Алеуметтану тарихы

     Қоғамның  ақпараттануына байланысты қазіргі технологиялық  төңкерістің ерекшелігі – ол адамдар қарым-қатынасын  әмбебаптандыру мен  жаһандандыруға түбегейлі  жаңа алғышарттар  жасайды. Микроэлектрониканың, компьютерленудің кең  таралуы, коммуникация құралдарының және ақпарат құралдарының дамуы, еңбек пен мамандандыралудың тереңдеуінің арқасында адамзат бырынғай әлеуметтік – мәдени бүтіндіке бірігеді. Техникалық өндіріс пен бүкіл адамзат қызметінің денгейі жоғарылаған сайын, адамның өзінің даму дәрежесі, оның қоршаған ортамен қарым – қатынасының денгейі жоғарылауы тиіс.

     Алайда  қазіргі әлемдегі әлеуметтік, мәдени, экономикалық және саяси  процестерінің жаһандануының  жағымды жағымен  қоса «қазіргі заманның жаһандандық мәселері»  аталатын бірқатар күрделі  мәселер туғызып отыр: экологиялық, демографиялық, саяси, т.б. Бұл мәселелердің жиынтығы адамның алдына жаһандық «тіршілік үшін күрес» мәселесін қойды. А.Печчен адамазаттың қазіргі ғаламдық мәселелер арасындағы болашағын зерттейтін «Рим клубы» атты орталығын ашты.

     Оның  ұсынысымен және «Рим клубының» тапсырысымен кең ауқымды зерттеулер жасалып, қоғам мен оның тіршілік ету ортасы арасындағы өзара әрекеттің дағдарыстық тенденциясының дамуының ғаламдық моделі құрылды. (“Әлем – 2” Д. Форрестер (1971), “Әлем – 3” Д. Медоуз (1978) т.б.).

     Жаһандану модельдерінде “әлем  бүтіндей” алынады. Жүйелік динамика көмегімен бүкіл  әлемге жалпы есептеу  жүргізе отырып, Форрестер  мен Медоуз жер  ресурстарының шектеулілігі, әсіресе, ауыл шаруашылығына  жарамды аудандардың  шектеулілігі мен  күрт өсіп отырған халықтың тұтынуының жоғарылауы арасындағы қарама-қайшылық бүкіл әлемді ХХІ ғасырдың ортасында ғаламдық апатқа әкелуі мүмкін деп болжайды: қоршаған ортаның апаттық ластануы, өлімнің күрт өсуі, пайдалы қазбалардың  азаюы және өндірістің құлдырауы, т.б.

     Форрестер мен Медоуз жасаған  модель бүкіл адамзатты  өзінің дамуының жолдарын ойлауға мәжбүр етті. Алайда осы модельдердегі  кейбір методологиялық  көрсеткіштердің  кемшіліктері ондағы тұжырымдардың дұрыстығына  күмәндануға алып келді. Атап айтқанда, модельді құрастырған кезде параметрлерді іріктеу математикалық өңдеуді мүмкін ететін таза нақты-ғылыми және қолданбалы критерийлер бойынша жүзеге асты, өндіру мен тұтыну орташа шамалары, қызметтер мен тамақтану халықтың 1адамға шаққандағы мөлшерімен есептелді делінеді. Бұл параметрлердің барлығы «өздерінің нақты әлеуметтік мазмұнынан арылды».

     Месарович - Пестель моделі осы сынды белгілі  бір дәрежеде есепке алуға тырысты. Алдындағы  зерттеуден айырмашылығы олар өздерінің «Әлем-3»  зерттеуінде дағдарыстардың дамуын шектей алатын, оларды жою мүмкіндігін зерттей алатын, олардың алдын алу мүмкіндіктерін іздеуге қабілетті факторлар санына талдау жасауға ұмтылды. Месарович - Пестель моделі әлемді тек біртекті бүтіндік ретінде емес, ал бір-бірі арасындағы байланыс халықтың экспорты мен импорты және миграциясы арқылы жүзеге асырылатын өзара байланысты 10 аймақтар жүйесі ретінде қарастырды. Аймақ - бұл әлеуметтік-мәдени параметр, ғаламдық қоғамдық жүйедегі шағын жүйе.  
 
 
 
 
 

     5  Қоғамның әлеуметтік құрылымы  

     Ғылыми  және әлеуметтік-саяси әдебиеттерде әлеуметтік құрылым түсінігінің бірнеше мағынасы бар. Кең мағынада бұл – қоғамның жалпы құрылысы, оның бүкіл негізгі элементтері арасындағы байланыстар жүйесі. Сондай-ақ, бұл ұғым әртүрлі әлеуметтік қауымдастықтардың түрлері және олардың арасындағы қарым-қатынастың: әлеуметтік-таптық, әлеуметтік-демографиялық, әлеуметтік-этникалық сияқты түрлерін сипаттайды.  Әлеуметтануда “әлеуметтік құрылым” ұғымы “әлеуметтік жүйе” ұғымымен тығыз байланысты. “Әлеуметтік құрылым” түсінігі “әлеуметтік жүйе” түсінігінің бір бөлігі болып табылады және 2 компоненттен тұрады - әлеуметтік құрам және әлеуметтік байланыстар. “Әлеуметтік құрам” – бұл осы құрылым қамтитын элементтер жиынтығы. Екінші компонент – осы элементтер байланысының жиынтығын білдіреді. Осылайша, “әлеуметтік құрылым” ұғымы бір жағынан қоғамның әлеуметтік құрылымын немесе ондағы әлеуметтік қауымдастықтардың түрлерінің жиынтығын қамтиды, екінші жағынан – мәні мен сипаттамасы бойынша іс-әрекеттінің үлестірілуі көлемімен ерекшеленетін бүкіл құрамдас бөліктердің әлеуметтік байланыстары болып табылады.

     Әлеуметтік  құрылым қоғамды  жекелеген, бір немесе бірнеше белгілер белгілер негізінде  біріккен қабаттарға, топтарға объективті бөлуді білдіреді. Бұл  – элементтердің  әлеуметтік жүйедегі тұрақты байланысы. Әлеуметтік құрылымның негізгі элементтері болып әлеуметтік қауымдастықтар (таптар, ұлттар, кәсіпкерлік, демографиялық, территориялық, саяси топтар) табылады.

     Әлеуметтік  қауымдастық - бұл  белгілі бір өзара  әрекет ететін индивидтер тобына ортақ болып табылатын, өмір әрекеті жағдайымен (экономиялық, әлеуметтік жағдай, кәсіби дайындығы мен білім, қажеттіліктер мен мүдделер денгейі) сипатталатын индивидтер жиынтығы; тарихи қалыптасқан территориялық қауымдастықтарға (қала, ауыл), белгілі бір әлеуметтік институттарға (отбасы, білім, ғылым) енуі.

     Әлеуметтік  қауымдастық әлеуметтік байланыс арқылы біріккен адамдар топтарын ғана білдіреді. Қауымдастықтардың  негізгі екі түрін  бөлуге болады: әлеуметтік орта, яғни адамдардың белгілі бір қарым-қатынастарды жүзеге асыруы. Мұндай қауымдастықтар байланыстың тұрақтылығы мен осы қарым-қатынастар жүзеге асырылатын саланың маңыздылығына байланысты үлкен немесе кіші ынтымақтастық импульсына, конформизм элементтеріне ие болады. Өзара әрекет түріндегі (мысалы, жіктелген, реттелген әрекеттер жүйесімен алмасу сияқты) бірігу, ынтымақтастық, бірлесе еңбек етудің келісілгендігі сияқты байланыстар негізінде жатқан қауымдастықты әлеуметтік топ деп атауға болады.

     Әлеуметтік  құрылымның болу мен  даму механизмдері адамның  іс-әрекеті жүйесінде жасырулы. Адамдар тіршілік ету үшін белгілі бір қоғамдық, ең алдымен өндірістік қатынастарға түседі, топтарға бөлінеді, кооперацияланады, функцияларын бөледі. Топтардың қалыптасу процесі үшін әлеуметтік айырмашылықтардың терең көзі ретіндегі еңбектің қоғамдық бөлінуі маңызды болып табылады. әлеуметтік құрылым – бұл адамдардың беделіндегі, өмір сүру жағдайындағы және өмір сүру тәсілдері ретінде бейнеленген жүйе.

     Әлеуметтік  құрылымның дамығандығының көрсеткіші болып  оның әртүрлілігінің дәрежесі, яғни байланыс тәсілдерінің әртүрлілігі табылады.

     Сонымен, қандай да болмасын құрылым немен  сипатталады? Осыған байланысты түрлі  көзқарастар бар, бірақ ең алдымен, өндірістік қатынастар үстемдік ететін қатал  детерминацияланған әлеуметтік құрылым  туралы айтуға болады. Бірақ әлеуметтік құрылымдар өндірістік күштермен де сипатталатындығын айтуға болады, техникалық прогресс өнімі болып табылады. Қазіргі социологиялық теория әлеуметтік құрылымның адамдардың мамандығына, жасына, біліміне байланысты ие болатын әртүрлі әлеуметтік позицияларына тәуелділігін анықтайды. Сондықтан, белгілі бір қоғамның әлеуметтік құрылымын анықтайтын факторлар өте көп, социолог олардың барлығын әлеуметтік процесс диагностикасы кезінде ескеруі керек.

     Сонымен әлеуметтік құрылымды  анықтайтын негізгі, шешуші белгі, критерий қандай?

     Біздің  ойымызша әлеуметтік құрылым әрқашан  бір де бірінің  басымдылығы жоқ  көптеген факторлардың нәтижесі болады. Нақты  жағдайларды кейбір белгілер алдыңғы  шетке шығады, немесе, маңыздылығынан айрылады. әлеуметтік құрылымды қалыптастыруда ең маңызды ретінде өндіріс тәсілінің басымдылығын мойындай отырып, біз оны абсолюттендіре алмаймыз.

     Социологиялық ойдың жетістігі  болып, әлеуметтік құрылымды  қозғалмайтын құрылыс  ретінде емес, динамикалық  бүтіндік ретінде  қарастыруға көшу табылады. Бұл әлеуметтік құрылымның теориялық концепцияларын түрлі критерийлер негізінде қалыптастыруға мүмкіндік берді.

     Біздің  әдебиеттерімізде қоғамның келесі әлеуметтік жіктелуі кең таралған:

           - адамдардың бөлінуі  нәтижесінде қалыптасатын  әлеуметтік–таптық құрылым (таптар, касталар, сословиелер, әлеуметтік топтар, олардың қабаттары);

     - әлеуметтік–этникалық  құрылым, яғни  адамдардың белгілі  бір территорияға, экономикаға, мәдениетке, дәстүрлерге, психологиялық  ерекшіліктері және  т.б. арқылы бірігуі  негізінде пайда болған адамдардың тарихи қауымы – тайпа, ру, халық, ұлт, этностар.

           - мекендердің негізгі  түрлерін құрайтын (қала, макрополис, агломерация,  ауыл, т.б.) территориялық  құрылым; 

      - жаспен, жыныспен  белгіленетін (ерлер,  әйелдер, жастар, балалар, «жұмыс жасындағы» адамдар, зейнеткерлер) демографиялық құрылым;

      - отбасылық-тұрмыстық  құрылым, көрші  қауымдастықтар, ата-аналар  мен балалар, сондай-ақ, некелік пен некесіз  байланыстар мен  қатынастар. Сондай-ақ, әлеуметтік-кәсіби, білім беру, діни  және т.б. құрылымдарды бөлуге болады.

     Сонымен, құрылым адамдардың белгілі бір тобын - олардың жіктелуі мен интеграциясын  білдіреді. Осылай “әлеуметтік  қауымдастық”, “әлеуметтік  топ” категориялары  қалыптасады және олар келесіні білдіреді:

1) біріккен әрекет;

     2) біріккен кеңістіктік–уақыттық болмыс, қатынас (жалпы орта, территория, коммуникация);

3) топтық бағыттылық  пен ережелер.

     Қоғамдық  еңбек бөлісінің  нәтижесі болып келесі әлеуметтік-экономикалық топтар табылады:

      1) өзінің жеке меншікке  қарым-қатынасы бойынша  емес, атқаратын жұмысының түріне байланысты кәсіпкерлік топтар;

      2) белгілі бір территорияда - қала немесе ауыл  – 

      3) рангтық топтар  – басшы мен  бағынушы арасындағы  қатынастар (негізінде  тік өзара байланыс).

     Қандай  әлеуметтік топтар жетекшілік орын алады, қандай мамандықтар көп екендігіне қоғамның түрі де, оның әлеуметтік-саяси құрылысы да тәуелді.

     Сонымен, әлеуметтік «әлеуметтік  қауымдастық» категориясы  қоғамның әлеуметтік құрылымындағы негіз  болып табылады. Әлеуметтік топтардың көптүрлілігін  зерттеу үшін, оларды салыстыру үшін әлемдік социологияда «әлеуметтік стратификация» ұғымы енгізілді.

     Әлеуметтік  стратификация теориясы әлеуметтік теорияның  неғұрлым мықты дамыған  бөліктерінің бірі болып  табылады. Әлеуметтік стратификацияны  зерттеудің қазіргі  тәсілдерінің негізін М. Вебер салды және оны әрі қарай Т. Парсонс, Э. Шилз, К. Девис, У. Мур жалғастырды.

     Әлеуметтік  стратификация теориялары страта (латынша stratum – қабат), әлеуметтік топ белгілі бір  ортақ позициялардағы немесе ортақ істері бар адамдарды  біріктіретін нақты эмпирикалық тіркелетін қауымдастық болып табылатындығына негізделеді. Бұл берілген қауымдастықтың әлеуметтік қоғамның құрылымында бекітілуіне және 6 статустық белгілерге қарсы тұруына мүмкіндік береді: билік, меншік, кәсіби, білім, т.б.

     Батыс германиялық социолог Р. Дарендорф әлеуметтік стратификация негізіне “бедел” саяси ұғымын қоюды ұсынды. Оның ойынша бедел билікке қатынас пен әлеуметтік топтар арасындағы билік үшін күресті нақты сипаттайды. Осы ұғым негізінде Р. Дерендорф бүкіл  қазіргі қоғамды басқарушылар мен бағынушыларға бөледі. Өз кезегінде басқарушыларды да екіге бөледі: жеке меншігі бар басқарушылар және жеке меншігі жоқ басқарушылар, яғни бюрократ-менеджерлер. Ал бағынушы топ та әртектес болып табылады: онда да кем дегенде екі топты бөлуге болады – жоғарғы – «жұмысшы аристократиясы», төменгі – төмен квалификациялы жұмысшылар. Осы екі әлеуметтік топтың арасында аралық «жаңа орта тап» болады – жұмысшы аристократиясы мен қызметкерлер және басым тап – басқарушылардың ассимиляциясы өнімі.

     Француз социологы А.Турэннің пайындауы бойынша, қазіргі қоғамдағы  әлеуметтік дифференциация жеке меншікке, престижге, билікке, этносқа  емес, ақпаратқа ие болу мүмкіндігіне байланысты. Көп ақпаратқа  қол жеткізу мүмкіндігі бар  адамдар ең жоғарғы орынға ие болады.

     Әлеуметтік  стратификация теориясының  негізгі принциптерін бөлейік:

      1) үлкен немесе кіші, тұрақты немесе  тұрақсыз, қоғамда  басты немесе қосымша  рөль атқарса да, қоғамның барлық  қабаттарын түгелімен  зерттеу; 

      2) топтарды бірдей  критерийлер бойынша  өлшеу және салыстыру;

3) бұл критерийлер  әр қабатты толығымен  және терең суреттеу