Бөлім. Психологияға кіріспе

 Ассоциация-1.Белгілі заңдылықтарға сәйкес психикалық құбылысчтардың байланысты болуы. 2. Адамдардың  өзара бірлесіп, әртүрлі іс-әрекеттері арқылы бір-бірімен қарым-қатынас жасайтын тобы.

Ассоциациялық психология – психологияның мән-жайын философиялық тұрғыдан іздестіріп, оны ассоциациялық принциптерге негіздейтін бағыттардың жиынтығы. Ассоциация латын сөзі. Психологиялық мағынасы белгілі жағдайда екі не бірнеше психикалық құрылымдардың өзара байланыстылығын білдіреді.

Аффект –«жан толқуы» деген латын сөзі. 

Детерминизм принципі – философиялық және методологиялық ұстаным бойынша табиғат пен психологиялық құбылыстардың барлығы материалдық себептер мен заңдардың әсер етуінен пайда болады.

Ұлттық өзіндік сана – адамдардың нақты бір этникалық қауымдастыққа жататындықтарын саналы түсіну және оның қоғамдық қатынастар жүйесіндегі орыны.

Ұлттық мінез – қандай да бір этникалық қауымдастық өкілдерінің тұрақты психологиялық сипаттарының тарихи қалыптасқан бірлігі;

Ұлттық темперамент – адамдардың ерекше мінез-құлықтық сипаттамалары;

Ұлттық  сезім  және көңіл-күй – адамдардың өздерінің этникалық қауымдастықтарына, қызығушылық-а, басқа ұлттар мен құндылықтарға эмоционалды қатынасы.

Ұлттық дәстүрлер  мен дағдылар – нақты бір этникалық қауымдас-қ өкілінің күнделікті өмірінде бекіп қалған, ұрпақтан-ұрпаққа берілетін әрекет пен қ-қ-ң нормалары мен стериотиптері;

Ұлт психологиясының  динамикалық жағы – біріншісіне қарағанда, ұл.п.құб. көріну ерекшеліктерін нақты анықтауға, түсінуге мүмкіндік береді.

 

15-тақырып. Психология тарихы ғылым ретінде. Психология тарихының кезеңдері. Этникалық және мәдени психология. Тұлға және этнос. Тұлғаның психология-педагогикалық диагностикасының саласындағы зерттеу ерекшелігі.

Дәріс мақсаты: Студенттерде психология тарихы, психология тарихының кезеңдері, этникалық және мәдени психология, тұлға және этнос, тұлғаның психология-педагогикалық диагностикасының саласындағы зерттеу ерекшелігі    туралы білімдерін тереңдету.

Қарастырылатын  сұрақтар:

1. Психология тарихы ғылым ретінде.
2. Психология тарихының кезеңдері.
3. Этникалық және мәдени психология.
4. Тұлға және этнос.
5. Тұлғаның психология-педагогикалық диагностикасының саласындағы зерттеу ерекшелігі.

Дәріс тезисі.

1.Психология тарихы ғылым ретінде. Психология адам жайлы ең негізгі ғылымдардың бірі. Оның пайда болуы адамға және оның іс-әрекетіне деген қызығушылықпен шартталған. Алғашқыда психология діни наным-сенімдермен, мифтер, аңыздармен байланысты болған. Ерте заманда пайда болып, ғасырлар бойы соқыр сенім-нанымдармен кейбір зиялылардың көзқарастарында насихатталып келген түсініктер бойынша, адамда тәннен тәуелсіз «жан» болады, мәңгі бақи жасайтын жан адамның барлық психикалық тіршілігінің иесі де, себепшісіде. Жан туралы осындай жалған түсініктің болуы алғашқы адамдардың табиғат сырларын дұрыс түсіне алмауына байланысты болды.

Психология психологияға қатысты және оның салаларына қатысты теориялар негізін қарастырады. Бұл оның психология ғылымындағы орыны мен ролін айқындайды. Психология бұл жүйенің жалпы теориялық, методологиялық бөлімі.

Психология психологияның  бір бұтағы ретінде қарастырылады,  бірақ жалпы психология психологияның бағаны болып табылады.

Психика ежелгі грек сөзі «жан» деген мағананы білдіреді. Тек қана жан емес, сонымен бірге  «тұлға» деген мағананы білдіреді.

Психика – ішкі дүние  процестерінің қалыптасуы (сырқы  дүниенің моделі).

Психика - ішкі дүниенің мазмұны және процестердің жандануы.

Психика - әрекетті ұйымдастыру, жүзеге асыру, басқару процесі.

Психология мектептері шеңберінде психологияның зерттеу  пәні бір келкі емес. Карл Юнг  бойынша: «Психика, ғылыми бақылау және бағалау объектісі бола отырып, оны бағалауды жүзеге асыратын субъектісі, құралы да болады».

2.Психология тарихының  кезеңдері. Адамзат мәдени тарихында оның негізін салып, қалаған адамдардың есімдері қалған.

Гиппократ, одан кейін  Гален темперамент жайлы теориялардың іргесін салушылар.

Платон және Аристотель адамды қоғам өмірін ұйымдастыруда  белгілі орыны бар азамат бейнесі  ретінде сипаттап берді.

Теофраст – адамның  қоршағандармен байланысын көрсетті.

Платон біздің заманымызға  дейін сақталып келген, психиканы: ақыл, сезім, ерікке бөліп берді.

Аристотель ежелгі жан  туралы ілімдерді қарастырып, жүйеледі. Оның «Жан» туралы шығармасы адам психикасын жалпылап көрсеткен теория болды.

«Психология» термині  ХVІ ғасырдың аяғында пайда болды. 1590жылы ГОКЛЕНИУС-тың алғаш «психология» атты кітабы жарық көрді. 1594 жылы оның шәкірті Гасман осы атаумен екінші кітап шығарды.

Параллелді түрде басқа  ғылымдар шеңберінде: философия, дінтану, тарих, заңтану, экономикада психология жайлы білімдер жинақталып жатты. Көптеген философтар сонымен қатар психологта болды. Олардың қатарында Френсис Бэкон, Джон Локк, Бенедикт Спиноза, Иммануил Кант, Георг Гегель және т.б.

Олардың кейбіреулері психологиялық  жұмыстар жазды:

Георг Гегель- «Жан феноменологиясы  және жан философиясы»;

Иммануил Кант- «Прагматикалық көзқарастағы антропология»;

Адам Смит – «Адамгершілік  сезімдер теориясы» атты психологиялық  тамаша еңбектер жазды.

Басқа ойшылдар мысалы, Рене Декарт тек қана психологиялық шығармалар мен ғана емес, сонымен бірге психологиялық  даму жолдарын анықтау идеяларымен де танымал болды.

Рене Декарттың әсерінен психология Зигмунд Фрейдке дейін  сана психологиясы ретінде дамыды.

Психологиядағы эмоция теориясының дамуында Бенедикт Спинозаның еңбегі де орасан зор.

ХІХ ғасырда психология ғылымы қарқынды дами бастады. Осы кезеңде психология  бойынша көптеген кітаптар мен құралдар жарық көрді.

1834жылы Ресейде аймақтық  «Адам сипаты» атты 677беттен тұратын  Александр Иванович Галичтің  психологиялық еңбегі жарық көрді.

ХІХ ғасырдың ортасынан  бастап психологияда эксперимент орын алады. Алғашқы психологиялық экспериментті неміс психофизиологтары Эрнст Вебер және Густав Фехнер 1840 жылдан 1855 жыл аралықтарында жүзеге асырды. Олардың тәжірибелерінің негізінде қабылданатын сигналдардың күші мен түйсінетін түйсіктің қарқындылығының сандық тәуелділігі анықталады.

ХІХ ғасырдың екінші жартысында психология ғылымының кең көлемді  дамуын ғылыми психологияның негізін  салушылардың бірі, неміс психологы  Вильгельм Вунд ұсынды.

Оның жоспары зерттеудің екі бағытын қамтыды:

1. Индивидуалды сана талдауы «зерттелушінің эксперименталды бақыланатын өзіндік бақылауы);
2. Мәдениет, миф, әр халықтың адамгершілігінің психологиялық аспектілерін зерттеу.

Зерттеудің бірінші  бағыты:  «Физиологиялық психология», екінші бағыты «Халықтар психологиясы»   атауларына ие болды.

В.Вундттың еңбектерінің қатарына 1879 жылы Лейпциг қаласында  Әлемдегі алғашқы психологиялық  лабораторияны ашуы жатады. Ол соңынан  ғылыми зерттеу институтына айналды. Онда көптеген атақты психологтар, соның  ішінде атақты Ресей психологы және психиатры Владимир Михайлович Бехтерев білім алды. ХІХ ғасырдың аяғынан бастап психологияда бірнеше  ғылыми мектептер пайда бола бастады.

Ең алғаш психологияның  пәні мен міндеттерін басқаша  қойған психоанализ немесе Фрейдизм болды. Психоанализ психологияның пәні ретінде адам психикасының санасыздық механизмдерін зерттеді. Фрейдтің ойынша,адамдар иррационалды және аморалды күштермен басқарылады.  Олардың мінез-құлықтары ішкі күштермен : инстинкттер, түрткілер, қажеттіліктіліктермен басқарылады. Бұл түрткілер санасыз. Бұлардың арасында үнемі өздігінен шеше алмайтын қақтығыстар болады. Адамның мінез-құлқын өзгертудің негізгі әдісі психотерапия. Психоанализ  тұжырымдамасы бойынша  адам кемелденбеген, азап шегуші. Фрейдизмнің базасында тереңдетілген психология қалыптасты:

Альфред Адлер – индивидуалды психология;

Карл Густав Юнг –  аналитикалық психология;

Эрих Фромм, Карен Хорни  – неофрейдизм және т.б.

ХХ ғасырдың екінші жартысында тағы да бір психологиялық мектеп – бихевиоризм – мінез –құлық психологиясы қалыптасты. Мектептің негізін салушы Джон Уотсон бақылау және эксперимент арқылы мінез-құлық заңдылықтарын ашу мақсатын қойды. Адамның мінез-құлқы толығымен сыртқы ортамен басқарылады деген постулат қойылды. Адамның неге талпынатынын және неден қашқақтайтынын -  осы сыртқы орта белгілейді. Адам мінез-құлқының құрылымы белгілі мөлшерде сыртқы орта құрылымының көшірмесі болып табылады.

Қазіргі бихевиоризм  өкілі Беррис Скинердің ойынша, адам мінез-құлқы генетикалық қаныққандық, физикалық орта және әлеуметтік ортамен байланысты. Адамның ішкі жағдайы терістелмейді және мінез-құлықты талдау үшін қажет екендігі ескеріледі.

Беррис Скинердің тұжырымдамасы: « Адам қоршаған басқарылады, бірақ.... орта толығымен адаммен қалыптасады», яғни, мінез-құлық өзінің нәтижесімен қалыптасады және тұрақталады.

Егер әрекет нәтижесі адам үшін маңызды болса, ол адамның  мінез-құлқын басқарады. Әрекет нәтижесінің  келесі мінез-құлқына әсер етуі, «нығайту»  деп аталады.  Адамға әлеуметтік орта әсер етсе, әлеуметтік ортаны өзгерте отырып, адамға әсер етуге болады. Қоршаған ортада адамға әсер ететін оң бағыттау көп болуы қажет.

ХХ ғасырдың ортасында  психологияның үшінші мектебі когнитивті психология қалыптасты. Когнитивті психология психиканы танымдық операциялар  жүйесі ретінде, ал адамды- ақпаратты өңдеуші субъект ретінде қарастырды.

Когнитивті психологияның  негізін салушылар Фриц Хайдер –  танымдық тепе-теңдік теориясы, Леон Фестигнер- когнитивті диссонанс теориясы, Джордж Брунер - әлеуметтік қабылдаудың перцептивті болжамдар теориясы, Джордж Келли – тұлғалық конструкттар концепциясы, Герман Виткин – тұлғаның когнитивті стилін зерттеу.

Біздің кезімізде әр түрлі психологиялық мектептер  арасында жақындасу тенденциялары  байқалады.  Мектептер арасында қарама –қайшылықтар шыдамдылыққа ауысып, кейбір идеялар мен концепцияларға қатысты ортақ көзқарастар туындауда.

3.Этникалық  және мәдени психология. Этнопсихология грек тілінен аударғанда (ethnos -ру, ел) деген мағына береді. Этнопсихология ғылыми-теориялық пән. Оның пәні – этникалық сана  функцияларының және этникалық қатынастар дамуының психологиялық  аспкетілері. ХІХ ғасырда этнопсихологиялық идеялар «халықтар психологиясы» ағымында дамыды. Олардың өкілдері М.Лацарус, Х. Штейнталь, В. Вунд болған.

 Этнопсихологияның  ең негізгі категориясы – ЭТНОС. Этнос  бір-бірімен ұзақ бірлесіп өмір сүру тәжірибелеріне ие болған, сақталып қалған дәстүрлері, жалпы өзіндік сана-сезімі бар әлеуметтік макроорганизм болып табылады. Бұл тарихи қалыптасқан, тұрақты, жинақталған адамдар қоғамы. Олардың тұрғылықты, нақты табиғи қоршаған ортасы, нақты-климат, географиялық жері бар.

  Қандай да бір  этносқа тән адамдарда өздеріне  тән өмірді қабылдаулары мен  әлеуметтік қатынастарда нақты-психологиялық-әлеуметтік  стериотиптері бар. Этностың барлық  шығу тегімен байланысып жатқан мүшелері тірі макроорганизм жасайды.

 Этностың ең алғашқы  даму сатыларында адамдар рефлексияға  дейінгі жағдайда болады, яғни, өзіндік  қорғаныс инстинкті  айтады, солайша  санасыз жүреді, әр-кім өздерінің  жанұясының қауіпсіздігімен қолайлылығын қамтамасыз етеді, солайша олар этностың толығымен өмір сүруін қамтамасыз етеді. Этнос жас және күшті болған сайын, өмірлік маңызды функциялардың барлығын  басынан кешіреді- сыртқы қауіпсіздікті сақтайды, жауларын жеңеді, өз санын көбейтеді.

 В.Г. Крысько б/ша этнопсихология пәні- әр-түрлі этникалық қауымдастықтар өкілдері психикаларының көріну ерекшеліктері. Бірақ, бұл ғылым әр-түрлі көзқарастар әсерінен мазмұны мен негізгі феномендерін өзгерте жүріп, қалыптасты.

  Ұзақ уақыт бойы  этнопсихологияның жалпы категориясы – күнделікті өмірден алынатын психологиялық жиналымдар болды. Ұлттық психологиялық жиынтығы-жетістігі түрде талданатын анықтамаларға жатады, дейді; Г.М. Андреева.

 Сондықтан этнопсихологияда  бұл ұғымды ашатын эквиваленттерді  табу жолдары қарастырылуда, өйткені ұлттардың психологиялық жиынтығы ұғымына синоним ретінде-ұлттық мінез, ұлттық сана-сезім, ұлттық психология.

 Нақты бір мазмұны  бар этнопсихологиялық құбылыстардың  құрылымы екі тенденция әсеріне  ұшырайды. Бірінші-бұл құрылым элементтеріне жалпы және әлеуметтік психологиямен байланысқан компоненттерден тұрады. Қандай да бір ұлттың мінез, темперамент, сезім, ерік және т.б ерекшеліктері. Екінші этнопсихологиялық феномендердің мазмұны мен формасын құрайтын адамдардың ұлттық мінезі, ұлттық психикасының жалпы және ерекше сипаттарын зерттеуді білдіреді.

 Бұл екі тенденция  да өте күрделі.

Этнопсихология деген  не? Деген сұраққа көптеген адамдар  бұл эностар мен халықтардың  психологиясын зерттейтін ғылым  деп жауап береді. Біріншіден «этнос»  терминінің мағынасын бір мағыналы емес, яғни психологияның бүкіл түрі нені зерттейтінін білесіз. Екіншіден: көптеген авторлар психологияның сипаттамасын этноспен емес, мәдениетпен байланысты зерттеуді қалайды, сондықтан мәдениет деген не екенін нақты саналау керек. Үшіншіден этнопсихология терминінің өзі әлемдік ғылымда жалпы қабылданған болып табылмайды. Осы ғылымдағы көптеген мамандар өздерінің «халықтар психологиясы», «психологиялық антропология», «салыстырмалы-мәдени психология» зерттеушілеріміз деп есептейді.