Философияның қалытасуы

Сондықтан өмір философиясы  танымның рационалдық түріне емес, интуитивтік формасына ерекше көңіл  аударады. Яғни, интуиция, түсіну, миф, символдық форма өнер ерекше дәріптеледі.

Интуиция, түсіну, кірігу сияқты күрделі таным формалары  тұлғаға ғана тән, кез келген қарапайым  адам мұнан тым алыс. Бұдан танымды  «ақ сүйектендіру» келіп шығады. Бірақ ақиқатты оқып үйрену процесінде оны тану әркімнің қолынан келеді.

Адам өзін тұлға ретінде тарихта, мәдениетте дамыта алады. Оның шығармашылығы өмір ағымына сәйкес. Ол процесс, сонымен қатар, биологиялық және әлеуметтік дамудың нәтижесі.

Адам тарихта өмір сүреді, ал онда объективті заңдар жоқ. Тарихтың тағдыры да адам сияқты. О.Шпенглердің пікірінше, адамдардың жалпы тарихы – бұл фикция, түк емес. Мәдениет пен өркениеттің белгілі шегі, тағдыры бар. Олар қалыптасады, дамиды, құрдымға кетеді. Өркениет пен мәдениет өзіндік, таптырмайтын ерекшеліктері бар құбылыстар, оларды түгел түсінуге болмайды, сондықтан олардың бір – біріне ықпалы туралы айту өте қиын. Әрбір мәдениет пен өркениеттің өзіндік, дара, қайталанбайтын ерекшеліктері, яғни олардың әрқайсының өзіне тән құндылықтары да бар, олар дамиды, өзгеріп отырады.

Мәдениет пен өркениеттің  өзіндік ерекшелігіне қатысы жоқ жолы басқа құндылықтар да бар. Ф.Ницшенің пікірінше, «қауымдық» тобырлық «инстинкт», құлдардың моралі, бұқаралық наным – сенімдер осының мысалы.

Ф.Ницше өмірді мәңгі  қозғалыс қалыптасу, ұдайы ағу деп  анықтайды. Биологиялық және рухани өмірдің барлық процестерін билікке ырықтың әртүрлі көріністері деп қарастыра отырып, оның мәселелерін мәдениет кеңістігіне өткізеді.

Ницшенің пікірінше, мәдениет құралдарының ұзақ уақыт дамуына  байланысты өмір болмысымен, яғни тұрақтылықпен  толық ауыстырылып отырады. Оның пікірінше, ғылым мен өнер тұрақты мәдени қалып пен қағида. Мәдениет дамуының әртүрлі кезеңінде олардың әрқайсы үстемдік етіп отырған.

Адамның дамуының алғашқы  кезеңінде өнер үстемдік құрды, кейіннен оны ғылым ығыстырды. Соның салдарынан адам өз тіршілігінің бастауы өмірден ажырап қалды. Өнердің ғылымға жол беруі Сократтан басталады.

Ницшенің пікірінше, нағыз  мәдениет өзін - өзі толықтырып отыратын екі бастау алыптың, өмірлік күштің, энергияның еркін ойыны, аполлондық және жайбарақаттық. Бұл мәдениеттің үлгісін Ницше Сократқа дейінгі Грециядан табады.

Европа мәдениеті дионисийлік  бастауды тұншықтырып тастаған.

Сондықтан онда белгілі  тәртіп жүйесіне негізделген ағыны  жай, байыпты, жайбарақат өмір басталған.

Ницшенің пікірінше, өмірдің негізгі үрдістері өсу, өркендеу, күштің нығаюы. Оның заңды салдары күрес, күрестің негізгі қайнар көзі мен құралы – билікке ырық. Өмірдің барлық қырларының негізінде жататын билікке ырық әлемдегі эволюцияның қайнар көзі. Ницше философиясының негізгі екі тақырыбы осыдан туындайды: мәнгі қайта оралу және асқақ адам.

Ф.Ницше қарапайым  адамдарға жек көрініштілікпен  қарайды, туа біткен рухы ақсүйек  адамдарды көтермелейді. Қарапайым  адамдар әлсіз, қолынан түк келмейді, бірнәрсені жасауға, билік етуге  қабілетсіз. Олар табиғатынан құлдар, бағыну үшін жаралғандар.

Ф. Ницше тобыр адамына  ешқандай нәсілге жатпайтын, қоғам  элитасы өсіріп, өндірген асқақ адамды қарсы қояды.

Кез келген моральдық  ұстанымнан, жақсылық пен жамандықтан  тыс тұрған асқақ адам жер әлеміндегі жаппай өтірікті қатыгездікпен жеңіп шығады.

Ойшыл өмірге деген нигилистік көзқарасына сәйкес құндылықтарды  қайта қарауға, христиандық –  гуманистік құлдар моралін ақсүйектер мен мырзалар моралімен ауыстыруға шақырады.

Алғашқысы бағыныштылықты, шыдамдылықты, төзімділікті, момындықты, күш көрсетпеуді, ал екіншісі ырықтың кеңдігін, бұйыру, бағындыру өнерін, шыншылдықты, қажырлылықты, қорқақтық пен жүрексіздікті жек көрушілікті дәріптейді.

Ф.Ницше жаңа европалық  рационалдыққа, билікке ырықты қамтамасыз ететін сезімдер мен инстинкті қарсы қойды. Ақыл – ой түк емес, логика жалған, өйткені олар өмірдің динамикасына сай келмейтін қатып – сенген формаларды түсіндіреді.

Танымның негізгі мақсаты  ақиқатты анықтау емес, әлемді игеру. Ақиқат өтірікпен барабар. Өтірік пен  адасу қажет, олар тобырды тыныштандырады, сөйтіп ақсүйектерге өз рухын нығайтуға жағдай жасайды.

Ф.Ницше философиясының негізгі идеялары адам мәселесіне көңіл  бөлетін прагматизм, феноменология, экзистенциализм сияқты атақты философиялық ілімдерде одан әрі дамыды.

«Өмір философиясының»  тағы да бір өкілі Вильгельм Дильтей (1833-1911) барлық дүние мен адам болмысының мол мүмкіндігін тек ойлау  мен абсолютті идеяға бағындырған  Гегель философиясын сынап, өз ізденістеріне  «өмір» ұғымын негіз етіп алды.

Өмір - әлемдегі адам болмысының тәсілі. Оған бүтіндік, көпжақты рухани бастау тән. Философия материя және сана туралы схоластикалық бос әңгімелерді қойып, өмірді оның барлық қыры мен сыры жағынан терең зерттеуі қажет.

Өмір философиясына  жақын идеяларды Артур Шопенгауэр (1788-1860) дамытқан. Ол - иррационалдық бағыттың өкілі. Иррационализм дегеніміз дүниені, әлемді тануда аффектіге, ерікке сүйену қажет, өйткені, жан – кездейсоқ оқиғалар мен құбылыстардың жиынтығы, онда қисын да байланыс та жоқ есептейтін ілім.

А.Шопенгауэрдің негізгі ұғымы – ерік. Ерік - барлық болмыстың негізі, идеалды күш, әлем құрылымының бастауы болатын космостық принцип.

Ерік сананың негізінде  жатыр, барлық заттар мен құбылыстардың  жалпы мәні болып табылады.

Шопенгауэр ерік мәселесімен  қатар, адам тағдыры, еркіндігі, қажеттілігі, мүмкіндігі, бақыт сияқты аса маңызды сұрақтарды да ойластырып, оларға тартымды жауап таба алмады. Оның философиялық идеялары кең тарамады, өйткені замандастарына көптеген идеялары түсініксіз болды.

3. Психикалық талдау  философиясы XX ғасырдың 20 жылдарында алдымен Венада, сонан соң Европа мен Америкада қалыптасты.

Психикалық талдау дегеніміз  – жүйке ауруларын емдеуге  бағытталған әдіс. З.Фрейд осы  әдісті қояншық ауруын емдеуге қолданған. Кейіннен адамның ішкі жан дүниесінің тылсым байланыстары мен негіздерін зерттеуге бағытталған психологиялық ілімге айналады.

З.Фрейдтың ілімін А.Адлер, К.Юнг одан әрі жалғастырған.

Қояншық ауруларын емдей  жүріп, З.Фрейд адамның санасы қалай  дамиды, неліктен психикалық тыныштығы  бұзылады деген сұрақтарға жауап іздеді. Адам өмірі оңай емес, онда әртүрлі жағдайлар, тіпті жағымсыз оқиғалар да болып тұрады.

Адам әруақытта өзін белгілі бір қалыпта ұстайды, өзі үшін қолайсыз жағдайда да, қиын сәттерде адам өзін - өзі ұстап, ішкі жан дүниесіндегі жан айқайын айналадағыларға білдірмеуге тырысады. Жағымсыз түйсіктер өз ішінде қалып қояды. Біраз уақыттан кейін олар ұмытылады, оның санасынан ығыстырылады. Бірақ олар қайда кетеді, сыртқа шыға ма, жоқ әлде жүрек түпкірінде қалып қоя ма?

З.Фрейд санадан ығыстырылған сезімдер адамның ішкі жан дүниесінің бір бұрышында біртіндеп жинала беретіндігін анықтады. Олар күтпеген жағдайларда кенеттен оттан жанған құрғақ шөп сияқты бірден лап етіп, сыртқа шығып, эмоциялық жарылыс, жүйкенің тозуын тудыруы мүмкін.

Адамның ішкі жан дүниесіндегі осындай жағымсыз сезімдер мен түйсіктер, қабылдаулар жиналатын бөлікті З.Фрейд бейсаналық деп атады.

Бейсаналық дегеніміз  – санадан тәуелсіз адам жанының  құрамдас бөлігі, тұлға құрылымының  маңызды элементі – «Ол».

Бейсаналық деңгейде жинақталған нәрселер ерте ме, кеш пе, әйтеуір бір сыртқа шығады.

Фрейд өзі негізін  қалаған психикалық талдауда бейсаналықтың  әртүрлі құрылымын баяндады.

З.Фрейд «либидо» ұғымын енгізді. Либидо арқылы ол негізінде  сексуалді қажеттілікті қанағаттандыратын  психикалық белсенділікті түсіндірді. Сексуалды құштарлық жөнінде ашық айта отырып, осы уақытқа дейін онша мән берілмеген көптеген маңызды мәселелерді анықтады.

Өзі жасаған құштарлық, құмарлық теориясына сүйене отырып, З.Фрейд  адам қоғамының мәдениеті мен  діннің маңызды мәселелеріне көпшіліктің назарын аударды.

З.Фрейд адам тәртібінің маңызды көрінісі агрессияның, яғни басқаға  деген жек көрушіліктің пайда болу тетігін түсіндірді.

Адам өз қажетіліктерін қанағаттандырып, рахаттануға ұмтылады. Осы ұмтылыстың іске асуы агрессияға әкеледі. Агрессиямен тағы да бір феномен тығыз байланысты. Адамдар өзінің айналасына көңілі жақын адамдарды топтастырады, яғни кіші мәдени топ құрады. Осы мәдени топтан тыс тұрған адамға әруақытта жағымсыз көзқарас, жек көрушілік бағытталуы мүмкін.

З.Фрейд құрған тұлға  моделі үш маңызды элементтен тұрады: ол (бейсаналық), «Мен» (сананың бастауы) және әсіресе – мен (ұждан түрінде  көрініс беретін сана).

Психикалық талдауды қолдану аясын кеңейте отырып, Фрейд оны адам арасындағы қатынастарды, бұқара психологиясын, мәдениет институттарының мәселелерін зерттеуге пайдаланды. Фрейд шешуге тырысқан ең маңызды мәселе – бұл қоғам мен адам арасындағы қақтығыс.

Әр адам өзінің инстинкті  мен құштарлығын қанағаттандыруға тырысады, ал қоғам оған шек қояды. Мәдениет тек бір ғана тұлғаның жетістігі болмағандықтан, ол адамға сыртқы жау күш ретінде әсер етеді.

Адам өізінің әлеуметтік функциясын белгілі бір ұжымда іске асырады. Яғни ұжым, онда қалыптасқан  жағдай оған билік етеді. Яғни ұжымда адамдар бір – біріне әсер етеді, бір – бірінің мүмкіндіктерін шектейді. Жеке адам ондай шекті мойындамайды.

3. Экзистенциализм –  адам, оның өмір сүруінің қиыншылықтары  мен мәселелерін негізгі зерттеу  нысаны етіп алған философиялық  бағыт. Ол XIX ортасында қалыптасып, XX ғасырдың 20 – 70 жылдарында өзекті бағытқа айналып, Батыс Европадағы атышулы ағымдардың бірі болып отыр.

Экзистенциализмнің дамуына  және өркендеуіне мынадай себептер жағдай жасаған:

• бірінші және екінші дүниежүзілік соғыстардың қарсаңындағы және олардың аралығындағы адамгершілік, экономикалық және саяси дағдарыстар;
• ғылым мен техниканың қарқынды дамуы және оның кейбір нәтижелерінің адамға қарсы кеңінен қолданылуы;
• бүкіл адамзаттың құрып кету қауіпі;
• адамға аса қатыгездікпен күш көрсетудің кеңінен қанат жаюы;
• адам тұлғасының мысын басып тастайтын тоталитарлық, фашистік режимдердің көбеюі.

Осы мәселелер төңірегінде  ойланған ойшылдар мынадай философиялық мәселелерге көңіл бөлді:

• адам тұлғасының ерекшелігі, оның сезімдері мен толғаныстарының, үміті мен сенімінің тереңдігі;
• адамның ішкі жан дүниесі мен қоршаған ортаның айырмашылығының қайшылықтары;
• адамның жалғыздығы мен торығуының мәселелері;
• өмірдің мәні жоқтығы мәселесі;
• ішкі таңдау мәселесі;
• адамның өзінің ішкі жан дүниесі мен сыртқы ортадан өзін - өзі іздеуінің мәні.

Экзистенциализмнің негізін қалаған – дат философы С.Кьеркегор (1813-1855).

Дат ойшылының пікірінше, философияның маңызды мәселесі –  адам, оның үлкенді, кішілі, маңызды, маңызсыз мәселелері.

Философ «жалған тіршілік»  және «шынайы тіршілік» деген  ұғымдар енгізген.

«Жалған тіршілік» дегеніміз -  адамның қоғамға толық бағынуы, яғни басқалар сияқты өмір сүруі, өзінің мүмкіндігіне, ерекшелігіне мән бермеуі. Шынайы тіршілік дегеніміз – қоғамның қысымынан босап, саналы таңдау жасау, өз қабілеттерін жан – жақты ашу, дамыту.

Шынайы тіршілік –  бұл экзистенция. Оған жету үшін адам үш маңызды кезеңнен өтеді:

• эстетикалық
• этикалық
• діни

Эстетикалық деңгейде адам өмірі сыртқы факторлармен анықталады. Ойланбай айналадағы өмір ағынымен кете береді.

Этикалық деңгейде адам саналы таңдау жасайды, саналы түрде мақсат қояды, өмірі парыз қисынымен басқарылады.

Діни деңгейде адам өз өмірінің мәнін терең түсінеді, тіпті  сыртқы орта әсері оған ешқандай ықпал  ете алмайды.

Экзистенциализмнің көрнекті өкілдері - Ясперс (1883-1969), Сартр (1905-1980), Камю (1913-1960), Хайдеггер (1889-1976).

К.Ясперс неміс философы. «Дүниетаным психологиясы» деген  еңбегінде экзистенциалдық мәселелерді  көтерген. Оның пікірінше, адам басқалар сияқты өмір сүре береді, тіпті өзінің кім екенін шын мәнінде білмеуі  де хак. Бірақ күтпеген, ерекше жағдайда  оның шын болмысы анықталуы мүмкін. Бұл – адам болмысы сынға түсетін, өмір мен өлім бетпе – бет кездесетін шекаралық жағдайлар. Осы уақытта адам шын мәнінде құндылық не екенін жақсы түсінеді, өзін де, басқаны да бағалай бастайды.

Ж.П.Сартрдың негізгі  мәселесі – таңдау мәселесі. Өзекті философиялық ұғым - өзіндік болмыс. Ол адам үшін жоғары реалдылық, оның шын  мәнін басқалармен қарым –  қатынас процесінде түсінесің. Өмір сүрудің маңызды шарты – еркіндік. Бүкіл өмір - әртүрлі кішкене өмірдің жиынтығы, байланысы, өйткені адам өз өмірінің жекелеген кезеңдерінде өзі үшін аса маңызды таңдау жасайды. Мысалы: жұбай таңдау, кәсіп таңдау, жұмыс орынын таңдау, күреске қатысу, соғысқа аттану т.б.