Ядролық қаруды таратпау

     Елбасының әлемде белгілі жағдайларда лаңкестер  қолына түсуі әбден мүмкін және күрделі  мемлекетаралық шиеленістер басталуын  туындататын, ядролық жарылыстар құрылғыларын жасауға әлі де жарамды, бөлшектенетін  басы артық материалдардың бірталай бөлігі жинақталғанына алаңдаушылық білдіргені де көпшіліктің ойынан шыққанын айту ләзім. Сондықтан да олар бұл мәселенің  оң шешімі ретінде, Назарбаевтың мақаласында  келтірілгендей, Қазақстанда далалық  жағдайдағы сабақтар мен теориялық  семинарларды өткізуге болатын, ядролық  материалдың экспорттық және ішкі мемлекеттік  бақылау, есептеу мен қатаң қорғау жүйелерін жетілдіру саласында  Азияның шамасын күшейтуге бағытталған  Халықаралық оқу ядролық орталығын  құру туралы ұсынысын мейлінше дұрыс  шешім ретінде қабылдап отыр. Ұсыныс нақты іске асу үшін неғұрлым көбірек  мемлекет қатысу қажеттігі де күмән  туғызбайды. Осы орайда, мақаладағы «Ядролық қарусыз әлем - олардың  ядролық технологияларға ие немесе ие емес екендігіне қарамастан, барлық елдер мен халықтардың күш-жігерін  біріктірген жағдайда ғана - шындыққа айнала алады», - деген Нұрсұлтан  Әбішұлының ұтымды ойымен келіспеске шара жоқ. Үлкен және кіші мемлекеттердің тең жағдайдағы өзара іс-қимылы арқасында  ғана көптеген аймақтардағы маңызды  мәселелердің оң шешімін табары анық. Соның бір айқын дәлелі ретінде, жаһандық саммитте Мексика, Украина, Канада, Чили мемлекеттері өздерінде жинақталып қалған ядролық материалдардан бас  тартатын ниеттері туралы шешімдерін ашық жария етті. Мұның өзі қандай да бір қауіпті шикізатты лаңкестердің қолына түсірмеу мүмкіндігін күшейтері  анық. 

     АҚШ және Ресей тәрізді ядролық державалар да бұл мәселе бойынша нақты мысал  бола алады. Олар жаппай қырып салу қаруын қысқарту туралы келісім-шартқа форум қарсаңында Прагада қол  қойғандары мәлім. Саммит барысында  бұл екі алпауыт мемлекет тек  мұнымен шектелмей, 17 мың атом бомбасын жасауға шақ келетін бірнеше  ондаған тонна плутонийді мүлдем жойып жіберу туралы шешім шығарды. Сайып келгенде Н.Назарбаевтың өз мақаласында  Барак Обама мен Дмитрий Медведевтің  стратегиялық қару жарақтар саласында  жаңа келісім-шарт бекіту жөніндегікүш-жігерлеріне  айрықша үміт артуы да бекер болмай шықты. Сондықтан, мақала авторының  құрлығымыздың түрлі өңірлерінің  аумақтарында тактикалық ядролық қару-жарақтардың  айтарлықтай қорлары шоғырландырылған қазіргідей жағдайда стратегиялық ядролық  қару-жарақтарды қысқарту саласында  қол жеткізілген және күтілетін  табыстар еш себепсіз эйфорияға апармауы қажеттігі туралы ескертуіне форумға  қатысушылардың мейлінше ден қоюы түсінікті  жағдай. Сол себепті, таяу болашақта  тактикалық ядролық қару-жарақтарды қысқарту мен жою, ядролық қарусыз  аймақтардың халықаралық-құқықтық мәртебесі туралы мәселелерді күн  тәртібіне шығарып, шұғыл түрде  талқылау, ядролық қарусыз әлем идеалына қарай аяқ басуға деген шешімін  бейнелейтін Ядролық қарусыз  әлемнің жалпыға ортақ декларациясын  қабылдау жөніндегі Назарбаевтың ұсыныстары ризашылықпен қабыл алынды.

     Нұрсұлтан Назарбаевтың бейбіт ядролық бағдарламаларды  дамытуға қатысты мақалада айтқан нақты  ұсыныстарының да саммитке қатысушылар  тарапынан түсіністікпен қабылданғанын  ескерген жөн. Қазақстан Президенті бұл мәселеге байланысты «ядролық қауіпсіздік  саласында бүкіл адамзат үшін заңды және өмірлік маңызды бақылау  шараларын қабылдай отырып, халықаралық  қоғамдастық энергетика және жоғары технологиялар саласындағы жаһандық трендтерді назардан тыс қалдырмауы тиіс», деген болатын және ядролық  терроризммен күрес саласындағы  жаһандық күш-жігер мен халықаралық  құқық тұрғысынан алғандағы ашық ядролық бағдарламалар арасында ойластырылған тепе-теңдік қажеттігін айтқан-тын. Ол кісінің пікірінше, мемлекеттерге  ынталандырулар мен преференциялар беру арқылы, олардың халықаралық-құқықтық кеңістікте қалуын қамтамасыз ету керек  және тек бейбіт бағыттағы ядролық  бағдарламаларды дамыту олар үшін экономикалық тұрғыда тиімді болатынына көз жеткізу  қажет. Табиғи  уранның ірі қорларына, технологиялықбазаға, дамыған инфрақұрылымға ие Қазақстан да бейбіт бағыттағы  ядролық бағдарламаны дамытуға деген  өзінің заңды құқығын пайдалану  ниетін және Ресеймен бірге Ангарскіде Уранды байыту жөнінен халықаралық  орталық құруға атсалысуға даяр екендігін  жасырмайды. Өйткені мақалада атап көрсетілгендей, Қазақстанға «МАГАТЭ  аясында Ядролық отынның халықаралық  банкін құру идеясы мейлінше жақын  және түсінікті». Нұрсұлтан Әбішұлы  Қазақстанның аталған банкті өз аумағында  орналастырып қана қоймай, сонымен  бірге ядролық отынды тиісінше сақтауды қамтамасыз етуге дайын екендігін  саммит барысында тағы да мәлімдеді. Елбасының бұл мәлімдемесі жаһандық саммиттің қорытынды құжаттарының нақты бір нәтижесі ретінде қарастырылып отыр.

     Қорыта  айтқанда, Нұрсұлтан Әбішұлы өзінің «Алып ауқымды әлем және ядролық  қауіпсіздік» мақаласымен кезекті  рет бүкіл халықаралық қоғамдастықтың, соның ішінде ядролық қауіпсіздік  жөніндегі сәуір Саммитіне қатысушылардың, назарынядролық қарусыз әлемге аударды  және барша халықты құрлығымызда ядролық қарусыздануға жетуге шақырды. Бұл әсіресе ядролық қарусыз  әлем идеалдарына нақты ұмтылған ресми ядролық державаларға қатысты  мәселе. Нақ осы елдер «қосарланған стандарттарды» қолданбай, ядролық  қаруды таратпау және қарусыздану мәселелерінде  басқа мемлекеттерге үлгі болулары тиіс. Турасын айту керек, мәселе құны аса қымбат. Егер нақты шара қолданылмаса, белгілі саясаткер Уолтер Мондейль айтқан: «Үшінші дүниежүзілік соғыста  ардагерлер болмайды» деген дана сөздерін тура қабылдаудан басқа  лажымыз қалмайды.  [8, 162б.] 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2. Қазіргі өркениеттегі ядролық  қаруға ие мемлекеттердің саясаты
1. АҚШ-тың, Францияның, Ұлыбританияның ядролық саясаты

     АҚШ және Ресей тәрізді ядролық державалар да бұл мәселе бойынша нақты мысал  бола алады. Олар жаппай қырып салу қаруын қысқарту туралы келісім-шартқа форум қарсаңында Прагада қол  қойғандары мәлім. Саммит барысында  бұл екі алпауыт мемлекет тек  мұнымен шектелмей, 17 мың атом бомбасын жасауға шақ келетін бірнеше  ондаған тонна плутонийді мүлдем жойып жіберу туралы шешім шығарды. Сайып келгенде Н.Назарбаевтың өз мақаласында  Барак Обама мен Дмитрий Медведевтің  стратегиялық қару жарақтар саласында  жаңа келісім-шарт бекіту жөніндегікүш-жігерлеріне  айрықша үміт артуы да бекер болмай шықты. Сондықтан, мақала авторының  құрлығымыздың түрлі өңірлерінің  аумақтарында тактикалық ядролық қару-жарақтардың  айтарлықтай қорлары шоғырландырылған қазіргідей жағдайда стратегиялық ядролық  қару-жарақтарды қысқарту саласында  қол жеткізілген және күтілетін  табыстар еш себепсіз эйфорияға апармауы қажеттігі туралы ескертуіне форумға  қатысушылардың мейлінше ден қоюы түсінікті  жағдай. Сол себепті, таяу болашақта  тактикалық ядролық қару-жарақтарды қысқарту мен жою, ядролық қарусыз  аймақтардың халықаралық-құқықтық мәртебесі туралы мәселелерді күн  тәртібіне шығарып, шұғыл түрде  талқылау, ядролық қарусыз әлем идеалына қарай аяқ басуға деген шешімін  бейнелейтін Ядролық қарусыз  әлемнің жалпыға ортақ декларациясын  қабылдау жөніндегі Назарбаевтың ұсыныстары ризашылықпен қабыл алынды. Ұлғаймалы ядролық баяулату. АҚШ қашан өз ядролық қаруы және оларды жасады соңында 40-шi өсiп жетiлдiре бастады - ол 50-шi жылдардың басы, олар Еуропаға Сталин әскерлерiнiң шабуылына ССРОға қарсы жауапқа ядролық қарусыз қолдануға ойлады. Олар демек ұлғаймалы ядролық баяулатуды бұл тұжырымдамаларды бастапқы мiне тәубеге келдi. Және тек қана ССРОға өз ядролық қаруын жасаған болғандасы сонан соң американдықтар ядролық баяулатуды түсiну екпiн тарлау қайта орнықтырды бұл АҚШтағы ядролық шабуылдың сақтап қалуын аспабы және олардың одақтастары. Бұл турасында басқа елдер, онда және олардың көпшiлiктерi ол дасы ұлғаймалы ядролық баяулату үшiн ядролық қару бастапқы құрды. Мысалы, Франция және Ұлыбритания өз ядролық қаруы ядролық қаруды қолдануы бар кеңес одағының шабуылын баяулату үшiн сол үшiн емес жасады, бiрақ тек қана кәдiмгi құралдардың қолдануы бар шабуылын баяулату үшiн әлi және сол үшiн. Ұлғаймалы ядролық баяулату үшiн демек бастапқы. Сол тәрiздi Израильге жатады. Израиль өз ядролық қаруын жасады, өйткенi ол араб мемлекеттерi белдеулейдi және ол болады жүрiсте кезектi таяу шығыс соғыстың жоюын қырлағанда және өзiн жоюға мүмкiндiк бермеу үшiн ядролық қару қолдандыра алғанда момент басталатынын қорықты. Және сондықтан Израиль ұлғаймалы баяулату үшiн өз ядролық қаруы бастапқы қолданды, тар баяулату үшiн емес. Ұлғаймалы баяулату айла бiр жасырын жұмбағады, өйткенi ол бiрiншi ядролық соққы ойлайды. Соғыс мүмкiн демеуге шақырылған ядролық баяулату мұндай ахуалдарда демек ядролық соғысты керiсiнше шешедi, бiрiншi соққы өйткенi ойлайды.

     Елдің ядролық бағдарламасын іске асыру 1954 жылы Францияның Вьетнамдағы жеңілісінен кейін басталған. 1958 жылғы маусымда Шарль де Голль билікке келгеннен кейін АҚШ-тың одақтастық кепілдіктеріне күмән келтіріп, атом бомбасын өз беттерімен жасауға кіріскен.

     1957 жылы Африкадағы Алжир елінің  аумағына орналасқан Регган оазисінде  үш жылдың ішінде 10 мың адам  тұратын қалашық және ғылыми-зерттеу  кешені салынған. Құрылыс 100 млрд. франкке түскен. Алғашқы сынақ осы полигонда 1960 жылғы 13 ақпанда жасалған. Кейіннен Париждегі орталық билікке қарсы көтерілген француз бүлікшілерінің қолына атом қаруы түспесін деп, 1961 жылғы сәуірде сынақ алаңын жаруға тура келген. Сөйтіп Алжирдің оңтүстік бөлігінен алғашқы полигоннан 560 шақырым жердегі Хоггар гранитті үстіртінде екінші полигон салынып, ол 1966 жылға дейін пайдаланылған. Мұнда 13 жарылыс жасалған. 1962 жылы Алжир тәуелсіздік алған соң полигонды жаңа орынға, Муруроа атолына көшіруге тура келген. КСРО, АҚШ пен Ұлыбритания 1990-1992 жылдардан бастап ядролық сынақтарға жариялаған мораторийге Франция 1996 жылы ғана қосылған. Сөйтіп, 1960-1996 жылдарда Сахарада және Полинезияда барлығы 210 ядролық сынақ жүргізген, соның 181-і Муруроада жасалған.

     1996 жылы Франция жерде орналасқан ортақ қашықтықтағы баллистикалық зымырандардан және жерде орналасқан тактикалық ядролық қарулардан бас тартты. Болашақта бұл ел сүңгуір қайықтардың баллистикалық зымырандарын ғана сақтап қалмақ. Қазіргі кезде сүңгуір қайықтардағы 384 стратегиялық оқтұмсықтардан басқа авиациялық тактикалық ядролық қарудың 80 бірлігі бар.[9, 23б.]

     Британия  үшiн Жаңа старт құжат ол көлеңкеленген (оппозиция партиясының мүшесiмен  яғни, дайын оның өкiметке партиясының  кiрiстiң жағдайында үкiметтегi тиiстi орын алу) сыртқы iстер министр болғанда мерзiмге Р.Кук iстеп шығылған өтiнiштiң  ертелеуiнен кейiн пайда болды. Бұл өтiнiштер бағдарламаны тұрды  ядролық қаруды таратпау туралы шарт күшiнiң мерзiмдi ұзартуын арнаулы  сұраққа лейбористiк үкiмет 1995 жылдың конференциясындағы нью-йоргiнде көрсетуi керек болатын он пункт. Британия үшiн Жаңа старт құжат болатын  бағдарламаларға жағдайларға қосымша  ретiнде он пункт келесi шараларға  кiрiсуге ұсынды:

     - ((Nuclear Weapons Register ), оонның құзырымен  бар болар едi) ядролық қару-жарақтардың  тiзiлiмi өз қорларының ұшырайтын  тексеруiнде туралы жариялау тиiстi ядролық қарумен жариялау тиiстi ие болатын елдер) ядролық қару-жарақтардың  тiзiлiмiнiң жасауы;

     - аймақтық аймақтар, еркiн (Ұлыбритания  қауiпсiздiгiнiң мүдделерiне лейборист  бiлдiрiлетiн пiкiрге сәйкес мұндай  аймақтардың жасауды мадақтауы  қызмет көрсетедi, оған жаратпау  өрнек емес) ядролық қарулардан  жасау;

     - (ядролық қару ие болатын елдердiң  әрқайсыларының қарусыздануына  сөйлеушi күштерiнiң сүйемелдеуiн  мақсатпен бұл елдiң шарасы  ядролық қаруды таратпау туралы VI келiсiм шартының бап шығатын  өз мiндеттемелерiнiң орындауы  үшiн iске асыратын туралы жүйелi  баяндамаларды оонды бас хатшыға  мiндеттi ұсынылу) оон ұсынылатын  қарусызданулар туралы жүйелi  баяндамалардың әзiрлеу және өткiзуi.[10]

     Соңғы парламенттiк Ұлыбритания таңдауларының  моментiнен ядролық сынауларды тегiс  қамтитын тыйым туралы келiсiм шартын бекiттi және ағылшын үкiметiнiң позициясындағы өрлеудiң бөлiнетiн (Fissile Materials Cut - Conventionнiң  Оffы) материалдарының өндiрiсiнiң  тоқтатылуы туралы конвенцияның қатынасында  дегенмен 1998 жылдың сәуiрiндегi өз бекiту грамоталары сақтауға тапсырды осы  вреге дейiн байқалмайды 
 

2. Үндістан, Пәкістан, РФ-ның ядролық саясаты

     Ядролық Үндістан доктринасы жұмбақты бiр есептен болады. Барлық талпыныстар неткенмен көп емес Үндістан бойынша жиырма артық жылдармен бойыда ядролық мәртебеден ядролық зарядтың 1974 бiрiншi жылындағы сынауынан кейiн iркiлетiн себеп түсiне алды 1998 Үндістан жылында ядролық қаруы бар мемлекет болуға ресми шешкен түсiндiру. Керiсiнше, сынағыштық жиi үндi халық партиясының керiтартпа ұлтшылдығының сол кезде коалициялық үкiмет басшылық еткен саясаты бар 1998 жылының ядролық сынауларын өткiзулердi ұластырады. Ядролық потенциалдың жасауы үшiн мүмкiндiк дегенмен 1974 жылда, И.Ганди, үндi ұлттық конгрессiнiң партияның жетекшiсiнiң басқарудың егделерi Индиямен әлi салған. - жылданың соңында 1980-шiсi Р.Гандидың басшылығымен партиялар сонымен бiрге жатқан бiрiншi ядролық бомбаны жасалды. Ендiгәрi ядролық потенциал пқа әртүрлi саяси партия танысқан келесi үкiметтердiң сол үндi ұлттық конгрессiнен бiртiндеп дамыды. Үндістан мен Қытайдың әсерлесуi ядролық көршiсi бар қатынас тексеруге көрсетедi. Аналитиктер осы арақатынастарды маңыздылықты жиi мақұлдай алмау. Үндістан бәсекелестiгi және Қытай терең түбiрлерi болады, көпшiлiгiнде ұқсас Үндістан қатынастары және Пақыстан. Өздерi бар Қытай сол Үндістандағы Яосы таратуды дәлелдеген алғашқы фактор болды. Күдiк және сенiмсiздiк, дәл осылай сонымен қатар шекаралардың бас шешiлмеген мәселелерi 1962 жылдың соғыстарынан кейiн аман сақталды. Уақыты бар шекарада кернеулi қатынастар азды. Ең үлкен егес 1986 1987 жылда 2003 жылдағы солтүстiк-шығыс Индия және сол облыстасында Самдуронгтi Жазықтықта байқалды, бiрақ тағы басқа жағдайлар бұл саяси келiссөздердiң кернеулi қатынастарынан кейiн асылданды. Шекаралардың мәселесi және Индия қатынасы және Қытайдың ядролық және ракета Пақыстан бағдарламаларының Қытай қолдау шақырылған Индия абыржуы шешiлмегенге қарамастан едәуiр жақсарды, сауда әсiресе кеңейтудiң арқасында.