезеңнен өтеді. Алайда әлеуметтік –тарихи практиканың дамуында қоғам  кедейшілікпен жоқшылықтың қоғамдық экономикалық заңдармен тығыз байланысты деп көрсеткен. Теологиялық танымдық дәстүр көмек қажет адамдарға  проблеммасын анықтап, бұл мәселенің  өрісін фант, ғылым ретінде қарастырады  деген.

Парадигма ғылыми танымдық процесс ретінде 19 ғасырда белсенді дами бастады. Әлеуметтік саяси референттік  құқықтық доктринада қарастырыла бастады. Г.Спенсер, А.Вагнера құқықтық доктринасында, марксистік жұмыстардың бәрі әлеуметтік әділеттіке арналған.

 Қоғамдық көмек практикада  бірінші рет әлеуметтік зерттеу  әдістемесі қолданды мақсатты  пауперизмнің адекватты суреттемесін  алу, әлеуметтану, әлеуметтік  жұмыс теориясының қалыптасуына  негіз болды.

XX ғасырдың ортасында  қоғамдағы мәселелерді шешуде  әлеуметтік теология үлкен орын  алды. Мұнда байқауға болатыны  практикалық әлеуметтік жұмыстар, эмприкалық әлеуметтануға,қолданбалы  психиатрияға жақындай бастады.

Әлеуметтік жұмыс гуманитарлық ғылыми теорияда қолданылады. Әлеуметтік жұмыс  білімнің дамуына әлеуметтану, экономика, мәдениеттану, саяси ғылым, психиатрия мамандықтары үлкен роль ойнады. Аталған пәндердің әрқайсысы  әлеуметтік проблемалар мен клиент проблемасын анықтауға мүмкіндік  береді.

Психология – психикалық процестердің ерекшеліктерін, заңдылық- тарын зерттейді.

Әлеуметтану – қоғам, ұйымдар, институттар және қоғамдағы болып  жатқан құбылыстарды зерттейді.

Экономикалық ғылым –  қоғамдық өндірісті пайдалану, бөлу, жоюды зерттейді.

Мәдени антропология–мәдениет, этнограф, тіл, әлеуметтік зерттеумен айналысады.

Психиатрия – психиканың тітіркенуін, оны диагностикалау және емдеуді зерттейді.

Осылайша әлеуметтану, құқық, әлеуметтік саясат, әлеуметтік антро- пология әлеуметтік жұмыс теориясының  және практика жүзінде қалыпта- суының бір бөлімі ретінде ғана кірген, оның танымдық сала болғанын анықтаған.

Әлеуметтік жұмысқа негіз  болған теориялар.

Әлеуметтік жұмыс теориясы қалыптасуында әлеуметтану мен  психология, адам құқығының философиясы  мен саяси доктриналар, психиатрияның  ауруларды емдеу практикасы және қоғамдағы әр жақты зерттеулер мен  мәдениет қалыптасуында маңызды  жұмыстар болды.

Әлеуметтанулық теориялар.

Әлеуметтік жұмыстың дедуктивтік  теориялардың қалыптасу процесін- де, М.В.Фирсовтың ойынша, үш әлеуметтану  парадигмасы үлкен орын алады: интеракционистік, функционалдық, конфликтік.

Интеракционистік парадигма  бойынша әлеуметтік өмір ол индивидтердің  арасындағы қарым-қатынас.

Функционалдық парадигма  әлеуметтік өмірдің конститутционалдық құрылымына көп назар аударады.

Конфликтік парадигма  әлеуметтік өмірді тұлғалар арасындағы бәсеке деп сипаттайды.

Психологиялық теориялар.

Әлеуметтік жұмыс теориясына психологиялық теориялар көп  әсер етеді. Олардың арасынан психоанализ, когнетивтік, психодинамикалық және жеке тұлғаның психологиялық теориясын  атауға болады. Олар субъекттің мінез-құлық  ауытқушылық модельдерін  түсіндіреді.

Әлеуметтік жұмыс әлеуметтік патология мәселесі мен тығыз  байланыс- ты. Әлеуметтік жұмыс теоретиктері клиент мәселесін әр деңгейде қарасты- рады. Бұған психологиялық, әлеуметтанулық теориялар кіреді.

Әлеуметтік жұмыс теоретикалық білімінің қалыптасуы оның мектепте- рінің, бағыттарының, клиентпен қарым-қатынастың қолайлы модельдерінің және зерттеу пәнін анықтауына байланысты.Диагностикалық мектептің теоретикалық зерттеулерінен әлеуметтік жұмыстағы жүйелі ғылыми таным басталады. Психоанализбен әлеуметтік бихеовиризм идеялары оның теоретикалық концепцияларының негізі болып саналады. Олар клиентпен өзара әрекет әдістерінің қалыптасуына әсер етті. Бірақ 1930 жылы Ранк, Тафт, Робинсон психоанализдан бас тартып, жеке тұлғамен жұмыстың жаңа функционалдық әдіс концепциясын жасады. 1940жылдан бастап диагностикамен функционалды мектептердің арасындағы приоритеттер туралы пікірталас пайда болды. Пікір сайыстың қорытындысы көрсетті: мектептер тек қана бір бағытын көрсетіп барлық мәселелерді шеше алмайды. Пікір сайыстың маңызды аспектісі ол мектептер өздерінің практикалық қызметінің моделдерін ұсынуы болды.Х.Перлман клиентпен жеке жұмыстың бағытын ұсынды – әлеуметтік жұмыстың мәселелі бағдар моделі.

Бұл модельдің негізінде  қақтығыс және ситуативтік теориялардың концепциялары жатыр. Тағы бір атап өтетін модель ол экликтизм моделі.

Экликтизм моделі  бір  жағынан ол арқылы клиенттің күрделі  уақытында оған интервенция жасауға  мүмкіндік пайд болады. (Рида және Энштейн  зерттеулері).

Әлеуметтік жұмыстың социогенездік  теоретикалық модельдері оның негізгі  танымдық объектісін анықтады және практиканы клиентке көмек көрсетуді объективтік шындық деп көрстетті.

Интеракция – ол практиканың элементі, көмек процесінің функциясы әр түрлі модель ретінде болуын көрсетеді, әлеуметтік жұмыстың практикалық теорияларын түсіндіреді, болжайды. Әлеуметтік жұмыс практикасы интервенция әдістерінде болады, әрқайсысы субъективті формадағы әлеуметтік кеңістіктің нақты деңгейімен байланысады. Әлеуметтік жұмыстың  практикасы - ол әлеуметтік қарым-қатынастың, клиент ситуациясының өзгеруінің түрі.

Әлеуметтік жұмыстың теоретикалық концепциясында клиентті әлеуметтік емдеу  деп түсіндіріледі. Практика интервенция  түрлерінде конструктивті шындықтың  бірнеше формасы ретінде көрінеді. Ол өмірдегі әлеуметтік, ситуативтік, тұлғалық мәселелері бар жүйесіне бағытталады.

Осыған орай, әлеуметтік жұмыстағы практика бірнеше формаларда болуы мүмкін – психо әлеуметтік емдеу, психотерапиялық , жанұялық кеңес, жанұялық, топтық әлеуметтік емдеу, топтық жұмыс, қоғамдық әлеуметтік акциялар және дамытушы бағдарламалар, административті процесс, әлеуметтік қызмет көрсету, әлеуметтік көмек.²

Эклектизм – әлеуметтік жұмыс білімінің негізі гуманитарлық пәні, әлеуметтік практикалық бағдарланған, әр түрлі интерпретациялық кестеде  синтезделеді.

Әлеуметтк қоғам әр түрлі  әлеуметтік жүйеден тұрады, мысалы: жанұя, топ, әлеуметтік қамсыздандыру  институттары, әлеуметтік құқықтық, адам психологиясы туралы оның әлеуметтану  процесі, мәдениетке кіруі туралы олардың  рөлімен, қажет етуші клиентке қажетті  көмек беру мүмкіндіктерін нақты  білу. Бұл спектр әлеуметтік жұмыс  теориясы мен идеясында «қызмет  көрстетеді» көмек көрсету процесімен байланысты және олар спецификалық танымдық контексті құрады. Клиент жағдайының ішкі және сыртқы құбылы- сымен байланысты интерпретация жасауға мүмкіндік  туғызады.

Клиентке көмек көрсету  әржақты білімді талап етеді:

1. Кең және еркін базадағы шығармашылық.

Әлеуметтік ғылымдарды білу (Әлеуметтану, антропология, тарих, саясат) табиғат пен қоғамдағы адамдардың , өмір сүру жағдайы туралы түсініктеме  береді.

2. Адам туралы, әлеуметтік жағдайларын білу, тұлға туралы ерек-

шеліктерін білуге мүмкіндік  береді.

Бұл ғылымдар әлеуметтік қызметтерге  клиентпен жеке тұлға ретінде  өзара әрекет жасауға, топтық жанұя  және т.б. деңгейде, ол тиімді қорытынды  үшін қажет.

3. Практикалық теория, көмектесу процесін қарастырушы, стратегия-

ға сай, ситуацияға араласу  тәсілі ситуацияның жүйеге дейін әр жақтылығы.

Ерекше топтармен клиенттерге  көмекке бағытталған арнайы қызметтік  білім.

М. Сипорин әлеуметтік жұмыстардың  табиғи біліміне сай, әлеуметтік жұмыс  парадигмасын құрастыратын негізгі  теория класификасын ұсынды:

1) жеке тұлға теориясы;

2) топтардың, қоғамдардың  институттың әлеуметтік теориясы;

3) әлеуметтік қоғам теориясы;

4) әлеуметтік жұмыс практика  теориясы;

Осыған орай, тұлға теориясы мен топтардың теориясы, ұйымдар теориясы, қоғамдастықпен қоғам теориясы әлеуметтік қоғам теориясы экономика мен мәдениет теориясын экожүйе мен саяси жүйенің базалық білімі болып табылады, яғни әлеуметтік қоғамға өз қызметін барлық деңгейде жүзеге асыруға мүмкіндік береді³.

Әлеуметтік жұмыстың танымдық жолдары клиентке көмек практика-сымен  байланысты, маңызды феномені болып  оның тұрмысын көтеретін стратегиясы  болады. Әлеуметтік жұмыс үшін танымдық жолы дәстүрлі операциямен байланысты, көптеген білімдер арқылы алайда мұнда  өзінің спецификасы бар, мінездемелік және зерттеу әдісіне әлеуметтік жұмыс танымдық жолдардың негізі дедуктивті, индуктивті эмпирикалық  диалектико-материалдарының танымдық жолымен байланысты.

Дедуктивті танымдық жолы жалпы принциптердің жекеге тандаумен байланысты. Дедуктивті әдістің негізгі процедурасы болжау, бақылау, қабылдаумен байланысады.

Әлеуметтік жұмыстың мінездемелік дедуктивті танымдық жолы классикалық  бағыттылық және мектеп: диагностикалық, функционалдық, әлеуметтік – радикалды  және т.б.

Индуктивті эмпирикалық  танымдық әдіс мынадай зерттеумен байланысты, зерттеуші фактіні бақылағанда  содан дамытады оны жалпылағанға дейін анализ бақыланушылық арасындағы индуктивті эмпирикалық жолы әлеуметтік жұмыс сферасында өз бейнесін табады. Ол әлеуметтік құбылыстармен, яғни оперативті түсініктемемен локализацияны талап  етеді. Мысалы: ерте ана болу, жеткіншектің нашақорды пайдалануы.

Диалектико-материалистік  таным жолы – оның нәтижесі, материяның әр түрлі ұйымдары болады және үнемі өзгерісте болады, оның негізгі көзі болып үздіксіз пайда болған, қайтадан пайда болатын қарым-қайшылық. Диалектико-материалистік таным жолы әлеметтік экономикалық жағдаймен, олардың өзгерісі және материалдық игіліктерді қайта бөлуі капиталистік қоғамның даму жағдайы ретінде нарық құрған елдермен мінезделіп меңгереді.