Алеуметтану тарихы

     3.3 Зерттеу объекті  мен  пәнін белгілеу

          Социологиялық зерттеудің  объектісіне кең мағынада әлеуметтік үрдіс немесе әлеуметтік шындық саласы, немесе әлеуметтік қарама-қайшылықтан тұратын, қандай да бір қоғамдық қатынастар жатады.

     Тар мағынада социологиялық  зерттеу  объектісіне  қандай да бір әлеуметтік мәселенің,  яғни адамдар қауымдастығының  және олардың әрекетінің белгілі қасиеті болып табылады.

       Зерттеу объектісін  суреттеу барысында   келесі сипаттамаларды  ескеру қажет:  кәсіптік ерекшелігі, кеңістік шектеулігі (ауыл, қала), функционалды  бағыттылығы (өндірістік,  тұрмыстық, саяси және т.б.),  уақытша шекаралары (зерттеу  жүргізу  мерзімін белгілейді).

     Социологиялық зерттеудің кезеңдері  өндірістік циклдарға  байланысты белгіленеді(жұмыс  күні, жұмыс сменасы).

     Зерттеу пәні зерттеу мәселелерін  едәуір толық айқындайтын, объект қасиеттері мен жақтарынан тұрады.  

          3.4 Түсініктердің интерпретациясы мен    операционализациясы

     Бағдарламаның бұл бөлімінде  түсініктердің операционализациясы  мен  интерпретация  процедуралардың  көмегімен  социологиялық  зерттеудің теоретикалық концепциясы  бастапқы ақпарат  жинаудың инструментарийне айналады. 

     Социологиялық  талдау пәнінің мәнін  ашуға зерттеу  мәселесінің теоретикалық түсінуіне қызмет ететін, бірқатар шешуші түсініктер мен категориялар қолданады.

       Қолданылған негізгі  түсініктердің мағынасын ашу  интерпретациялау деп аталады. Түсініктің  мазмұны  толық ашылды деп  айтуға  болады, тек сол жағдайда,  егер  оның интерпретациясы  екі бағытта  жүреді: берілген ұғымды басқа  ұғымдармен салыстыру  (түсініктердің теоретикалық  интерпретациясы) мен  оны берілген бақылау мен экспериментімен салыстыру (түсініктердің эмпирикалық интерпретациясы).

     Көбінесе  негізгі түсініктер басқа жеке түсініктерден  құралады. Осылай, «Өңдірістік  ереже  жағдайы» негізгі  түсінігі  бірнеше  түсініктерден тұрады: « еңбек ереже жағдайы», «технологиялық ереже жағдайы», өз арада «еңбек ереже жағдайы» түсінігі жоспарлы тапсырмалар мен орындау нормаларын атқаруды; ішкі еңбек тәртібінің ережелерін орындау;  жұмыс уақытының қолдану режимін, жетекшілердің бұйрығын орындау және т.б. білдіреді.

     Осыған  байланысты,  басты  түсініктердің интерпретациясы  оның  құрушылардың ажыратылуын белгілейді.  Негізгі түсініктерді интерпретациялауын жалғастыру және бөлшектендіру  операционализация  түсінігі деп аталады.  Ол   негізгі  түсініктерді  сипаттайтын,  жеке түсініктердің  ізденісін іске асырады.  
 
 
 

     3.5  Зерттеу гипотезаларын  тұжырымдау

       Зерттеудің жалпы  бағыты тұжырымдалған гипотезалармен  белгілену керек.

       Гипотеза  - бұл   ғылыми ұсыныс, қандай да бір  фактілерді, құбылыс  пен үрдістерді  түсіндіруге, оларды мойындау немесе жоққа шығарудан тұрады.

       Ғылыми гипотеза, тек  зерттеу объектісін алдын ала  талдау нәтижесінде ғана тұжырымдалуы  мүмкін болады.

       Ғылыми негізделген гипотеза бірқатар талаптарға  жауап беру керек:

      1) әлеуметтік үрдістердің ғылыми танымының   теоретико-әдістемелік  негізі болатын, жалпы социологиялық қағида  принциптеріне сай келу керек;

      2) әлеуметтік фактілерді  түсіндіретін гипотезалар,  бірқатар салаларда   ақиқаттылығы  берілген салада  дәлелденген қағидаларға қарама-қайшы келмеу керек.  Бірақ жаңа қағидалар ескі қағидаларға  қарама-қайшы келуі мүмкін.

     Гипотезалардың  дәйектігін  өсіру  үшін, келесі ережелерді жетекшілікке алу  жөн: өзара байланысты  гипотезалардың  мүмкін біршама көп  санын  қоюға ұмтылу және  әр гипотеза үшін мүмкін эмпирикалық көрсеткіштерді  белгілеуге тырысу керек. Әлеуметтік объекті зерттеуде  бейнелеу және  түсіндірмелі гипотезаларды ажыратады.

     Бейнелеу - бұл  зерттеу  объектінің  құрылымдық және функционалдық  байланыстары жөнінде  ұсыныстар.  Олар  әлеуметтік  объектінің классификациялық  сипаттамаларына жатқызыла алады.

     Түсіндірмелі  гипотезалар - зерттеу  объектісінің  себеп-салдар  байланыстары жөнінде  ұсыныстарды белгілейді.

     Маңызы  мен сипаты бойынша  гипотезалар  негізгі  және қосымша болып ажыратылады. 

      3.6 Зерттеу жиынтығын  анықтау

     Зерттеу объектісі 500 не одан жоғары болса, сұрыптау әдісі қолданылады.

     Сұрыптау  әдісі зерттеу  объектісінің минимумын  зерттеу барысында, генералды жиынтық  жөнінде көріністі  толық қалыптастыру.

     Көптеген  әлеуметтік үрдістер  социологиялық зерттеу бағдарламасымен белгіленген шеңберінің пәні болып табылады және өзінің территориалдық  уақыт шекаралары бойынша, генералды жиынтықты құрайды.  Әрбір зерттеу жиынтығын  белгілі қасиет сипаттайды,  оның мәңі  бойынша, берілген объекттің генералды жиынтыққа жататынын немесе жатпайтынын  үнемі белгілеуге болады. Осылай, генералды жиынтық  негізінде  берілген қала  тұрғындарын, кәсіпорынның  өндірістік персоналын,  студенттерді және т.б. қарастыруға болады.  Генералды жиынтықтың берілген бөлігі  бақылау объектісінің негізі ретінде айқындалатын,  сұрыптау жиынтығы деп аталады.  Сұрыптау жиынтығы  генералды жиынтықтың микромоделі  болып белгілену керек.  Сұрыптау жиынтығы  сапалық сипаттамалар мен бақылау  қасиеттері  негізінде зерттеледі және генералды жиынтық  құрылымымен сай келу керек.  Сұрыптау жиынтығының  элементтеріне  байқау бірлігі жатады.

     Негізгі элементтерін сұрыптау үрдісінде үнемі  бақылау бірлігі, яғни, зерттелетіндер болып табылмайды. Басында кәсіпорын, мекеме, кейін мектеп, отбасы таңдалады. Әр кезеңде белгілі жоспар бойынша, таңдалынатын   элементтер (кәсіпорын, респонденттер тобы) сұрыптау бірлігі деп аталады.

Генералды жиынтыққа  толық, айқын  сипаттама  беретін, сұрыптау қасиеті  репрезентативтілік деп аталады.  Сұрыптаудың негізгі принципіне  барлық генералды  жиынтық элементтеріне  сұрыптауға түсу тең шарттармен қамтамасыз ету.  Сұрыптау негізі – бұл генералды жиынтық  элементтерінің тізбегі. Негізіне меке қызметкерлерінің алфавиттік  тізімі, пропуск номерлері және т.б.  қызмет ете алады. Сұрыптау түрі:

      1) қарапайым кездейсоқ  – барлық элементтері  белгілі, біртүбірлі  жиынтықтан тұрады  және кездейсоқ  сандар кестесі  көмегімен сұрыптау  таңдау  бірлігімен  іске асырылады

      2) жүйелік сұрыптау;

      3) ұялы;

      4) стратификациялық;

      5) көпсатылы;

      6) квоталық.

       Бағдарламаның әдістемелік  бөлімінде қолданылған  әдістердің сипаттамасы  және  бастапқы  социологиялық   ақпарат  жинақтау  тәсілдері, қолданылған  инстументарийдың  логикалық құрылымы, зерттеу пәнінің  сипаттамасы кіреді. Инстументарий өзіндік құжат ретінде  бағдарламаға тіркеледі.  

     3.7 Зерттеудің жұмыс  жоспары 

     Социологиялық  зерттеу жоспарының құрылымдық компоненттері  бұл оның кезеңдері  және түрі мен формасы  бойынша әртүрлі  ғылыми зерттеулік және ұйымдастыру техникалық процедуралар мен операциялар болып табылады. Бұлардың бәрі  жоспардың 4 блогында құрылымданады.

     Бірінші блок. Зерттеудің инструментарий мен  бағдарламасы  бекітіледі және талқыланады; алғашқы социологиялық  ақпаратты жинау  тобын құрастыру  мен дайындау; сыналатын зерттеу жүргізу;  сыналатын зерттеу қорытындылары бойынша бағдарламаға түзетулер енгізу; инструментарийды көбейту;  смета дайындау және  зерттеу шығынын есптеу.

     Екінші  блок. Зерттеуді жүргізу, социологиялық ақпаратты  жинақтау. Сұраудың уақыты мен орны құрастырылады, социологиялық зерттеудің  мақсаты мен міндеті жөнінде  сұрастырушылардан алдын ала  сұрастыру.

     Үшінші  блок. Алғашқы ақпаратты  ЭВМда өңдеу дайындығымен байланысты операциялар  жиынтығын қамтиды.

     Төртінші  блок. Өңделген нәтижелерді  талдау,  тәжірибелік ұсыныстарды құрастыру мен  есеп дайындау.

     Социологияның  зерттеу әдістері:

      1) сұрау әдісі.  Өзара әрекет  сипаты бойынша,  сұрау жазбалы (анкета) және ауызша (интервью)  болып ажыратылады.  Жүргізу орны бойынша сұрау: тұратын жері, жұмыс жері,  почталық және баспалық  болып ажыратылады;

2) құжаттарды анализдеу;

3) бақылау әдісі;

4) эксперттік бағалау әдісі;

5) социометрия әдісі;

      6) тәжірибе әдісі;

7) әлеуметтік қондырғыларды өлшеу.

     Қазіргі уақытта бұқаралық  ақпарат құралдарын  талдауда  құжаттарды талдаудың бір түрі контент-анализ кең қолданылады.

       Контент-анализ –  бұл құжаттардың  сандық-сапалық талдауы,  екі талдау бірлігін  ажыратудан басталады:  мазмұндық және  сандық.

     Контент–анализ - бұл қалыптасқан, сапалы және есептік  құжаттардың талдауы, талдаудың екі бірліктерін көрсетуден басталады: мағыналық, сапалық,  және есеп бірліктері.

     Мағыналық бірліктер:  әлеуметтік идея, әлеуметтік тақырып. Мәтінде олар әр түрлі  көрсетіледі: сөзбен, сөз тіркесімен, сипаттаумен. «Стандартты»  мағыналық  бірліктер:

     Түсінік, жеке сөзбен, термин немесе сөз тіркесімен көрсетіледі.

     Тақырып, мағыналық абзац, мәтінде көрсетіледі. Тақырып  мәтінде  ерекше орын алады. Өйткені  кез-келген мәтін, мақала болсын тақырыпсыз болмайды.

     Адам  аттары, географиялық атаулар, кәсіпорын  атаулары.

     Есеп  бірліктері:

      1) массалық коммуникацияда  есеп бірліктері  бет, абзац, белгі,  мәтіндегі мөрлер  бола алады;

      2) мәтіндегі белгінің  пайда болуы - оның  мазмұндағы тұрақты  бір белгімен анықталады;

      3) мәтіндегі мазмұнды  сипаттау.

     Мазмұндық бірлік  әлеуметтік ойды,  әлеуметтік мазмұнды тақырыптан құра алады.   Текст және оның мазмұны  контент- анализде ең басты.  Зерттеуші  текстін фактілермен, оқиғалармен  байланысын анықтайды.

     Сонымен қатар социометриялық зерттеуге көп  көңіл бөлінеді. Социометрия - (socins- жолдас, қызметтес, metrum- бақылау) 19 ғасырдың аяғында социопсихолог Джекоб Моренонің зерттеуімен пайда болған термин.

     Социометриялік  тәсіл - сұрау әдісі. Социометрияның негізгі  түсінігінде: таңдау жатады - бір индивидтің ұсынысы бойынша  қызмет ету, яғни басқа индивидпен.

     Теріс таңдау – бір тұлғаның басқа тұлғамен бірігуінен бас тартуын көрсететін белгі.

     Төмендеу - таңдаудың жоқ  болуы.

     Әлеуметтік  критерий - сұрақ  кезінде қалыптасып, жасаптары қарым-қатынас  құрылысын белгілеуді көрсетеді (топ мүшесінен сіз кімді туған күнге шақырушы едіңіз? Топ мүшесінен кімді туған күнге шақырмаушы едіңіз?).

     Әлеуметтік  критерийлардың  түрлері:

1) өндірістік;

2. өндірістік емес;

      3) болжамдық - коллектив  мүшесі арасындағы  қарым-қатынасты  есептейді;

4) әлеуметтік критерий - қоғамдық жұмысты таңдау.  

     Критерий  сандары: топтағы  адам саны қаншалықты аз болса, критерий соншалықты аз болады. Топтағы  қарым-қатынас, сонымен  қатар бір-бірін  көп біліп таныса, онда критерий көп  болады (7-8 критерийдан  көп емес).

     Әлеуметтік  сұрау жүргізу кезінде әрбір сұрақ алынатын адамға әлеуметтік карточка және топ мүшесінің тізімі (топтағы тізім нөмері ) таратылады.