Саясаттану – саясат туралы ғылым және пән

Әлеуметтанудың басқа қоғамдық және гуманитарлдық ғылымдардан ең басты айырмашылығы – оның өзіне ғана тән әлеуметтік – экономикалық,саяси, рухани, құбылыс, процестерді зерттейтін арнаулы әдістерінің болуында. Олар: сұрыптау, бақылау, сұрау, құжаттарды талдау, сараптау, модель (үлгілеу), тест, т.б.

Жоғарыда көрсетілген  алуан түрлі әдістерді кеңінен  қолдана отырып, әлеуметтану білімнің жаңа қайнар көздерін ашып, әрбір адамның  қоғамдық құбылыстар, процестер туралы танымын, білімін толықтырып отырады. Мұндай танудың, білімнің өзгеше құрылымы, түрі және деңгейлері болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пән: Саясаттану және Әлеуметтану  негіздері

 

№18 Лекция

 

Тақырыбы: Әлеуметтік институттар мен ұйымдар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Лекция 18

 

Тақырыбы: Әлеуметтік институттар мен ұйымдар.

(Қосымша материалдармен бірге)

 

1.Әлеуметтік  зерттеулер - әлеуметтік, қоғамтанулық зерттеулердің бір түрі, қоғамды жекелеген ғылымдардағы арнайы және нақтылы-әлеуметтік зерттеулерде жалпытеориялық және әдістемелік негіз, «өзегі» ретінде қарастырады. Әлеуметтік зерттеулерді бір жағынан, жалпылама, абстрактылы, қоғамды өзіне тән әмбебап белгілеріне, мәніне, бүкіл әлем заңдылықтарына сай зерттейтін әлеуметтік-философиялық зерттеулерден ажыра- тып қарау керек; екінші жағынан, қоғам¬дағы нақтылы, арнайы ғылымдардағы - саясаттану, экономикалық теория, мәдениеттану,әлеуметтік психология, құқықтану, этнология және т.б. — әлеуметтік зерттеулерден бөліп қарау керек. Бұнда қоғам әлеуметтік біртұтас түрінде зерттелмей, оның кейбір жекеле¬ген құрылымдары, бөлігі, саласы қарас- тырылады. Ә.З.-ге сай белгілер: әлеу- меттік шынайылықты зерттеуге жүйелі көзқарас; әлеуметтік дәйектерге сүйену; эмпирикалық материалдар қолдану. Әлеуметтану құрылымына сай Әлеуметтік зерттеулер теориялық және эмпирикалық; негізгі және қолданбалы; макро, микро және орта деңгейдегі болып бөлінеді. Маңызы жағынан көпшілік Әлеуметтік зерттеулер бір әлеуметтік құбылыстың немесе процестің екіншісінен тәуелділігін анықтаудан тұрады.

2. Әлеуметтану  зерттеулерінің бағдарламасы

Қоғамда болып жатқан әлеуметтік процестер мен құбылыстарды жете білу және оларды жан-жақты зерттеу үшін методология мен әдіс (метод), әдістеме (методика) міндетті түрде қажет. Әлеуметтанудың методологиясын әркім әрқалай түсінеді. Методология ұғымы гректің «метедос», яғни таным тәсілі және «логос», яғни ілім деген мағына беретін сөздерінен тұрады. Бір сөзбен айтқанда, методология ғылыми зерттеулер принциптерінің жүйесі. Эмпириктер методология туралы айтқанда оны техниканың жиынтығы және әлеуметтікті талдаудың жөні ретінде пайымдайды. Теоретиктер методологияны әлеуметтікке жету үшін арнайы әдіс, әдістеме және техниканы дайындау мен таңдауды қажетсінетін әлеуметтік шындық туралы белгілі бір пікірлер жүйесі ретінде қарастырады. Әлеуметтанушы эмпириктердің методология жөніндегі түсіндірмесі олардың әлеуметтану зерттеулерінде теорияның орны мен рөлін белгілі бір деңгейде жете бағаламауынан немесе олардың қолдануға жарамайтын теориялық тұжырымдамалардан бас тартуға тырысуынан туындағанын көрсетеді. Теоретиктердің методология туралы түсінігі теориялық зерттеулерді эмпирик алық ізденістермен тығыз байланыс орнатуға бағыттайды. Бірақ осы байланыс жөнінде тіс жарып ештеңе айтпайды.

Сондай-ақ методология  туралы әлеуметтану зерттеулерін теориялық  және тәжірибелік деңгейлерде ұйымдастыру  мен жүзеге асырудың алғышарттары мен принциптерінің жиынтығы ретінде қарастыруға болады.

Әлеуметтік зерттеудің теориялық және эмпириялық («эмпирия»  — грек сөзі, «тәжірибе» деген мағына береді. Бұдан әрі тәжірибелік  деп жазылады) типтері бар. Тәжірибелік  зерттеу іргелі және қолданбалы болып  екіге бөлінеді. Іргелі әлеуметтік зерттеудің басты мақсаттарының бірі зерттеліп қаралатын пән жөніндегі ғылыми түсінікті жетілдіру мен дамыту болып саналады. Қолданбалы зерттеу нақты бір әлеуметтік проблеманы шешуге арналады.Қолданбалы зерттеудің социоинженерлік сипатта болуы оның теориялық зерттеуден айырмашылығы бар екендігін де ашып көрсетеді. Өйткені соның нәтижесінде әрекет етудің нақты бағдарламасы жасалады.Оны жүзеге асыру зерттелген проблеманы практикада шешуге бағытталады. Саясаттанушылар мен саясаткерлер, заңгерлер мен басқарушылар, экономистер мен бизнесмендер және басқа да социогуманитарлық бағдардағы мамандар эмпириялық әлеуметтану зерттеулерінің нәтижесінде алынатын ақпараттарды белсенді тұтынушылар болып саналады. Сол ақпараттарды қолдана отырып, олар өздерінің практикалық және теориялық сипаттағы кәсіби мәселелерін шешеді.Нақты әлеуметтік зерттеулер жалпы ғылымдағы зерттеулерге тән кейбір элементтерді қамтиды. Бұл элементтерге, біріншіден, объект жатады, ол әлеуметтік шындықты (ақиқатты) бейнелейтін құбылыстар мен процестерден тұрады; екіншіден, субъект жатады, бұл әлеуметтанушы немесе әлеуметтанушылар тобынан тұрады; үшіншіден, нақты міндеттерді шешуге бағытталған зерттеудің мақсаты жатады; төртіншіден, ғылыми, техникалық, ұйымдық құралдар саяды; бесіншіден, зерттеу қорытындылары жатады. Әлеуметтік ой дамуының негізгі тарихи кезеңдеріҚоғамдық өмірде әлеуметтік мәселелерді талдау талпыныстары  ерте кезден басталса да, әлеуметтану  жеке ғылыми пән негізінде 19 ғасырдың 30-шы жылдары ғана қалыптасты. Осыған қарамастан, қоғам жөнінде белгілі көріністер  көптеген  ғасырлар тоғысында дамып келді.Әлеуметтанудың  алғышарттары  қоғамның  өзіндік әлеуметтік  үрдістері жөнінде  объективті ғылыми білім алу сұранысынан белгіленеді.  Әлеуметтанудың  түп-тамыры  жалпы өркениеттің табиғатын айқындайды. Бұл әлемдік  нарықтың біртіндеп қалыптасуы, ұқсас саяси құрылымның  пайда болуы мен әр түрлі мәдениет өзара байланысының  қалыптасу үрдісі  белгіленеді. Білім мен тұтас әлеуметтік әлемді біліп, тану қоғам жөнінде ерекше  ғылымды талап етті. Әлеуметтану тарихын бірқатар кезеңдерге бөледі.

Бірінші кезең Ежелгі әлем қоғамы жөнінде әлеуметтік білімдердің қалыптасуын мен дамуын қамтиды.

(миф пен эпос: шындықтың  айқын көрінісі ретінде; Ежелгі  Греция мен Ежелгі Римдегі  әлеуметтік және саяси оқытулар).

Екінші кезең ортағасыр мен Қайта өрлеу дәуіріндегі әлеуметтік білімнің дамуын қамтиды (Таным формасы мен дүниетаным жүйесінің  өзгерісі. Августин Блаженный Теософиясы. Қайта өрлеу дәуіріндегі қоғам жөнінде әлеуметтік білімдер мен  ойлар. Н.Макиавелли, Ж.Боден, Т.Гоббс және т.б.  әлеуметтік ойларының қалыптасуы).

Үшінші кезең  17-18 ғасырдағы адам мен қоғам жөнінде әлеуметтік білімдер. Жаратылыстану құқығы мен қоғамдық келісім концепциясы. Ш.Монтескье, Ж-Ж. Руссо және т.б. әлеуметтік концепциялары. Консерватизм мен либерализм ұғымдары.

Әлеуметтік тарихтың төртінші кезеңі 19 -20 ғасырды қамтиды. Адам жөнінде ғылым. Огюст Конт әлеуметтануы. Эмпирикалық социологиялық зерттеулердің  қарқынды дамуы. Әлеуметтану позитивизмінде методологиялық бағыттың басымдылығы. Конт заманынан бастап, қоғам жөнінде білімнің жеке саласы ретінде академикалық  әлеуметтану кезеңі басталады. Түрлі ғылыми мектептер қалыптасады: натурализм, эволюционизм, органицизм, социал-дарвинизм және т.б.  19 ғ. аяғы мен 20 г. басы  әлеуметтануда натурализмның терең дағдарысымен байланысты, бұл қызығушылықтың әлеуметтік әрекет пен өзара әрекет мәселелеріне ауысуын, түсінуші әлеуметтану әдістері мен тұлға әлеуметтану концепциясының құрастыруымен байланысты болды (М.Вебер, Э.Дюркгейм  және т.б.). 20 ғасырдың 20-80жылдар аралығында әлеуметтануда қазіргі  негізгі бағыттардың қалыптасуы, қарқынды салалық жіктеліс пен  зерттеу әдістерінің жетілу үрдісі жүрді. 80-шы жылдардан бастап әлеуметтану дамуында жаңа қазіргі кезең басталады.

Әлеуметтану түсінігі 1832 жылы ғылыми айналымға 19 ғасырдың  француз ойшылы Огюст Контпен (1798-1857) алғаш рет қолданылды). Ол қоғамдық өмір  құбылыстарын тарихи және жүйелік аспектілерінде біліп тануа талпыныс жасады. Конт негізгі еңбектеріне алтытомдық «Позитивты философия курсы»(1830-1842), «Позитивты саясаттың жүйесі, немесе адамзат дінін орнататын трактат» (1851-1854) және т.б.  Конт пікірінше, әлеуметтану жаратылыстану ғылымына сай, әлеуметтік құбылыстарды  эмпирикалық және аналитикалық  түрде зерттеу және фактілер негізделу  қажеттілігін түсіндірді. Бұл әлеуметтанудың ауызша, абстрактылы талдаудан алшақтап, «позитивты», яғни қоғамдық  өмір мәселелерін қолайлы шешу қабілеті деп тұжырымдады.  Конт әлеуметтануды әлеуметтік статика мен әлеуметтік динамикаға ажыратады. Әлеуметтік статика  қоғамды олардың элементтерінің тұтастығы мен тепе-теңдігі  жағдайы ретінде зерттейді және негізгі  заңы ретінде әлеуметтік гармония заңың  қолданады. Әлеуметтік статиканың міндеті – отбасы, адам, өмір шарттарын зерттеу.

Әлеуметтік динамика қоғам дамуының жетекші  күшін айқындайды. Конт мазмұндауында мұндай күштерге; экономикалық табиғи шарттар, климат, географиялық орта, сондай-ақ адам санасы, ойы, көз-қарастары жатады. Әлеуметтік статика, өмір сүру  заңдарын қарастырса, әлеуметтік динамика қоғам өзгерісінің кезеңдерін мен заңдарын сипаттайды. Конт қоғам тарихын үш кезеңге бөлді: теологиялық, метафизикалық және позитивтік.

Теологилық кезеңді  Конт қоғам дамуының белгілі кезеңі 17-18 ғасырға дейін созылған деп  дәйектеді. Сол кезеңде идеялық  сипаттағы негізгі үстем күш  дін болды. Бұл кезеңде адамзат санасы құбылыстардың не бастапқы не соңғы себебін табуға тырысады. Адам санасы абсолюттік білімге тырысады.

Екінші кезең –  метафизикалық. Қоғамда абстракция, метафизикалық концепциялар үстемдік етеді. Бұған Конт материалистік  философия мен  революциялық қағидаларды жатқызады. Бұл концепцияларды сынға алып,  ол марксизмнің, әсіресе таптық  күрес жөніндегі көз-қарастарымен келіспеді.

Үшінші кезең —  позитивистік. Конт тұжырымы бойынша, қоғам үшін ең лайықты кезен деп  сипаттады. Бұл діни, философиялық тұжырымдамалардан алшақтап, эмпиризм, физикализм, позитивизм принциптер негізінде  қоғамның барлық салаларын қарастырады. Эмпиризм — дүние жөнінде нақты ақиқат дерегі ретінде тәжірибе болып табылады. Позитивизм – пәніне нақты фактілер ғана жатқызылады. Физикализм – бұл физика ғылымы  тұрғысында қарастырылатын, ғылыми түсініктер. Осымен Конт әлеуметтануды жаратылыстану ғылымдары, әсірессе физика үлгісі бойынша бағыттады.

Әлеуметтану қоғам дамуын табиғат заңдарынан ажыратылмайтын, универсалды заңдарды қарастыруға бағытталады. Өз ғылыми жаңалықтарын ол  төрт әдіс арқылы іске асырады: бақылау, эксперимент, салыстырмалы және тарихи әдіс.

Әлеуметтанудың кейінгі  дамуына Конт еңбектерінің  маңызы зор болды. Қазіргі батыс әлеуметтанушылар Контты әлеуметтанудың әкесі деп бағалайды.  Конт еңбектерінде нақты эмпирикалық зерттеулерге көшу алғышартын қалыптастырды.

XIXғ. аяғы мен XXғ.  басында әлеуметтік ойдың негізгі  бағыттарының сипаттамасына тоқталайық.

XIXғ. аяғы мен XXғ.  басындағы батыс әлеуметтануының биорганикалық мектебі қоғамның дамуын табиғи  ағза  аналогы ретінде қарастыруы және  әлеуметтік өмірді биологиялық заңдылықтар негізінде түсіндіруге талпыныс  жасаған бағыт.  Оның негізгі өкілдері Г. Спенсер,  Л.Гумплович, А.Гобино және т.б.

Биорганикалық мектеп  өкілдері, әлеуметтанудың негізін салушылардан гөрі, қоғам ағза деп дәйектеді және  қоғам мен ағза арасындағы  жаңа ұқсастықтарды  іздеумен  айналысты. Олардың ойынша, мысалы,  сауданың  қоғамдағы қызметі, ағзадағы қанайналым қызметімен тең келеді, ал үкімет қызметі бас миы қызметіне ұштастырылады.

Герберт Спенсер (1820-1903), ағылшын философы мен  әлеуметтанушы- позитивисты әлеуметтануда  натуралистік бағыттың  көрнекті өкілі болып  келді.  Ол қоғамды  биологиялық  ағза  аналогиясында қарастырды.  Спенсердің әлеуметтік  оқулары «органикалық теориялар» отауына ие болды. Ол бойынша қоғам жанды дамушы ағза ретінде оның негізгі құрамдас бөліктерінің өзара әрекет дамуы негізінде қарастырылады. Қоғам функциялары тірі ағза функцияларымен  ұқсас келеді. Спенсердің «Әлеуметтану негіздері» басты еңбегінде, қоғамды зерттеуде эволюциялық-тарихи тәсіл құрылымдық-функционалдық және жүйелік ұштас келеді. Әлеуметтік ағза үш басты «жүйеден» тұрады: «реттеуші», «өмір үшін қажет шарттарын  қалыптастыру» және «үлестіруші».

Спенсер қоғамның екі  түрін ажыратты: әскери және өндірістік. Олардың әрқайсысында  өмір сүру күрес құралдары әртүрлі келеді.  Қоғамның бірінші түрі  әскери қайшылықтарға  бағытталса, ал екіншісі өндірістік бәсекеге, яғни жігер, күш, қабілеттер негізінде жеңіске жетеді. Осындай күрес түрі қоғам үшін қолайлы, себебі  бұл қоғамның интеллектуальды және моральды деңгейінің өсуіне әкеледі. Конт сияқты, Спенсер әлеуметтік дамудың  органикалық үрдісіне күштеп араласу талпыныстарын, мысалы, революцияны жағымсыз бағалады. Социализмнің қарсыласушысы ретінде, Спенсер бұл жүйе бюрократиялық аппараттың өсуіне әкеледі деп дәйектеді.  Бір уақытта ол теңдік жақтасы болып, тұлғаның құқық еркіндігі мен заң алдындағы теңдігімен түсіндірді.  Спенсердің әлеуметтік қағидасы  функционализм және құрылымдық функционализм сияқты батыс мектептердің қалыптасуына  елеулі әсерін тигізді.

Әлеуметтануда натуралистік бағытқа жаратылыстану  ғылымдарының  таным құралдары мен әдістеріне  сүйенетін, концепциялар жатады.  19ғ. мен 20ғ. басында  батыс әлеуметтануда натурализімнің екі негізгі түрі қалыптасты:  социал-биологизм және әлеуметтік механицизм. Механицизм жақтастары  қоғамдық өмір мен адам тәртібін  физика ғылымдарында таралған  заңдылықтар негізінде  түсіндіруге тырысты.

Бірінші кезекке  қандай да табиғи факторлар немесе әлеуметтік дамудың  қозғаушы күштерін, кейде белгілі  жаратылыстану ғылымдарының әдістемелік үлгілерін белгілеуі натуралистік мектептердің  жіктелуіне негіз болды.  Осылай  биорганикалық мектеп  әлеуметтік тұтастық құрылымына назар аударса, нәсілдік-антропологиялық — адамның биологиялық  табиғатының,  оның нәсілдік қасиеттері мен генотипінің қоғамдық өмірге ықпалын, ал социал-дарвинизм — өмір сүру үшін күрес пен тұқым қуалаушылық, географиялық мектеп — географиялық сала мен кеңістігінде  адамдардың орналасуы.

Әлеумет — дарвинизмнің негізгі идеясы бұл барлық табиғаттағы  қозғалыс күшін адамның қозғалыс күшімен байланыстыру болды. XIXғ II жартысы XXғ басында пайда болған антропологиялық  мектептің негізгі бағыттары  төмендегідей болаты: