Оқытудың педагогикалық технологияларына сипаттама

Профессор Ж.А.Қараевтың жұмыстарында еліміздің көптеген мектептерінде қолданылып жүрген:

- оқытуды дербестендіру мен деңгейлік дифференциалдау;

- білм беруді демократияландыру мен ізгілендіру принциптеріне негізделген жаңа педагогикалық компьютерлік технология алғаш рет зерттелген. Егер осы жұмыстарда қарастырылған оқытудың педагогикалық технологиясын оқу-тәрбие процесіне, оқытудың жаңартылған жүйесінің жобасы ретінде енгізетін болсақ, онда:

- білімді демократияландыруға және ізгілендіруге;

- оқыту сапасын арттыруға;

- басқару тиімділігін жетілдіруге;

- оқушылардың дамуына бақылау жасауға;

- оған сәйкес бағалауға болатыны дәлелденіп отыр.

Бұл жағдайда педагогикалық технология – омпьютерлік техниканың тиімді пайдалануына мүмкіндік туғызады. Сондықтан да, бірқатар мектептерде жүргізіліп жатқан біздің тәжірибелік –сынақ жұмыстарымыздың басты міндеті – дәл осындай оқытудың жаңа педагогикалық технологиясын оқыту процесіне енгізу болып табылады. Педагогикалық технология дегеніміз – тәжірибеде жүзеге асырылатын, белгілі бір педагогикалық жүйенің жобасы.

ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯ

              Тәжірибеде

                                                      жүзеге асыру

                                                                                              +

Бүл жерде: Әдістемелік жүйе     мақсат, мазмұн, әдіс, сабақтың түрі, құралдар     Дпр    Ы+Әбн + Оә + Түз.ә. + Бә + Басқ.   

Қайда: Мақсат –өздігінен білім алу мақсаты (жаңа мақсат). Ол дәстүрлі оқытудағы мазмұнды, әдісті, сабақтың түрін, құралдарын жаңа мақсатқа сай өзгеруін талап етеді.

Тқ –оқушының танымдық қызметі; ол төмендегі іс-әрекеттерден тұрады.

Әбн – әрекеттің бағдарлық негіздері (өткен материалдар);

Оә – орындаушылық әрекеттер, мысалы, өздігімен деңгейлік тапсырмаларды орындау.

Түз.ж. – түзету әрекеттері (қателермен жұмыстар);

Бә – бақылау әрекеттері (бақылау жұмыстары);

Басқ. – педагогтік басқару, болашақта (жоғарырақ деңгейлерде) оқушылар өзін-өзі басқарады.

Жалпы, педагогика ғылымында баланы оқыту мен тәрбиелеудің мақсаты – жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру болып табылғандықтан, бұл жерде де, жаңа технология бойынша, әдістемелік жүйенің басты компоненті – оқыту мақсаты болып  қалады. Бірақ ол мақсат – өздігінен дамуға ұмтылатын жеке тұлғаны қалыптастыру, сондықтан оның өзіндік танымдылық іс-әрекеті белгілі бір дәрежеде белсендірілуі қажет. Жаңа мақсат оқытудың әдістемелік жүйесінің қалған бөліктерінің (мазмұн, әдіс, оқыту түрі мен құралдарының ) олардың өзара байланыстағы қалыптарымен өзгерулерін талап етеді.

Осы талапты орындау үшін төмендегі төрт ұсынысты қажет деп санаймыз.

1.   Жаңаша өзгерген мақсат оқушылардың өздігінен танып, іздену іс-әрекетінің әдістерін меңгерулерін талап етеді.  Бұл әдістердің –мұғалімдердің күнделікті жұмыста пайдаланып жүрген оқыту әдістерінен айырмашылығы бар. Демек, біздің жағдайымыздағы «оқыту әдістемесі» - деп отырғанымыз «оқушы-мұғалім» деген өзара тығыз байланыстағы қатынасты қарастырады. Бұл жағдайда бірінші орында оқушы тұрады және оның өз бетімен білім алудағы белсенділігіне аса назар аударылады.

2.   Жаңаша оқытудың негңзгң түрлері болып, оқытудың дербес және топтық түрлері табылады. Оқытудың бұл түрлеріндегі ең бастысы- оқушыға деген сенім, оның өз ісіне жауап беру мүмкіндігіне сүйене отырып, өз беделі мен қадір-қасиет сезімін дамыту.

Оқытудың фронталды түрі, көбінесе, бағыт беру, талұылау

және түзету енгізуде ғана пайдаланылады.

3.Жаңа технологияның жаңа мақсаты бойынша «оқытуды ізгілендіру» қажет деп отырмыз. Ол –оқыту құралдарына деген көзқарасты да өзгеруді талап етеді. Бұл өзгерістер бойынша оқу құралдары оқушылардың өздігінен танымдық іс-әрекетін жүргізе алатындай құралдар болуы керек.

Оқытудың басты мақсаты өздігімен білім алып дами алатын жеке тұлға қалыптастыру болғандықтан, теориялық материалдардың мазмұны әңгімелесуші – оқулықтарда беріліп, оқушының өздігімен жаңа тақырыпты меңгеруіне қолайлы және қызықты мазмұндалуы керек. Мұндай талаптарды қанағаттандыру үшін оқулықта келтірілген тапсырмалар «сұрақ - жауап» диалогы түрінде беріледі, оқушылардың өздігімен танымдық іс-әрекетін дамытуға бағытталады. Бұл тапсырмалар, негізінен, жаңа тақырып бойынша заңдар мен ережелерді өздігімен шығаруға және анықтамаларды өздігінен құрастыруға жетелейді. Жаңа меңгерген тақырыптарды бекіту үшін, қарапайым мысалдар келтірсе жеткілікті. Осындай әңгімелесуші оқулықтардың мазмұны, бұл жағдайда, білім алу құралына айналады.

Технологиямыздың тағы бір психологиялық негізі болып табылатын теория Л.С.Выготскийдің «оқыту процесінде оқушының ақыл-ойының дамуы «актуальды даму» аймағынан «жақын арадағы даму» аймағына ауысуы» туралы теориясы. Бұл ауысу –тапсырмаларды қайталап орындауға ғана арналған 1ші деңгейден өнімді іс-әрекетті қажет ететін жоғарғы деңгейлерде ауысу негізіндегі іс-әрекет арқылы оқушылар оқу материалдарын ір түрлі деңгейде қабылдайды.

В.П.Беспалько бұл деңгейлерді төртке бөледі: бірінші деңгей –«міндетті, оқушылық», екніші – алгоритмдік, үшінші – эвристикалық және төртінші –шығармашылық деңгейлердегі қабылдау.

Сондықтан да, оқушылардың білім, білік, дағдыларын жетілдіру үшін, деңгейлік принциптерінің талаптарына сәйкес өткізілетін әртүрлі сабақ түрлеріне арналған жаңа тұрпаттағы оқулықтар мен оқу құралдары қажет. Бұлар әңгімелесуші –оқулықтар және оларға қосымша төрт деңгейдегі тапсырмалар берілген жұмыс дәптерлері.

2-бөлім. Оқытудың жаңа технологиясының дифференциалды және дербес деңгейлік принциптері.

Әңгімелесуші – оқулық бойынша оқушылар жаңа тақырыпты өз бетімен меңгеріп, анықтама, ережелерін өзі шығарады. Қарапайым жаттығу-тапсырмаларды орындауға көшеді.

Деңгейлік тапсырмаларға, мысалы ағылшын тілі пәнінен, төмендегідей талаптар қойылады.

              Бірінші деңгейдегі тапсырмаларға:

1)     Жаттап алуға лайықталған болуы керек;

2)     Алдыңғы сабақта жаңадан меңгерілген білімнің өңін өзгертпей қайталап, пысықтауына мүмкіндік беруі тиіс;

3)     Тапсырмалар жаңа тақырып үшін типті және өмірмен байланысты болуы керек.

4)     Ағылшын тілі пәнінде мұндай талаптар жаңа тақырыпты игеру соңында жасаған тапсырмаларды ұқсас тапсырмалар құру арқылы орындалады және олар оқушының өзі шығарған ереже, анықтаманы бекітуге арналады. Мұндай тапсырмаларды құрастырған кезде олардың танымдылығы мен қызықтылық жақтарына ерекше көңіл аударған жөн.

  Екінші деңгейдегі тапсырмаларға:

1)  Өтіп кеткен материалдарды реттеуге және жүйелеуге берілген тапсырмалар. Бұлар өзгертілген жағдайлардағы тапсырмалар, яғни бұрыңғы тапсырмаларға ұқсас, бірақ оларды орындау үшін алғашқы алған білімдерін түрлендіріп пайдалану қажет болады.

2)  Оқушының ойлау қабілетін жетілдіруге берілген тапсырмалар.

Үшінші эвристикалық деңгейдегі тапсырмаларды төмендегідей болады:

1)     Танымдық –іздену (эвристикалық) түрдегі тапсырмаларды орындау барысында оқушылар жаңа тақырып бойынша меңгерген алғашқы қарапайым білімдерін жетілдіріп, тереңдетумен қатар, ол тағы да жаңа білімді меңгеріп, өзі үшін жаңалық ашуы тиіс.

2)     Әртүрлі әдіс, тәсілдермен шешу.

3)     Өздігімен мысалдар келтіру, ой қорытуға арналған, дағды қалыптастыратын тапсырмалар.

Сонымен қорытып айтатын болсақ, оқытудың жаңа                                                                                            

технология  жағдайында:

- оқушылардың өздігінен жүргізетін танымдық іс-әрекеті үшін тапсырмалар күрделілігі төрт деңгей бойынша құрастырылып;

- оқыту - проблемалық принциптер бойынша жүргізіліп;

- барлық деңгейдегі тапсырмалар қызғылықты мазмұндалған болса, оқушыларда ынталану пайда болады. Сондықтан да жаңа технология бойынша сабақ беруші мұғалімдер, үзіліс кезінде де оқушылардың сабақтан бас алмайтындығын байқаған. Олар өзара бәсекелесе отырып жұмбақ, сөзжұмбақ, ребус, сияқты әр деңгейдегі тапсырмаларды шешіп, өтіп жатқан тақырыптан барынша көп ұпай алуға тырысқан, себебі, ертең жаңа тақырып басталады. Нәтижесінде «екіліктер» жойылуымен қатар, «үштік» алып жүрудің өзі де ұят саналатын болған.

Осы жерде, «үлгерімі кейіндеп қалып, өз құрбыларын, белгілі бір себептермен, қуып жете алмайтын оқушылармен қалай жұмыс істеуіміз қажет?» -деген сұрақ туады. Бұл мәселенің де шешуі қарастырылған.

- мұндай жағдайда, барлық тапсырмаларды мезгілінде орындаған оқушылар үлгерімі төмен оқушыларының өздік жұмыс іс-әрекеттерін ұйымдастырып, басқару, жалпы бақылау жасау және балалардың өз өзін бағалауын бақылау функциясын атқарады.

- деңгейлік тапсырмаларды енгізгендегі басты мақсат –сынып оқушыларын «қабілетті» және «қабілетсіз» деп жасанды түрде әр түрлі жіктерге бөлуді болдырмау. Осы арқылы деңгейлік жіне дербес оқыту принциптерімен қатар, барлық оқушыға қатысты, ізгілендіру принципі де сақталады.

Бұл оқушылар арасында, олардың бір-бірінің үлгерім деңгейлерін бақылап отыра алатындықтарынан, өзара жарыс тудырады. Бірақ, оқушылардың өзара көмегіне және мұғалім тарапынан жасалатын демеп жіберуге жол беріледі. Сондықтан бақылау мен бағалау ішкі бақылау мен ішкі бағалау болып табылады. Сабақ дұрыс орындалған барлық тапсырмалар үшін жиналған ұпайларды есептеумен аяқталады.

Жинаған ұпайларын оқушылар кесеге әр сабақтың соңында нүктемен белгілеп отырады. Осы нүктелердің арасын түзу сызықтармен біртіндеп қосса, график шығады. Ол – оқушының даму мониторингі деп аталады. Мониторинг бойынша мұғалім кезекті тақырыптық бақылау жұмысының алдында әр оқушының өткен материалды қандай деңгейде меңгергенін қадағалап, үлгермеушілермен қосымша жұмыс жүргізеді.

Тақырыптық бақылау жұмысы да әр деңгейлі тапсырмалармен беріледі. Бұл жағдайда ол бөгде біреудің көмегінсіз орындалады және мұғалім тарапынан оқушылар қатаң бақыланып, өздерінің нақты алған білімдеріне тиісті ұпайларын алады. Осындай бақылау мен бағалауды біз сыртқы бақылау,сыртқы бағалау ретінде қарастырамыз. Бұл ұпайлар да оқушылардың даму мониторингтерінде, белгіленеді.

Оқушының даму мониторингі, оның жеке басының қабілетіне қарай, тақырып бойынша игерген білім сапасының обьективті сипатын көрсетеді. Осы жағдайда оқушының даму деңгейі – басқалармен емес, уақыт өткен сайын, өзімен-өзін салыстыру арқылы анықталғандықтан, ол оқушыларға деген ізгілік қатынасты көрсетеді.

Сонымен, оқытудың педагогикалық технологиясын қолдану жағдайында, бағалау процесі арнайы «қосу» әдісімен жүзеге асырылады. Бағалау жүйесінің негізі болып оқушы білімнің ең төменгі деңгейі алынады және ол деңгей мемлекеттік стандарттың ең төменгі талабына сәйкес келеді. Бұл деңгейдегі тапсырмаларды дарындылығына да, бейімделігіне де, жоғары даму деңгейіне де қарамастан оқушылардың барлығының дұрыс орындалуы міндетті.

Технологияның принциптері – оқытуды ізгілендіру мен демократияландыру жағдайында, өздігінен даму бағдарын анықтап, дамитын және өздігінен дұрыс шешім қабылдай алатын, өзін-өзі жетілдіріп өсіруші, өзін-өзі тәрбиелеуші тұлға қалыптастыруға болады екен;  өздігінен оқытудың осындай мақсаттарын жүзеге асыру үшін, білім беру жүйесінің алдында тұрған басты мақсат – жаңа технологиясының талаптарына сай жаңа оқулықтар буынын жазу болып табылады. Жаңа оқулықтар мен дидактикалық құралдарының ерекшелігі – қысқа мерзімде, ешқандай бейімдеусіз олардың мазмұнын компьютерге кіргізуге болады, себебі, бұл құралдардың құрылымы электрондық оқулық құрылымдарына ұқсас.   

[4] Журнал  «Бастауыш мектеп»,  № 8-9, 2007, 11 бет.

2.1 Жаңа технологиялардың сабақта қолдану.

Мұғалімнің оқыту әрекеті саналы болуы үшін ол педагогика ғылымының заңдылықтарын, тәрбие міндетінің қоғамның мақсаты мен талап-тілегінен туындайтынын, теория мен тәжірибенің бірлігін, әрекет-дамудың көзі екендігін, қарама-қайшылықсыз дамудың жоқтығын, оқытудың білімдік, дамытушылық, тәрбиелік сипатын, тәрбиенің білімдік, дамытушылық сипатын, оқыту мазмұны мен жоспары, бағдарламаның оқу-тәрбие мақсатымен сәйкестігін, т.б. нақты білуі керек. Бұл білімдер мұғалімнің педагогикалық процесте қателіксіз еңбек етуіне мүмкіндік жасайды.

Мұғалімнің оқыту әрекеті табысты болуы үшін ол терең білімділігімен қатар, шекілмес шешендікпен, айшықты бейнелілікпен, әсерлі сезімталдықпен, ұнамды дикция мен көркем әуезді дауыспен, қажетті сөздерді тауып, саралап сабақ түсіндіре білу сияқты педагогикалық қаруды игеруі абзал.

Мұғалім оқыту үрдісін тиімді өткізіп, оқушылардың белсенділігін тудыру үшін сабаққа қойылатын төмендегі талаптарды ескереді:

а) дидактикалық талаптың (сабақтың тақырыбы, мақсаты, мазмұнының бағдарламаға сайлығы, игерілетін іскерлік, дағдылардың айқындығы, қабылдауға әзірлеу, түсіну, ой елегінен өткізу);

ә) дамытушылық талаптың (дамытушылық мақсатының айқындығы, танымдық қызығушылығының, бастамшылдығын, өздігінен іздену, білімін толықтыру, ой еңбегінің мәдениеті мен іскерлік, дағдысын қалыптастыру, ақыл-ойын дамыту);

б) тәрбиелік талаптың (тәрбиелік мақсатының нақтылығы, білім мазмұны арқылы көзқарасын, эстетикалық сезімі мен адамгершілік қасиеттерін, жүйелі еңбегін қалыптастыру т.б.);

в) гигиеналық талаптың (тазалығы, желдетуі, оқу құралдардың, тақтаның, бордың жабдықталуын, жарықтың түсуі);

г) психологиялық талаптың (ынталандыру), танымдық белсендігін арттыру, эмоциялық көңіл аудару, қабылдау, зейінін (ойды жүйелеуге қамтамассыз ету) ескерілуі;

ғ) ұйымдастырушылық талаптың ескерілуі. Ол екі кезеңнен тұрады:

І кезең: сабаққа алдын ала дайындық. Күнтізбелік жоспар жасау, қосымша әдебиеттерді, көркем шығармалар, педагогикалық басылымдармен жұмыстарды ескеру.

ІІ кезең: пән бойынша сабақ жоспарын жасау. Онда білімділік, дамытушылық, сабақтың мақсатын, оған сай наұһқты білім анықтау, әдіс-тәсілдерін тиімді пайдаланып оқушылардың білімге құштарландырып, терең түсінігін қамтамассыз ету. Оқыту әдісін таңдау шеберлікті керек етеді. Қайталау, қорытындылау, жаңа сабақты байланыстыру, жадығатты бекіту, әртүрлі жаттығулар мен педагогикалық жүйесін ойластыру, дұрыс пайдалану, сабақта тыңдау, талдау, іздену жұмысын ұйымдастыру, сабақтың темпін, ритмін, мұғалімнің шеберлігі мен педагогикалық ептілігі, шамамен сезе біліуі, тапқырлығы, мәдениеттілігі, жеке басын сыйлауы, талап арқылы қарым-қатынас) байланыс арқылы шешілетін мәселелер.