Философияның қалытасуы

Гегельдің тағы да бір  жетістігі – даму идеясын жан  – жақты, біртұтас, тиянақты негіздеген диалектика теориясы. Гегель дамудың  тетіктерін, қайнар көзін, бағытын анықтады.

XIX ғасырда тұрпайы  материализм кеңінен дамыды. Сананың  идеалдылығын мойындамай оны  химиялық процесс деп қарастырды, географиялық детерминизмді жақтады. Көрнекті өкілдері. Л.Бюхнер (1821-1899), Я.Мопешотт (1822-1893), К.Фохт (1817-1895). Ойлау мен сана физиологиялық – химиялық процесс деп есептеп, «ми ойды бауыр өтті бөлетін сияқты  бөліп шығарады» деп пікір қорытқан.

Неміс классикалық философиясының соңғы өкілі Л.Фейербах болды. Оның басқа неміс философтарынан ерекшелігі – ол материалист болды. Фейербахтың  пікірінше, табиғат – барлық білімдердің  қайнар көзі. Адам – табиғаттың бөлігі, психикалық – физиологиялық табиғаты бар тірі жан. Оның дамуында әлеуметтік ортаның маңызы орташа.

Фейербах діни сананы сынға алады. Бірақ дінді ығыстыруға мүлдем қарсы, ескі дінді жаңа дінмен ауыстыруды қарастырады, оны сүйіспеншілік  діні деп атайды. Өйткені, Құдайға сүйіспеншіліктің орнына адамға сүйіспеншілікті уағыздау тиіс.

Классикалық неміс философиясы  жаңа дәуір кезеңін аяқтайды, ол математика мен механиканың ықпалымен  дамыды. Бұл уақытта өмір сүрген философтардың көбі ақыл – ойды культке айналдырады, прогреске және адамның шексіз мүмкіндігіне сенім артты.

2.  Диалектикалық материализмнің  негізін К.Маркс пен Ф.Энгельс  қалады. Сондықтан оны маркстік  философия деп атайды.

Диалектикалық материализм XIX ғасырдың ортасында қалыптасты. Оның пайда болуының негізгі алғышарттары мыналар:

1. XVIII-XIX ғасырда Европада қол еңбегін машина еңбегі алмастырған. өндірістік революция;
2. Тарих сахнасында дербес саяси талаптары бар пролетариаттың пісіп – жетілуі;
3. Неміс классикалық философиясының жаңа идеялары;
4. Жаратылыстану ғылымдарындағы жетістіктер. Дарвиннің эволюция теориясы: организмнің клеткалық құрылымы туралы ілім;

Маркстік философиясының негізгі сипаттары:

1. Диалектикалық әдіс материалистік принциппен біртұтас бірлікте қарастырылады.
2. Тарихи процесс материализм тұрғысынан табиғи, заңды процес ретінде түсіндіріледі.
3. Әлем тек түсіндіріліп қана қоймайды, оны өзгертудің жалпы методологиялық негіздері зерттеледі. Философиялық зерттеулер жалаң ұғымдардан гөрі адамдардың материалдық – практикалық іс - әрекеттеріне бағытталады.
4. Диалектикалық – материалистік көзқарастар пролетариаттың, барлық еңбекшілердің мүддлері мен байланыстырылады.

К.Маркстің философия  мен әлеуметтік ғылымға енгізген екі маңызды жаңалығы бар, оның бірі – қосымша құн теориясы, екіншісі тарихты материалистік тұрғыдан түсіндіру. Маркстің пікірінше, адам табиғат қойнауынан әмбебап табиғи жан болып шықпайды. Ол тарихи процестің барысында әмбебап тіршілік иесіне айналады. Адамды жануарлар әлемінен бөліп тұратын, басқаша айтсақ, оны тіршілік баспалдағының жоғары сатысына көтеретін санасы, ақыл – ойы емес, өзіне қажетті құрал – жабдықтарды өндіру, жасау икемділігі. Осының арқасында адам табиғатты игереді, оның кеңістігі мен уақытында өз мүддесі мен талап игілегіне сай өзіндік екінші табиғаты жасайды. Осының барысында өндірісітік қатынастар қалыптасады. Осы өндірістік қатынастар, өндіргіш күштердің деңгейін қоғамның басқа жүйелеріне базис, негіз болатын экономикалық жүйені құрайды. Мемлекеттік, қоғамдық институттар, қатынастар қондырма ролін атқарады. Базис пен қондырма бір – біріне әсер етеді. К.Маркс тарихи процестегі қайталанып отыратын заңдылықтарды анықтау мақсатында қоғамдық – экономикалық формация ұғымын ұсынды.

Маркс адамның дамып, қалыптасуында  әлеуметтік орта мен мәдени факторлар  маңызды роль атқаратындығына ерекше назар аударады.

К.Маркс, Ф.Энгельс идеяларын онан әрі В.И.Ленин, Г.В.Плеханов дамытты.

3. Позитивизм XIX ғасырда қалыптасты. Оның негізін француз ойшылы  О.Конт қалаған. Оның пікірінше,  ғылым өзінен жоғары тұратын  философияны қажет етпейді, өйткені ол өз заңдылықтарына сүйене отырып дамиды. Сондықтан Конттың пікірінше, жаңа философияның міндеті – ғылымдар методологиясын жасау және олардың арасындағы байланысты анықтау.

Конт өзара тығыз байланыстағы екі заңды тұжырымдады: ақыл –  ойдың дамуының үш кезеңі және ғылымдар классификациясының заңы. Бірінші жанның талабы бойынша, адамның ақыл – ойы өзінің дамуында үш сатыдан өтеді; біріншісінде адамдармен салыстыратын күшті анықтай отырып, құбылыстарды түсіндіреді, екіншісінде, абстрактілі мәндерге көңіл бөледі; үшіншісінде, құбылыстарды байқайды, олардың арасында тұрақты байланыс орнатады.

Классификация туралы заң ғылымдарды күрделігіне байланысты болу қажеттігін ұсынады: неорганикалық табиғаттағы  жеке құбылыстарды зерттейтін талдау ғылымдары – физика, неорганикалық химия, жекелеген заттарды бүтіндік тұрғысынан зерттейтін синтетикалық ғылымдар – биология: әлеуметтік ғылымдар, олар әлеуметтік заңдарды ашуы тиіс.

 

 

12-лекция

ХІХ ғ.-ХХ ғ. басындағы ресейлік мәдениет контекстіндегі орыс философиясы

 

Орыс философиясының мәдени-әлеуметтік контексті мен идеялық алғы-шарттары. «Мәскеу - үшінші әлем» идеологемасы және оның ресейлік қоғамдық санаға әсері. Славянофиндер философиясы. Сенім адам білімінің шеткері шегі ретінде. Ерік, махаббат, сосорлық ұғымдары және олардың Ресей діни философиясы дамуына әсері. Славянофилдер идеялары және олардың орыс тарихының, мәдениетінін, ұлттық өзіндік санасының өзгешелігі моделінің қалыптасуына, орыс өмірінің өзіндік болмысын насихаттауға әсері. П.Я.Данилевскийдің мәдени-тарихи типтер тұғырнамасы. Орыс философтарының (Н.О.Лосскнй, С.Л.Франк, Н.Бердяев) дәни-философиялық ізденістері. Күміс ғасырдағы орыс діни философиясының негізгі мәселдемесі. 

Орыс дін философиясының орыс адамының рухани бағдарларына әсері. Орыс философиясының орыс адамының мәдени және әлеуметтік бірдейлікті іздестіруіне және табуына деген дүниетанымдық бағдарлары.

 

Орыс мәдениетінің өзіндік ерекшеліктері  мынада: біріншіден, орыс мемлекеті  Батыс пен Шығыс өркениеттерінің  қиылысу кеңістігінде орын тепкен. Екіншіден, орыс мәдениеті көптеген Батыс және Шығыс мәдениеттерінен кейін қалыптасқан, ал XIX ғасырдан бастап өзі де басқа елдерге ықпал ете бастаған.

Орыс мәдениеті өзі үшін ыңғайлы  жағдайды, сонымен қатар, бұзылуды да зорлық ықпалды да басынан кешірген. Соған қарамастан өзіндік реңі, келбеті бар мәдениетті жасай алған, оны не батыстық, не шығыстық типке бірден жатқызу қиын.

Үшіншіден, Ресей әруақытта  көп ұлтты, көп мәдениетті құрылым, бірақ оларды біріктіретін, бір –  біріне етене жақын ететін негіз  де болған.

Төртіншіден, өзінің дамуында ұзақ уақыт артта қалушылық пен  қуып жетушілікті басынан кешіргендіктен, Ресей бөтен идеялар мен үрдісті  тез қабылдауға ғана емес, оны өз жағдайына лайықтап өзгертуге, дамытуға мүмкіндік беретін сирек қабілеттілікке ие болды.

Бесіншіден, орыс қоғамына әруақытта үлкен қиыншылық қақтығыс, кенеттен жарылыс жағдайы тән. Мұның  бастапқы себептері - өкімет билігінің  жоғары болуы, дін мен партия идеологиясының диктаты, тұрақты, епетейсіз мемлекеттік  машинаның үстемдігі. Сондықтан  еркіндіктің дамуы үшін маңызды сала – рухани сала болды.

Орыс философиясының дамуында мынадай ерекше тарихи кезеңдер болған.

1 кезең – Ресей  философиялық ойлауының қалыптасуы  мен дамуы – XI-XVII ғасырлар.

2 кезең – орыстың  қайта өркендеу философиясы –  XVIII-XIX ғасырлардың басы.

3 кезең – XIX ғасыр  мен XX ғасырдың басындағы философия

4 кезең – кеңес  дәуіріндегі орыс философиясы

Орыс философиясы батыста  қалыптасқан эмпиризм, рационализм, идеализм сияқты философиялық ағымдар  ықпалынан тыс өзіндік жолмен ерекше сипатта дамыған. Сондықтан оның мағыналық жүйесінде батыс адамына түсініксіз кейбір мәселелер де кездесіп отырады.

Орыс философиясына  мынадай ерекшеліктер тән:

• діни ықпалдың, әсіресе православие ықпалының молдығы;
• философиялық ойлар мен ізденістердің көркем шығармашылық, әдеби сын, публицистика, өнер түрінде берілуі;
• біртұтастық, яғни орыс ойшылдарының бәрлігі дерлік жеке проблемамен емес, өзекті мәселелердің кешенді жүйесімен айналысқан;
• мораль және адамгершілік мәселелерінің үлкен маңызы;
• нақты;
• көп адамдарға таныстығы.

Орыс философиясының пәнінің негізін қалаған мәселелер:

• адам мәселелері;
• ғарыштық (ғарышты біртұтас бірыңғай  организм ретінде қабылдау);
• Шығыс пен Батыс арасындағы Ресейдің өзіндік тарихи даму жолын таңдау мәселесі;
• билік мәселесі;
• мемлекет мәселесі;
• әлеуметтік әділеттілік мәселесі;
• идеалды қоғам мәселесі;
• болашақ мәселесі.

Орыс философиясының алғашқы дәуірі IX – XIII ғасырларды қамтиды. Оның негізгі мәселелері:

• моральдық және адамгершілік ұстанымдар;
• христиандық дінді түсіндіру, оны пұтқа табынушылықпен, байланыстыру;
• мемлекет, құқық, табиғат мәселелері.

Бұл дәуірде философияны  дамытқан көрнекті өкілдер – Иларион, В.Мономах, Климент Смолятич, Филипп Пустынник.

Иларион «Ізгілік пен  Заң туралы сөз» деген еңбегінде  христиандық сенім, оның Ресейдің тарихындағы маңызын жан – жақты қарастыра отырып, қасиетті дүние құдыретінің сәулесін асқақтату және орыс жерінің қоғамдық - әлемдік процеске қосылғандығының тарихи – құдайлық идеясын дамытады.

Владимир Мономах ізгілік пен  зұлымдық, ерлік, адалдық, тұрақтылық сияқты моральдық сұрақтарды талдап, кейінгі ұрпаққа өмір сүру кодексін ұсынады.

XIII – XVII ғасырларды орыс философиясында  орыс руханилығын сақтау, қорғау, мемлекет құрылымы, таным мәселелері  зерттелді. Бұл дәуірде Сергий  Радонежский (XIV ғ.), Философий (XVI ғ.), Максимилиан Грек (1475 - 1556), Андрей Курбский (1528-1583), Нил Сорский, Юрий Крижанич (XVII) сияқты ойшылдар өмір сүрді. Осы уақытта «Мосвка – үшінші Рим» идеясы және шіркеуді жетілдіру, дін мен адамгершілік ұстанымдардың өзара қарым – қатынасы мәселелері зерттелген.

XVIII ғасырда орыс философиясы  екі негізгі бағытта дамыған:

- Петр реформаларының  дәуіріндегі философтар;

- XVIII ғасырдың ортасындағы және  екінші жартысындағы философия.

Бірінші бағыттағы Феофан Прокопович, В.Н.Гатищев, А.Д.Кантемир дамытты. Олардың философиясы әлеуметтік – саяси сипатта өрбіді, өйткені аталған ойшылдар монархия құрылысының сұрақтары, император билігі, құқығы, соғыс пен бейбітшілік сияқты әлеуметтік – саяси мәселелерге көңіл бөлді.

Материалистік философияны М.В. Ломоносов, А.Н.Радищев дамытты.

М.В.Ломоносов Ресейдегі материалистік  дәстүрдің негізін қалады. Ол заттардың  атомистикалық, корпускулярдық құрылымы туралы гипотеза ұсынды. Өзінің шығармаларында этикаға, мораль, адамгершілік мәселелеріне көп назар аударды.

А.Н.Радищев болмысты материалистік  тұрғыдан негіздеумен қатар әлеуметтік – саяси сұрақтарды қамтыды. Халық  билігі үшін күресіп, қарапайым адамның  саяси, құқықтық азаттығын түсіндіретін, ақтайтын озық идеялар ұсынды.

XIX ғасырда декабристер, анархистер, революциялық демократтар,  теологиялық, атеистік, ғарыштық қозғалыстар кеңінен өріс алды.

Декабристердің философиялық көзқарастары П.Пестель, Н.Муравьев, И.Якушкин, М.Лунин, И.Киреевский шығармашылығында көрініс  тапты.

Декабристер философиясы әлеуметтік саяси мәселелерге көңіл бөлді. Оның өзекті идеялары мыналар:

- табиғи құқық приоритеті;

- Ресей үшін құқықтық құрылымның  қажеттілігі;

- крепостнойлық құқықтың жойылуы,  жердің оның шын иесіне берілуі;

- адамның жеке бостандығы.

П.Я Чаадаев (1974-1856) тарих  философиясын дамытты. Оны адам және қоғам философиясы қызықтырды.

Чаадаевтың пікірінше, адам - материалдық  және рухани субстанцияның бірлігі. Адам өзін тек ұжымда ғана адам ретінде  сезіне алады. Туғанынан өмірінің соңына дейін ұжымда өмір сүретін болғандықтан, адам онда тұлға ретінде өсіп жетіледі. Ұжымдық өмір - адамның басқа тіршілік иелерінен ең негізгі айырмашылығы. Чаадаев менмен жекешіл эгоизмнің барлық түріне қарсы шықты.

Ойшылдың пікірінше, тарихи процесс  құдайдың көріп келдігіне сүйенеді. Құдай еркінің шынайы көрінісі – христиандық дін.

Христиандық дін – тарихтың өзегі, қозғаушы күші.

«Философиялық хаттар» деген еңбегінде  П.Я.Чаадаев Ресейдің тағдыры туралы сөз қозғайды. Оның пікірінше, Ресей  әлемдік тарихи процестен қол  үзіп, сыртта қалды. Бұл, әрине, жақсы үрдіс емес. Батыс мәдениетінің құндылықтарына көңіл аудара отырып, сонымен қатар, өзіндік тарихи дәстүрі мен ерекшеліктерін сақтау арқылы Ресей бүкіл адамзаттық өркениеттен мәртебелі орын алуы тиіс.

Географиялық фактор халық пен  мемлекеттің тағдыры мен тарихына әсер етеді. Ойшыл Ресейдегі орталық биліктің диктатын, крепостнойлық құқықтың болуын, патша өкіметінің шектен тыс деспоттық сипатын ұшы – қиыры жоқ үлкен территориясының ықпалымен түсіндіруге болады деп ойлады.

Ресейдің тарихи жолын таңдауы  мәселесімен батысшылдар мен славяншылдар айналысты.

Батысшылдар өкілі –  А.И.Герцен, Н.П.Огарев, К.Д.Кавелин, В.Г.Белинский. Олардың пікірінше, басқа өркениеттен  тыс Ресейдің өзіндік жолы жоқ. Ресей  әлемдік өркениеттің даму қарқынына  ілесе алмай артта қалған.

Ресей үшін батыс құндылықтарын  игеріп, қалыпты өркениетті елге айналуы  өте маңызды.