Ядролық қаруды таратпау

     Кіріспе

     Зерттеудің  өзектілігі. Ядролық    мәселесі – барлық     қазіргі    заманның    ең   күрделі       мәселелерінің бірі болып табылады.   Оның  бәрін    ойластыру    біздің       ұрпаққа   жүктеліп  отыр. Ядролық державалар клубының бақылаусыз кеңею қатері – ХХІ ғасырдағы аса көкейкесті проблемалардың бірі. Егер халықаралық қоғамдастық ядролық қаруға ие мемлекеттер ауқымының кеңеюіне қарсы саяси күш-жігер таныта алмайтын болса, оның салдарлары үлкен ауыртпалықтарға алып келуі әбден мүмкін.

     Менің көзқарасымша, таратпау саласындағы  бүгінгі ахуал көңілдегіден көп төмен жатыр. Ядролық қаруды таратпау жөніндегі келісім (ЯҚТК) өзіне артқан сенімді ақтай алмай отыр. Өйткені, ол асимметриялы болып табылады және ядролық қаруы жоқ елдерге қатысты санкцияларды ғана қарастырады. Ол МАГАТЭ мен БҰҰ-ның мемлекеттердің ядролық нысандарға халықаралық инспекторлардың жіберілуінен ауытқу фактілеріне нақты да түсінікті ықпал ету тетіктеріне ие емес. Ақыр аяғында ЯҚТК өзінің қатысушыларына қол қоюшылар қатарынан ешқандай салдарсыз шығып кетуіне мүмкіндік береді. Осы жағдайлардың барлығы келісімнің тиімділігі мен нақтылығын әлсіретіп отыр.

     Сондықтан, ЯҚТК-нің әмбебап режімін нығайтуға  және бекемдеуге ықпал ете отырып, Қазақстан сонымен бір мезгілде ядролық қаруды таратпаудың жалпыға ортақ горизонтальды және вертикальды жаңа да әмбебап келісімін жасау идеясын алға тартты. Аталған құжат “қосарланған стандарттарды” қолданбауға кепілдік беруі тиіс. Сонымен қатар, тараптардың нақты міндеттемелерін және оның ережелерін бұзғандарға санкция қолдану тетіктерін қарастыруы қажет.

     Сонымен бірге, біз таратпау режімін бекемдеу жолында маңызды кезең бола алатын әскери мақсаттағы тұтандырушы материалдарға тыйым салу жөніндегі келісімді тезірек қабылдау қажеттігіне сенімдіміз.

     Әлемде  бүгінде тұтандырушы материалдар  екі мың тонна төңірегінде артық жинақталғанын қаперге сала кеткеннің артықтығы жоқ. Олар әскер жүйесінде пайдаланылып отырған жоқ, бірақ ядролық жарылғыш құрылғылар дайындауға әбден жарайды.

     Алдын ала кесіп-пішілмеген факторларды сараптау Қазақстанның Ядролық қауіпсіздік жөніндегі халықаралық оқу орталығын құруға ықтимал ұтымды кандидат бола алатынын айғақтайды. Ықтимал орталық аясында барлық қажетті далалық жаттығулар мен теориялық семинарлар өткізуге болар еді. Аталған орталық Орталық Азияның сарапшылық және ішкі мемлекеттік бақылау, ядролық материалдарды физикалық есепке алу мен қорғау жүйесін жетілдіру саласындағы әлеуетін күшейте түсер еді.

       Ядролық қару – жалпы адамзаттың соры десек, ядролық полигондар –20 ғасырдағы ең ауыр қасіреті болды. Өйткені, атомдық ядролық жарылыстар бүкіл бір аймақтың қоршаған ортасы мен табиғи генофонына, адамдардың геніне әсер етіп, қалыпты мөлшерден әлдеқайда жоғары радиоактивті заттар мен рентген сәулелері тіршілік атаулыға қауіп-қатер әкеліп, өте зиянды радионуклидтер тірі клеткаларға генетикалық өзгерістер туғызды. Бұған дейін жеті атасына шейін қыз алыспай, қан тазалығын сақтап келген елдің топырағында түрінен адам қорқатын құбыжық нәрестелер дүниеге келе бастады. Әлемнің көптеген аймақтарында ересектер ауруы мен балалар өлімінің саны көбейіп, жалпы өмір сүру жасының ұзақтығы қысқарды. Сол кездегі белгілі оқымыстылар мен саясатшылардың, қоғам қайраткерлері мен ғалымдардың пікірлері бойынша экологиялық жағдай күрделі нүктесіне, ең жоғарғы деңгейіне жеткен.    

     2001 жылы 29 тамызда «21ғасыр ядролық  қарудан тазарған дүниені қалайды»  атты халықаралық конференцияда  1992 жылы Қазақстан тәуелсіз мемлекет  ретінде жер бетіндегі стратегиялық  қару-жарақ шартына – Лиссабон  хаттамасына қол қойып, ядролық  қаруды таратпау жөніндегі өз  міндеттемесін қуаттады. 1993 жылы  біздің еліміз ТМД мемлекеттерінің  арасында бірінші болып ядролық  қаруды таратпау жөніндегі келісім-шартқа  қол қойып, ал 1994 жылдың желтоқсанында  әлемнің ядролық державалары  Қазақстанның қауіпсіздігіне кепілдік  беретін Меморандумға қол қойды.  Сөйтіп, 1994 жылы еліміз аумағынан  бүкіл ядролық қаруды әкету  аяқталса, келесі жылы бұрынғы  Семей ядролық полигонында соңғы  ядролық заряд жойылды. 1996 жылы  Қазақстан ядролық сынақтарға  толық тыйым салу жөніндегі  Шартқа қол қойды. Ал 1997 жылы  БҰҰ – ның Бас Ассамблеясы  Қазақстанның ядролық сынақтардан  зардап шеккен өңірлеріне көмек  көрсету жөнінде қарар қабылдап, 2000 жылы Семей полигонында ядролық  сынақтар жүргізетін ең соңғы  штольня жойылды. 

     Материаны фундаментальды  зерттеу барысында  ядролық қару    дүниеге   келді.   Оны  ең  алғаш  рет 1939 жылы  атом    ядросын   Курчатов    Игорь   Васильевич   ашқан  болатын. 

     Әлем   ХХ  ғасырдың   екі  ғаламат    оқиғасының – ядролық    қаруды   игеру    мен  космостық   кеңістікке     шығу    секілді    тарихи     оқиғалардың  куәсі.   Ол  ұлы    державалар     үшін    қуаныш    болса,   халқы    үшін   қасірет    еді. Кейінгі     жарты   ғасыр    бойы    әлем  өміріне     қауіп     төндіріп     келе    жатқан    ядролық     қарудың      көзін    құрту    барлық      халықтардың    арманы    болып  отыр.   Жойқын     қаруды   1945   жылы      бірінші     болып     сынаған    да,   сонан   соң    жауына     қарсы     жұмсаған    да    АҚШ   еді.   Бірақ  атом    бомбасына      АҚШ-тың    монополиясы   көпке     созылмады.          КСРО-ның    да    қол    жетіп,     екі    мемлекет    арасында   жанталаса     қарулану      жолында   егес-бәсеке   басталып      жүре   берді.  Осы   мақсатта     атқарылмаған    іс    қалмады.   Ең   алдымен,  сынақ   полигонын    дамытуға     мән    берілді. 

              Ядролық  қару    қайтадан    адамдарды    қырып-жойып,     табиғатты  талқандаудың     құралына    қандай    жағдайда   да  айналмауға   тиіс. Ядролық   қару   сынағын    тоқтау  – бұл  ядролық    қаруға    ие   мемлекеттердің   ең  асқақ  ізгілікті  миссиясы.

     Зерттеудің  объектісі: ядролық    мәселесі – барлық     қазіргі    заманның    ең   күрделі       мәселелерінің бірі болып табылады.

     Зерттеудің  мақсаты: қазіргі өркениеттегі, әлемдік проблеммалардың бірі ядро мәселесін қарастыру және оның шешу жолдары.

     Зерттеудің  міндеттері:

• Халықаралық қатынастар мәселесіндегі ядролық қауіпсіздік мәселесін карастыру;
• Ядролық қаруды таратпау жөніндегі халықаралық келісімдерін талқылау;
• Халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі ұйымдардың рөлін қарастыру;
• Қазіргі өркениеттегі ядролық қаруға ие мемлекеттердің саясаттын анықтау;
• АҚШ-тың, Францияның, Ұлыбританияның ядролық саясатын қарастыру;
• Үндістан, Пәкістан, РФ-ның ядролық саясаты;
• Қазақстанның ядролық саясатындағы алатын орнын анықтау;
• Қазіргі өркениеттегі ядролық мәселесін қарастыру;
• Иранның, Солтүстік Кореяның ядролық бағдарламасын анықтап көрсету;
• Ядролық мәселені шешудегі тиімді жолдарын анықтау.

     Зерттелу  деңгейі: жұмысты зерттеу барысында келесідей материалдар қолданылды. Олардың ішінде А. Жұмахановтың «Қазіргі ядролық жағдай» еңбегінде қазіргі өркениеттегі ядролық мәселе туралы мағлұматтар көп көлемде және толығымен қарастырылады. Дж. Кененның  «Ядролық қаруды таратпау» еңбегінің көмегімен курстық жұмысты толығымен аштым.

     Зерттеудің  әдістемелік негізі: әдістемелік негізіндеН.Ә. Назарбаевті   Ядролық  сынақтарға жан-жақты  түгел  қамтитын  тиым  салу  туралы шарт атты статиясы еске алынды бұл статяда жаңжақты ядролық мәселені қарастырып халықаралық жағдайдадеңгейін көрсеткен. Н.Ә. НазарбаевХХІ  ғасыр – ядролық  қатерден   құтылатын   ғасыр атты еңбегі қолданылды. Бұл еңбекте  ХХІ ғасырдағы ядролық мәселе қамтылған.  А. Қайырбек Ядролық от – жалынның   өтінде: Атом   полигонына   шолу атты еңбегіде кеңнен қамтылды.Қ. Тоқаев   Семей   кешегі   күннің   жарасы,  Семей – ертеңге  жүктелген  аманат атты еңбегіндебіздің ұлы дипломатымыз ядролық мәселенің зияны зардабы туралы қамтыған.  Рахматуллин  Ұ.  Ядролық сынақ – ұрпақ  қасіреті атты статиясында болашақтағы ұрпаққа зияндығы туралы мәлімдеген.

     Жұмыстың  құрылымы.үш тараудан, кіріспеден, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.    
 
 
 

1. Халықаралық қатынастар мәселесіндегі  ядролық сұрақ
1. Ядролық қаруды таратпау жөніндегі халықаралық келісімдер

     Ядролық державалар клубының бақылаусыз кеңею  қатері – ХХІ ғасырдағы аса  көкейкесті проблемалардың бірі. Егер халықаралық қоғамдастық ядролық қаруға ие мемлекеттер ауқымының кеңеюіне қарсы саяси күш-жігер таныта алмайтын болса, оның салдарлары үлкен ауыртпалықтарға алып келуі әбден мүмкін.

     Таратпау  саласындағы бүгінгі ахуал көңілдегіден көп төмен жатыр. Ядролық қаруды таратпау жөніндегі келісім (ЯҚТК) өзіне артқан сенімді ақтай алмай отыр. Өйткені, ол асимметриялы болып табылады және ядролық қаруы жоқ елдерге қатысты санкцияларды ғана қарастырады. Ол МАГАТЭ мен БҰҰ-ның мемлекеттердің ядролық нысандарға халықаралық инспекторлардың жіберілуінен ауытқу фактілеріне нақты да түсінікті ықпал ету тетіктеріне ие емес. Ақыр аяғында ЯҚТК өзінің қатысушыларына қол қоюшылар қатарынан ешқандай салдарсыз шығып кетуіне мүмкіндік береді. Осы жағдайлардың барлығы келісімнің тиімділігі мен нақтылығын әлсіретіп отыр.

     Сондықтан, ЯҚТК-нің әмбебап режімін нығайтуға  және бекемдеуге ықпал ете отырып, Қазақстан сонымен бір мезгілде ядролық қаруды таратпаудың жалпыға ортақ горизонтальды және вертикальды жаңа да әмбебап келісімін жасау идеясын алға тартты. Аталған құжат “қосарланған стандарттарды” қолданбауға кепілдік беруі тиіс. Сонымен қатар, тараптардың нақты міндеттемелерін және оның ережелерін бұзғандарға санкция қолдану тетіктерін қарастыруы қажет.

     Сонымен бірге, біз таратпау режімін бекемдеу жолында маңызды кезең бола алатын әскери мақсаттағы тұтандырушы материалдарға тыйым салу жөніндегі келісімді тезірек қабылдау қажеттігіне сенімдіміз.

     Әлемде  бүгінде тұтандырушы материалдар  екі мың тонна төңірегінде артық жинақталғанын қаперге сала кеткеннің артықтығы жоқ. Олар әскер жүйесінде пайдаланылып отырған жоқ, бірақ ядролық жарылғыш құрылғылар дайындауға әбден жарайды. Лаңкестер өздерінің қолдарына тіпті қарабайыр ядролық арсенал тиген жағдайда салмақты мемлекетаралық жанжалдарға арандатуды жүзеге асыра алатынын сезіне алып отырмыз ба?

     Алдын ала кесіп-пішілмеген факторларды сараптау Қазақстанның Ядролық қауіпсіздік жөніндегі халықаралық оқу орталығын құруға ықтимал ұтымды кандидат бола алатынын айғақтайды. Ықтимал орталық аясында барлық қажетті далалық жаттығулар мен теориялық семинарлар өткізуге болар еді. Аталған орталық Орталық Азияның сарапшылық және ішкі мемлекеттік бақылау, ядролық материалдарды физикалық есепке алу мен қорғау жүйесін жетілдіру саласындағы әлеуетін күшейте түсер еді.[1, 32б.]

     Ядролық сынақтардың барлық қасіретін мойнымен көтерген Қазақстан халқы үшін оларға толық тыйым салу мәселесі аса  көкейкесті болып табылады. Өйткені, Семей полигонында 40 жылда 450 сынақ жасалса, одан 1,5 миллион адам зардап шекті. Сондықтан мен 1991 жылдың 29 тамызында еш қобалжымастан Семей ядролық полигонын жабу туралы Жарлық шығардым. Арада уақыт өте келе дәл осы күннің Қазақстан бастамасымен Ядролық сынақтарға қарсы іс-қимылдың халықаралық күні болып жариялануында терең нышандық мән бар.

     Қазақстан бейбітшілік сүйгіш сырты саяси  бағыт ұстана отырып, МАГАТЭ-мен, Ядролық  материалдармен қамтамасыз ету тобымен, Краков бастамасымен, Цангер комитетімен және Ядролық терроризм актілерімен күрес жөніндегі жаһандық бастамашылармен табысты ынтымақтасып келеді. Қазақстан ядролық материалдардың ықтимал сыртқа шығуын толық болдырмау мақсатында ОМУ-ды таратпау жөніндегі ұлттық комиссия құрды. Оның құзыретіне ядролық циклге қатысты барлық мәселелер кіреді.

     Қазақстан Ядролық сынақтарға жан-жақты тыйым  салу (ЯСЖТС) туралы дайындық комиссиясымен  жергілікті жерлерде халықаралық мониторинг және әдіс-тәсілдер жүйесін инспекциялауды дамыту мәселелері бойынша өзара іс-қимылға үлкен маңыз береді. Осы ынтымақтастық шеңберінде 2008 жылы Семей өңірі аумағында интеграцияланған далалық эксперимент өткізілді.

     Біз кейбір айтарлықтай ықпалды елдердің күні бүгінге дейін ЯСЖТС-ға қол қоюдан және ратификациялаудан қашқақтап отырғанына өкініштіміз. Мұндай жағдай ресми ядролық мемлекеттерге ядролық қаруды сынақтан өткізуді жалғастыруға, ал соның табалдырығында тұрған елдерге өздерінің зымырандық-ядролық бағдарламалары бойынша жұмыстарды ешбір жазасыз жүргізуге мүмкіндік беріп отыр.[2, 56б.]

     Осындай жағдайда ресми ядролық мемлекеттерге ерекше жауапкершілік жүктеледі. Олар қарапайым шындықты түсінулері тиіс, әрі ядролық қаруды модернизациялау, әрі сонымен бір мезгілде, дамушы мемлекеттерді жаппай қырып-жоятын қару жасау бағдарламасынан бас тартуға сендіру қиын. Осы тұрғыдан алғанда, әлемдік державалардың ядролық сынақтар өткізуге өз еріктерімен мораторий жариялауды сақтаулары – өте маңызды фактор, бірақ оның ұзақ мерзімді перспективада жеткіліксіз екені анық.

     Әлемнің қырықтан аса мемлекет басшысы мен  кемеңгер саясаткерлері бас қосқан келелі жиында алғашқылардың бірі болып  сөз сөйлеген Нұрсұлтан Назарбаев  Қазақстанның ядролық қарудан қаншалықты зардап шеккендігін, ендігі жерде сол  зардапты ешкімнің шекпеуін қалайтындығын  айтты. Қазақстан жер бетіндегі  қауіпсіздік пен бейбітшіліктің жақтаушысы екендігін жеткізді. Және оның сақталуы мен жүзеге асуы үшін мынадай белгілердің қабылдануы керектігін ортаға салды, ұсыныс тастады. Ол біріншіден, Қазақстан өз аумағында  ядролық отынның халықаралық  банкін орналастыруға дайын. Екіншіден, тұрақсыздықтың негізгі ошағы болып  отырған Таяу Шығысты ядролық  қарусыз аймаққа айналдырып, оны  ретке келтіретін халықаралық келісімнің құқықтық негізін нығайту. Үшіншіден, аса жойқын қуат көздерін әскери мақсатта, қару-жарақ жасауға пайдалануды  біржолата тыю қажет десе, төртіншіден, ядролық сынақ атаулыны біржола  доғару, ең бастысы, тоқсан ауыз сөздің тоқ етері – жер бетіндегі  сынақтарға және жаппай қырып-жоятын қуаты бар қару-жарақтар шығаруға біржола тыйым салынуы керек деп кесіп айтты. Сонымен қатар, Назарбаев «Жалпыға ортақ ядролық қарусыз әлем декларациясын» қабылдауды ұсынды. Мұндай байсалды байлам мен байыпты пікірді саммитке қатысушылардың бәрі дерлік қызу қолдады. Сол күні-ақ, Қазақстан Президентінің бастамасын қолдаған, оған оң баға берген әлем саясаткерлерінің пікірі ғаламтор арқылы дүниенің төрт бұрышына тарап кетті.  
Бұған қоса сапар барысында Нұрсұлтан Назарбаевқа «Шығыс-Батыс» институты тағайындаған Бейбітшілік және алдын алу дипломатиясы сыйлығы тапсырылды. Аталмыш сыйлық АҚШ-тың ең беделді наградаларының бірі. Осы уақытқа дейін ол мемлекеттік басқару, қауіпсіз әлем құру саласындағы ерекше жетістіктері үшін АҚШ-тың бұрынғы Президенті Дж. Буш (үлкені), Чехия Президенті В. Гавел, Германия канцлері Г. Кольға берілсе, Қазақстан Президентіне Орталық Азияда тұрақтылық орнатуда аса маңызды рөлге ие болуы және жаһандық қауіпсіздікті нығайту ісіне айрықша үлес қосқандығы үшін көрсетілген құрмет болса, Қазақстанның әлемді қырып-жоятын қарудан бас тартуға шақыруы оның бейбітсүйгіштігінің дәлелі ретінде дүниежүзін тағы бір мәрте тәнті етті.