Бөлім. Психологияға кіріспе

Б.М. Теплов музыкалық  қабілеттілікті өте жоғары деңгейде тәрбиелеуге болады деген, бірақ, қабілеттілікті бүтіндей алғанда әлеуметтік, ал нышандар тұқымқуалаушылық арқылы ғана берілетіндіктен индивидтік сипаттамалар болады деген өз қарсыластарымен де келісті.

Қабілеттілік – бұл  динамикалық құбылыс, олардың қатынасы туралы қабілеттер көрініс бергенге дейін айтуға болмайды және оларды толығымен дамыды деп санауға болмайды. Олар тарихи және мәдени тәжірибе сұранысына жауап береді: баланың абсолютті естуі оған биіктік бойынша дыбыстарды тану тапсырмасы қойылғанға дейін білінбейді. Кәсіби іс-әрекеттердің жаңа түрлерінің көрінуі, қабілеттіліктің экономикалық, бағдарламалау және т.б сияқты жаңа түрлерін табады.

Қабілеттіліктің психофизиологиялық негізін ескере отырып, нышандар негізінен  жүйке жүйесінің қасиеттеріне ие болады. А.Г. Ковалев және В.Н. Мясищев жүйке жүйесінің күші, салмақтылығы, қозғалымпаздығы коммуникативті және ерікті қасиеттерді демеп отырып, бұл қасиеттер қажет іс-әрекетті жақсартады. Ал әлсіз (сезімтал ) жүйке жүйесі өнермен айналысуға қолайлы болады. Нышандар қабілеттер мен темпераменттің арасындағы байланысты жүзеге асыра отырып, нақты бір іс-әрекет түріне және барлығына деген жоғары білімпаздыққа бейімділікте көрінеді.

3 Қабілет және  тұлға даралығы. Қабілеттерді бірнеше сипаттамалар арқылы сипаттайды. Ол сапалық пен сандыққа ие болады. Сапалық бойынша жиі жалпы қабілеттер (білімдерді игерумен іс-әрекеттердің әртүрлі түрлерін жүзеге асыруда өнімділік пен оңайлықты қамтамасыз ететін, тұлғаның индивидуалды – ерікті қасиеттер жүйесі) және арнайы немесе жекеше  (қандай да бір арнайы іс-әрекет аумағында – музыкалық, сахналық, математикалық, жоғары нәтижелерге жетуге көмектесетін, тұлғаның қасиеттер жүйесі). Жекеше қабілеттердің нышандарда ерекше қолайлы (оларды сензитивті деп атайды), соның барысында айқын көрінетін кезеңдер болады. Музыкалық, математикалық қабілеттер әдетте ерте, яғни 5 жасқа дейінгі кезеңде, баланың музыкалық есі мен естуі белсенді дамыған кезде көрінеді. Ал лингвистикалық және көркемдік қабілеттер – сәл кейінірек. Басында тек қана таланттардың нышандарының дамуына деген психиканың ерекше сезімталдық кезеңін сипаттай келе, соңында Н.С. Лейтеспен қолданылатын сензитивтік кезең түсінігі әртүрлі психикалық функциялардың (форманы, сөйлеудің дыбыстық жағын қабылдау) дамуының оптималды кезеңін сипаттап, даму психологияда толығымен қолданыла бастады.

Сонымен қатар, қабілеттің көрінуінде деңгейлерге бөлінуі  мүмкін – репродуктивті (қайта жаңғыртушы, яғни адамдарға нені үйретті, соны көрсетеді) және продуктивті, шығармашылық, талант және данышпандылық, онда адам субъективті немесе объективті жаңалық тудырады.

Қабілеттер құрылымында  тірек қасиеттерін бөледі, онсыз  қабілеттердің көрінулері мүмкін болмайды (мысалы, көркемдік іс-әрекеттер  үшін көру анализаторларының сезімталдығы, сенсомоторлы қасиеттер, бейнелі ес) және қабілеттердің дамуының жоғарғы шегін қалыптастыратын, алдыңғы қатарлы қасиеттер. Қабілеттер құрылымы туралы айтқанда, қабілеттер өздерін шыңдайтын, нышандар мен операцияларды бөледі.         

 Сөйтіп, қабілеттерде  табиғи және әлеуметтік мінездің синтетикалық болмысы бар, орнын толтыру мүмкіндігі сияқты сапаны игеретін жүйелі, құрылымға ие болады. Қандай да бір жеке қабілеттердің әлсіздігі іс-әрекетті толығымен игеруді болдырады. Және, керісінше оқшауланған қабілеттердің бары бірегей сәттілікті болдырмайды. Жеке қабілеттер бір-бірімен өмір сүреді, өзара әсер етеді және дарындылықтың феноменінің пайда болуын әкеледі. 

Бақылау сұрақтары:

1. Қабілеттің биологиялық алғышарты не?
2. Қабілеттілік және дарындылық түсініктерінің арақатынасы қандай?
3. Неге дарындылық түсінігі сапалық ретінде көрінеді?
4. Қабілеттерді диагностаудың негізгі мәселелері қандай?

 

Әдебиеттер  тізімі:

Негізгі әдебиеттер

1. Ә. Алдамұратов, М. Мұқанов. Психология пәнінен лабораториялық-практикалық сабақтар. Бірінші бөлім, алматы, 1978. екінші бөлім, Алматы, 1979.
2. Ә. Алдамұратов және т.б. Жалпы психология. А.., 1996.
3. Ә. Алдамұратов. Қызықты психология.-А., 1992.
4. Намазбаева Ж.И.  Психология.  Алматы, 2005.
5. Намазбаева Ж.И., Сангилбаев О.С. Русско-казахский психологический словарь. Алматы, 2005.
6. Намазбаева Ж.И. общая психология. Алматы, 2006.
7. Ф.Н. Гоноболин. Психология. Мектеп., Алматы, 1976.
8. Жалпы психология. В.В. Богословскийдің және т.б. редакциясымен.-А., 1980.
9. Н.М. Итбаев. Жалпы психология.-Ақмола, 1992.
10. Жарықбаев Қ.Б. Жалпы психология. Алматы, 2004.
11. Жарықбаев Қ.Б., Озғанбаев Ө. Жантануға кіріспе. А., 2000.
12. Қ. Жарықбаев, С. Қалиев. Қазақ тәлім-тәрбиесі. – А., 1995.
13. Қ. Жарықбаев, Ә. Абдрахманов. Психология терминдерінің орысша-қазақша сөздігі. Мектеп, Алматы, 1976.
14. М. Мұқанов. Ақыл-ой өрісі. Қазақстан, Алматы, 1980.
15. М. Мұқанов. Ми және сана. ҚМБ, Алматы, 1980.
16. М. Мұқанов. Бақылау және ойлау. ҚМБ, Алматы, 1959.
17. М. Мұқанов. Жасерекшелік және педагогикалық психология. Мектеп, Алматы, 1990.
18. Тәжібаев. Жалпы психология. – А., 1993.
19. А. Темірбеков, С. Балаубаев. Психология. – А., 1996.
20. Сәбет Бап-Баба. Жалпы психология. Алматы – Дарын-2003.
21. Жалпы психололгия. / Алдамұратов Ә.  А.,1996.
22. Елеусізова С. Қарым-қатынас психологиясы. А., 1999

Қосымша әдебиеттер

23. Гиппенрейтер Ю.Б. Введение в общую психологию.      Москва, 2002.
24. Гальперин П.Я. Введение в психологию. М., 1999.
25. Годвруа Ж. Что такое психология? В 2-т. М.,1999.

 

7-8 Бөлім. Жас  ерекшелік психологиясы. Педагогикалық психология

Глоссарий:

Жас ерекшелік  психологиясының пәні–адам психикасының жас ерекшелік динамикасы, тұлға қасиеттері мен психикалық процестердің онтогенезі, психикалық процестердің даму заңдылықтары.

Жас ерекшелік  психологиясының міндеттері–онтогенездегі психикалық дамудың жалпы заңдылықтарын ашу, даму кезеңдерін, мүмкіндіктерін анықтау.

Жас ерекшелік  психологиясының зерттеу объектісі–сәби, жеткіншек, жасөспірім, ересек, қария т.б.

Тұлға – адамға онтогенезден біткен, күрлелі әлеуметтік даму процессінің жемісі – даму принципі.

Өсу – психикалық процесстердің сандық артуы.

Даму – психикалық процесстер, механизмдер, құрылымдардың сапалық артуы.

Э. Торндайк: Оқыту дегеніміз дағдыларды игеру процессі, ал дағды психикалық дамумен байланысты.

Ж. Пиаже: Оқыту дамудан кейін жүруі керек. Психикалық даму дегеніміз интеллект дамуы, ал оқыту интеллектіге негізделеді.

Л.С. Выготский: Оқыту өз соңынан дамуды ерте жүреді. “Жақсы құрылған оқыту дамытады ...”.

Бала дамуының әлеуметтік жағдайы – психикалық даму механизмдерінің негізгі түсінігі. Әр даму кезеңі, баланың ересектермен қарым қатынасының сипатына қатысты, өзінің әлеуметтік жағдайымен ерекшеленеді.

Жетекші әрекет - белгілі даму сатысында балада жаңа психологиялық қырлардың қалыптасуын анықтайтын әрекеті.

Даму дағдарысы – қалыпты психикалық дамудағы өтпелі кезең.

 

13-тақырып. Жас ерекшелік психологиясының пәні және міндеттері. Жас шамасының мәселесі. Педагогикалық психология әлеуметтік институттардың оқу мен тәрбиелеу жүйесіндегі психика мен сананың дамуының заңдылықтары туралы ғылым ретінде. Оқу іс-әрекетінің қалыптасуы мен құрылымы

 

Дәріс мақсаты: Студенттерде жас ерекшелік психологиясының  пәні және міндеттері, жас шамасының мәселесі, педагогикалық психология әлеуметтік институттардың оқу мен тәрбиелеу жүйесіндегі психика мен сананың дамуының заңдылықтары туралы ғылым ретіндегі рөлі, оқу іс-әрекетінің қалыптасуы мен құрылымы туралы білімдерін тереңдету.

Қарастырылған сұрақтар:

1.Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясының пайда болуы және алғашқы дамуы.

2. Жеке адам дамуының қозғаушы күшi.

 

Дәріс тезисі.

1. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясының пайда болуы және алғашқы дамуы. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясының өмірге келуі XIX ғасырдың екінші жартысына жатады және психология ғылымына генетикалық идеяның енуімен байланысты. Даму үстіндегі психологиялық-педагогикалық ой-пікірге көрнекті орыс педагогы К. Д. Ушинскийдің еңбектері, алдымен оның «Адам - тәрбие тақырыбы» деген жұмысы едәуір үлес қосты. Адамды жан-жақты тәрбиелеуге ұмтылған педагог, алдымен оны барлық жағынан танып білуі тиіс деп есептей отырып, К. Д. Ушинский мүғалімдер мен тәрбиешілерге арнап: «...өздеріңіз басқарғыларыңыз келетін психикалық құбылыстардың заңдарын зерттеңіздер, осы заңдарға және оларды қолданғыңыз келетін жағдайларға сәйкес іс-әрекет жасаңыздар»— деп жазды. Ғалымдар психикалық дамудың қайнар көздері мәселелеріне зейін аудартты. Психология зерттейтін деректердің рефлекстік мәнін түсінудегі психикалық іс-әрекеттің маңызын көрнекті орыс ғалымы И. М. Сеченовте атап көрсетті.

Бала психикасының даму және оны оқыту процесін бақылау эмпирикалық материалдарының жинақталуы және корытылуымен қатар педагогикалық және балалар психологиясына эксперименттік зерттеулер енгізе бастайды. Эксперименттік зерттеу балалар мен жеткіншектердің психикалық дамуына объективті сипаттама беріп оқыту мен тәрбиелеуге ғылыми тұрғыдан келуді негіздей алатыны педагогтар мен психологтарға айқын болды. Алайда XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында психологиялық экспериментті педагогикада қолданудың арнайы жолдары әлі табыла қоймады. Эксперименттің жалпы психологиядағы едәуір жетістіктері (Вебер мен Фехнердің психофизикалық заңды ашуы, Эббингауздың есті зерттеуі, Гельмгольцтің сезім мүшелерінің психофизиологиясын талдауы, пен физиологиялық психологиядағы қимыл-қозғалыстарды зерттеуі т. б.), оны педагогикалық және жас ерекшеліктері психологиясында қолдануға болатындығы жөнінде үміт туғызды. Ашылған заңдылықтарды педагогикалық және балалар психологиясына тек жай ауыстыра салса жетіп жататын тәрізденуі болып көрінді. Психофизиология заңдарын немесе мәселен қимыл-қозғалыс реакцияларының жылдамдығы мен формасына қатысты фактілерді біле отырып, мұғалімдер міндетті түрде баланың жан дүниесі мен оқу материалдарын игерудің заңдарын түсіне алады деген жорамал болды. Орыс психологы П. Ф. Каптеревтің америка психологы У. Джемстің «Психология жөнінде мұғалімдермен әңгіме» (1902) атты кітабы және сол кездегі басқа да психологиялық-педагогикалық еңбектер осындай сенімде жазылды.

2. Жеке адам  дамуының қозғаушы күшi.

Адамның психологиялық  дамуын зерттеу сипатты ғана емес, сонымен қоса түсіндіру, фактілердің интерпретациясын болжайды. Нақты фактілер белгілі теориялар контекстінің мағынасында болады, ол негізгісін тұрлаусызынан бөліп көрсетеді және психологиялық дамудың негізгі заңдылықтарын түсіндіреді.

   Кез-келген психологиялық дамудың шешуші сұрағы қозғаушы күштерді және психикалық дамудың көздерін анықтау болып табылады. Оған адамдағы табиғи бастау (немесе оның тұқымқуалаушылығы) немесе орта (әлеуметтік айналасы, игерілген тәжірибе) жатады. Бұл шешуші сұрақ қалай шешілгеніне байланысты психологиялық теория екі бағытқа бөлінеді.Тарихи тұрғыдан бұл өзгешелік баланың дамуын әр жағынан көрсететін әр түрлі екі философиялық ағымға бағытталған.

 Соның бірі XVII ғасырдағы ағылшын философы Джон Локктың есімімен байланысты. Ол баланы таза тақта деп қарастырды, оған қоршаған орта мен қоғам өз өкілдерінің бейнесінде оларға керектіні жазады. Бұл теорияға сәйкес психологиялық даму әрекеттердің әлеуметтік формаларының жинақталуымен және пайдалы қылықтарды өңдеуден тұрады.

    Басқа бағыт XVII ғасырдағы француз философы Жан Жак Руссо көзқарастарына негізделеді. Ол жаңа туған баланың өзінен адамдық тұлғаны көре білді. Оның ойынша психикалық даму табиғи құбылыстардың жетілуі және олардың орындалуы ретінде қарастырылады.

Сонымен, психологияда психикалық даму заңдылығының интерпретациясы 3 негізгі жолмен қалыптасты:

• Биогенетикалық – негізіне биологиялық үрдістердің жетілуі жатады, ал қалған даму үрдістері жанама түрде қарастырылады;
• Социогенетикалық – назар ең алдымен әлеуметтену үрдістерінде және қоғамды өмір жолына қатысты этапқа қоятын істерден көрінеді;
• Психогенетикалық - негізіне психикалық үрдістер мен қызметтің өзіндік дамуы жатады.

Қазіргі кездегі психологтер  бұл көзқарастарды сирек қолдайды. Жалпы адамның психикалық дамуында тұқымқуалаушылықтың рөлі қандай болса, ортаның да рөлі сондай.

Әдебиеттер  тізімі:

Негізгі әдебиеттер

1. Жарықбаев Қ.Б. Жалпы психология. Алматы, 2004.
2. Жарықбаев Қ.Б., Озғанбаев Ө. Жантануға кіріспе. А., 2000.
3. Қ. Жарықбаев, С. Қалиев. Қазақ тәлім-тәрбиесі. – А., 1995.
4. Қ. Жарықбаев, Ә. Абдрахманов. Психология терминдерінің орысша-қазақша сөздігі. Мектеп, Алматы, 1976.
5. М. Мұқанов. Ақыл-ой өрісі. Қазақстан, Алматы, 1980.
6. М. Мұқанов. Ми және сана. ҚМБ, Алматы, 1980.
7. М. Мұқанов. Бақылау және ойлау. ҚМБ, Алматы, 1959.
8. М. Мұқанов. Жасерекшелік және педагогикалық психология. Мектеп, Алматы, 1990.
9. Жалпы психололгия. / Алдамұратов Ә.  А.,1996.
10. Елеусізова С. Қарым-қатынас психологиясы. А., 1999