Оқытудың педагогикалық технологияларына сипаттама

Модульдік оқу дәстүрлі білім игеру жүйесімен байланыста пайдаланылуы мүмкін. Модульдер оқу жүйесінің қалаған ұйымдастырылу формасында орын тауып, оның сапасын жақсартуға және тиімділігін арттыруға қолданылуы ықтимал.

Шоғырластырылған (концентрлі) оқыту технологиясы педагогикада ежелден танымал пәнге шомдыру әдісіне негізделген (П.Блонский, В.Ф.Шаталов, М.П.Щетинин және т.б.).

Бұл технология жақтастарының пікірі: оқудың дәстүрлі сынып-сабақтық жүйесінде бағдарламалар мен оқулықтарға сәйкес берілетін оқу мазмұны бөлім, тақырып, параграфтарға бөлшектеніп, өз алдына шартты дербестенген ауқымда ұсынылады. Осыдан оқушылардың жеке пәндерден алатын білім, ептілік, дағдылары жай қалыптасады, Оқу проблемасының ұзаққа созылып өтілуінен, оқушылардың сабаққа болған қызығушылығы кемиді. Бір дәрістің екіншісінен алшақты болуынан бір сабақта қабылданған ақпарат келесіге дейін көбіне ұмытылады.

Пәндердің тұрақты ауысып баруынан оқушы олардың бірде-біріне тереңдеп ене алмайды. Бір пәннен екіншісіне өтуде бала қиыншылық көреді, көп уақыт сарп етеді, ендігі сабақ өткендегіні көлеңкелейді, сонымен әр өткен сабақ өз құндылықтарын жойып барады. Әр дәріс оқушы үшін – жаңа жүктеме, мұғалімдердің жаңа талаптары, жаңа мазмұнды материал, жаңа көңіл- күй ықпалдары, т.с.с. осылардың баршасына сәйкес бала икемделіп, оқу іс-әрекеттерін орындауы шарт. Ал бұл енді қалыптасып жатқан жас буынға оңай шаруа емес.

Шомдыру оқуында сабақтар топқа (блокқа) келтіріледі, бір күнге не аптаға межеленіп, қатар өтілетін пәндер саны кемтіледі. Мұндай технология оқу – оқыту процесін адам қабылдауының табиғи психологиялық ерекшеліктеріне жақындастыра түседі. Сабақта игерілген материалды ұмытудың алдын алу үшін оны бекіту жұмыстары сол күні жүргізілуі тиіс, яғни қандай да уақыт аралығында оқушы басқаларына алңдамай, тек сол пәнмен ғана шұғылданып, толық шомуы қажет.

Қашықтан оқыту технологиясы – бұл осы заманғы телебайланыс, электорнды почта, теледидар және интернет жәрдемімен оқу мекемесіне қатыспай-ақ білімдену қызметтерін пайдалану. Қашықтан оқу қандай да себептермен білім иеленуге қол жеткізе алмай жүргендердің бәріне бірдей үйде отырып оқу мүмкіндіктерін ашады (әсіресе мүгедектерге, зағиптар мен есітуден қалғандарға, т.с.с).

Оқыту технологияларының басқа да түрлері баршылық: әр деңгейлі оқу, толық меңгеру, ұжымдық ықпалдаса оқу, жобалап оқу, авторлық оқу технологиясы (мысалы, В.Ф.Шаталов технологиясы) және т.б.  [2] Қоянбаев «Педагогика», «Оқыту технология»,  115 бет

1.1 Оқытудың жаңа технологияларын білім салаларында   қолданудың ерекшелігі.

Соңғы уақытта білімге деген көзқарастың түбегейлі өзгергені «ХХІ ғасырдағы білім беру жүйесі қандай болуы керек?» деген сауалға жауап берері анық. Еліміз бен өркениетіміздің даму деңгейі осы сапалы білім нәтижесінің нақты көрсеткіші болмақ. Сондықтан да дамып келе жатқан қазіргі таңдағы білімнің қай саласында болмасын оқытудың жаңа технологиясы тек сипаттама түрінде ғана емес, шынайы проблемалық негізде болуға тиісті. Жаңа оқу үрдісінің әдістері мен түрлерін жетілдіруде жаңашыл-педагогтардың озық дидактикалық идеяларында «Нені оқыту?», «Қалай оқыту?», «Сапасы қандай?» деген сияқты мәселелерді шешуге бағытталған көптеген жаңаша жұмыстарын көруге болады: В.Ф.Шаталов (тірек сигналдары), Р.Штейнердің (ерік таңдау идеясы), С.Н.Лысенконың (оза оқыту), П.Эрдниевтің (ірі блоктар идеясы), Л.В.Занковтың (дамыта оқыту), Л.С.Выготскийдің (жақын даму аймағы), т.б. Аталған дидактиктердің біліміне сүйене отырып, қазіргі таңда оқытудың әртүрлі жаңа технологиялары қарастырылып, оны қолдануды жүзеге асыруда көптеген жұмыстар жүргізіліп, нәтижесін танытып жатқан бірқатар түрлерін атауға болады: Сын тұрғысынан ойлауды дамыту, ойын арқылы оқыту технологиясы, білім беруді ізгілендіру технологиясы, модульдік оқыту технологиясы және т.б.

Білім берудің әрбір сатысы жоғарылаған сайын олардың білімді қабылдауы өзгеріп, өтілетін пәндер жүйесі күрделене түседі. Сондықтан да баланың жас ерекшеліктерін, әр сатыдағы қабылдау мүмкіндіктерін ескере отырып, дамып жатқан оқытудың жаңа технологияларын тиімді пайдалану ең маңызды болып отыр.

Білім берудің ең төменгі сатысы – интеллектінің даму іргетасы, оқу әрекетін қалыптастырудың ең қуатты кезеңі. Бірақ, бұл сатыдағы баланың есте сақтау қабілеті, затты қабылдауы нашар болып келгенімен, білуге құштар, барлығын көзбен көруді ұнатады. Сондықтан да оқу ойын түрінде, модульдік оқыту, білім беруді ізгілендіру технологиялары ретінде қолданып отырады.

Келесі саты – орта саты, мұнда барлық білімнің негіздері қаланады. Материалдары күрделірек болғандықтан бірден түсінулері де қиынға соғады. Сондықтан да жас ерекшелігі мен пәннің күрделілігі ескеріліп, дамыта оқыту, проблемалық оқыту, түсіндіре басқарып оза оқыту, модульдік, тірек сигналдары арқылы оқыту, оқытудың компьютерлік технологиясы тиімді түрде қолданылу көзделіп отыр.

Ал жоғарғы саты, яғни орта кәсіптік және жоғары білім сатысы - өз бетімен оқу дағдыларын игере алатындықтан, белгілі мәселе төңірегінде ой қозғай алатын, жеке пәндерге деген талғамы, талғауы бар саналы азамат ретінде танимыз.

Осындау ерекшеліктерге ескере отырып бұл сатыда: сын тұрғысынан ойлауды дамыту, деңгейлік саралап оқыту, бағдарламалап оқыту, оқытудың компьютерлік технологиясы, ынтымақтастық педагогикасы, өздігінен дамыту технологиясы, дамыта технологияларын пайдаланып, жетістіктерін күтуде.

Дегенмен де оқу-тәрбие үрдісінде жаңа педагогикалық технологияларды ендірудің алғашқы шарттарының бірі – білім берушінің инновациялық іс-әрекетін қалыптастыру.  Жаңа педагогикалық технологияларды меңгерген әрбір оқытушы өз сабағында жақсы нәтижені көре алады.

Оқытушы алғаш жаңа педагогикалық технологияларды оқып үйренеді, екіншіден, меңгереді, үшіншіден, оны тәжірибеде қолданып, төртіншіден, дамытып нәтижесін байқайды.  

     1.2 Оқытудың жаңа технологияларының негізгі ерекшеліктері.

ХХІ ғасырдағы білім беру жүйесі қандай болу керек? Деген мәселе әркімді де толғандырары сөзсіз. Американдық мұғалімдердер  ассоциациясының вице-президенті, доктор А.Урбански  білім берудің болашақ мұратын былайша сипаттайды: «Оқыту ойлауға үйретуге негізделуі тиіс Осыған байланысты оқу үрдісіндегі өте маңызды кезең – рефлексті емес, басымдылықтан ойлау әдістері мен амалдарын саналы түрде игеруге көшу».

Жаңа оқыту технологиясы бойынша материал сипаттамалы түрде емес, шынайы проблема негізінде берілуі тиіс. Көптеген ғалым- әдіскерлер «Методология мәселені шешеді» деп есептейді. Бұдан басқа кейбір белгілі әдіскерлер «оқытудың жаңа жүйесінде мұғалім назары дұрыс жауап алудың оның қандай жолмен алынғандығын түсіндіруге көшуге ауады», - дейді.

Адами қарым-қатынастар оқу-тәрбие үрдісінің нәтижелерін белгілейтін маңызды фактор болып табылады. Сондықтан жаңа технологияның негізі саналатын ізгілендіру мен демократияландыру – мектептегі оқу үрдісін жетілдірудің басты ұстанымдары.

Балаларға ізгілік тұрғысынан қарау дегеніміз:

-        балаларға деген ұстаздық сүйіспеншілік, олардың тағдырына алаңдау;

      -    баланың болашағына, қабілетіне сену;

    -    ынтымақтастық, қарым-қатынас шеберлігі;

      -    тікелей қысым көрсетпеу;

      -    баланы ынталандыру;

      -    баланың кемшіліктеріне шыдамдылық көрсету.

Қарым-қатынастарды демократияландыру дегеніміз:

      -    мұғалім мен оқушының тең құқықта болуы;

      -    оқушының еркін таңдауына мүмкіндік құқығы болуы;

      -    қателесу құқығы;

      -    өзіндік көзқарас құқығы;

     -    «балалар құқықтарының конвенциясын» сақтау;

      -    қарым-қатынас стилі, тиым салмау-бағыт беру,  басқармау – бірігіп тең басқару, зорла мау – ұйымдастыру, шектемеу –еркін таңдау мүмкіндігін беру.

Ынтымақтастық педагогикасы – білім беруде көптеген жаңалықтарды өмірге келтірген, оқушылармен, ата-аналармен қарым-қатынасты, т.б. көптеген жағдайларды қамтитын, аса бай педагогикалық қатынас. Бұл технологияның атауын 80жылдардағы жаңашыл педагогтар ұсынды. Олардың жинақтаған іс-тәжірибесінде қазіргі заман мектебінің ең жақсы дәстүрлері мен отандық және шетелдік психологиялық-педагогикалық тәжірибе мен ғылымның жетістіктері көрініс тапты. Қазақтың көрнекті ұстаздарының бірі, ағартушы-педагог С.Көбеевтің ұстаздық қызметінде баламен ынтымақты қарым-қатынас туралы айтылғаны мәлім. Тұтас технология ретінде ынтымақтастық педагогикасының нақты үлгісі жоқ, реттеу-атқару жабдықтамасы қалыптаспаған. Ол жүздеген мақалалар мен кітапшаларда шашыранды түрде  беріліп келеді. Оның идеялары барлық қазіргі заманғы педагогикалық технологияларға енгізілген. Сондықтан ынтымақтастық педагогикасын ерекше түрдегі «сіңімді» технология деп қарастыру керек, ол – жаңа педагогикалық ой-өрістің нышаны, прогрессивті идеялардың қайнар көзі. Сондықтан қазіргі көптеген педагогикалық технологияларға олардың құрамды бөлігі ретінде енеді.

Орта білім тұжырымдамасында ынтымақтастық ересектер мен балалардың өзара түсінігімен бекітілген, біріге даму әрекетінің идеясы ретінде түсіндіріледі. Ынтымақтастық- оқушы мен ұстаздың бір-бірінің жан дүниесін түсініп, ортақ іс- әрекетінің барысы мен нәтижесінде бірігіп талдауы. Қарым-қатынас жүйесі ретінде ынтымақтастық сан алуан болғанымен, оның ішіндегі ең маңыздысы-«мұғалім –оқушы қатынасы. Оқытудың дәстүрлі түрі мұғалімге педагогикалық үрдіс субьектісі, ал оқушыға – обьектісі ретінде қарауға негізделген. Ынтымақтастық тұжырымдамасын да оқушы өз «оқуының» субьектісі деп қаралады. Сол себепті бір үрдістің екі жасы кіші тәжірибесі аз, бірақ жастық жалыны бар кішісіне түсінікпен қарап жұмыс істеуі тиіс. «Оқушы -оқушы» қатынастарындағы ынтымақтасты мектептегі ұжымдар арасында достастық, бірігіп жұмыс істеу, реніш-қайғыны бірге бөлісу, шығармашылық одақта болу, біріге басқару сияқты әр алуан түрде жүзеге асады. Ынтымақтастық педагогикасының шеңбері өте кең, ол мұғалім мен оқушы, оқушы мен оқушы арасында ғана емес, мектеп әкімшілігі мен оқушылар, мұғалімдер мен мектеп басшыларының көпшілікпен ата-ана, қоғамдық және еңбек ұжымдары, тағы басқа ара қатынасында да орын алады. Ынтымақтастық педагогикасы негізінен: 1) балаға тұлға ретінде ізгілікті қарым-қатынас; 2) белсенділікті арттыратын және дамытатын дидактикалық кешен; 3) тәрбиелеу тұжырымдамасы; 4) ортаны педагогикаландыру бағытында жүзеге асады.

Мектептің міндеті осы ішкі мүмкіндіктер мен қабілеттерді оятып, өміршең етіп, оларды тұлғаның толық және еркін дамуына пайдалану.

Ізгілікті бағыттың негізгі идеялары мынадай:

- оқушылармен ұнамды қарым-қатынас;

- қысым көрсетпей еркін  оқыту;

- тірек идеясы;

- оқушылар еңбегін бағалау;

- таңдауға ерік беру;

- өзінің жұмысын талдай білу;

- өзіндік көзқарасы;

- тұлғаны дамыту;

- тұлғаның жеке қасиеттерін ескеру;

- уақыттың көбін балаға арнау;

- өзін-өзі сыйлау идеясы;

- өз жұмысын реттеп, бағыттай білу идеясы; 

- өз пікірін білдіру (қарсы тұру немесе тіл табысу) идеясы;

- жастар пәлсапасы;

- ойын-тұлғаны демократияландыру құралы.

Ынтымақтастық педагогикасының белсенділік туғызу және дамытуға бағытталған дидактикалық кешені «нені оқыту» және «қалай оқыту» мәселелерін шешуге бағытталған үрдіс қалыптастыруды алдымен жалпылама білім, білік, дағдыға, ойлау білуге үйрету, мектеп пәндерін кіріктіру (интеграция), оқудың жағымды әсерін пайдалану, саралай және көпнұсқалы оқыту.

Қазіргі заманғы оқытудың жаңа технологиялары мамандарды қайта даярлауға жұмсалатын қыруар қаржыны үнемдеп, кездесетін күйзеліс жағдайларын жойып, қалыпты психологиялық ахуал қалыптастыру мүмкіндіктерін көрсетеді.Бұған қоса оқытудың жаңа технологиясы тағы бір мемлекеттік маңызы бар міндет-жедел қарқынмен зерделік қорды қайта жаңғыртады.

Еліміздің егемендік алуы нәтижесінде қоғамдық өмірдің барлық салаларында, оның ішінде, білім беру саласында жүріп жатқан демократияландыру мен ізгіліктендіру мектепті осы күнге дейінгі дағдарыс тан шығаратын қуатты талпыныстарға жол ашты.

Білім беру мазмұны жаңа үрдістік біліктермен, ақпараттарды қабылдау қабілеттерінің дамуымен, ғылымдағы шығармашылық және нарық жағдайындағы білім беру бағдарламаларының нақтылануымен байи түсуде;

- ақпараттың дәстүрлі әдістері-ауызша және жазбаша, телефон және радио байланыс – қазіргі заманғы компьютерлік құралдарға ығысып орын беруде;

- баланың жеке басын тәрбиелеуде, оның жан дүниесінің рухани баюына, азамат ретінде қалыптасуына көңіл бөлінуде;

- мектеп, отбасы және қоршаған әлеуметтік ортаның бала тәрбиесіндегі бірлігінде байланыс жасалуда;

- қоғамдық біліммен бара-бар педагогикалық технологияның кеңінен қолданылуының және ғылымның рөліне мән берілуде. Сөйтіп, оқытудың технологиясын жетілдірудің психологиялық-педагогикалық бағыттағы негізгі ой-тұжырымдары төмендегіше сипатталады.

- есте сақтауға негізделген оқып білім алудан, бұрыңғы меңгергендерді пайдаланып отырып, ақыл-ойды дамытатын оқуға көшу;

- білімнің статистикалық үлгісінен ақыл-ой әрекетінің динамикалық құрылым бағдарламасына өту.

Қазір республикада оқу орындары педагогикалық ұжымдары ұсынып отырған көпнұсқалыққа байланысты өздерінің қалауына сәйкес кез келген үлгі бойынша қызмет етуіне мүмкіндік алды.

Бұл бағытта білім берудің әртүрлі нұсқадағы мазмұны, құрылымы, ғылымға және тәжірибеге негізделген жаға идеялар, жаңа технологиялар бар. Сондықтан әртүрлі оқыту технологияларын оқу мазмұны мен оқушылардың жас және психологиялық ерекшеліктеріне орай таңдап, тәжірибеде сынап қараудың маңызы зор. Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың озық технологияларын меңгермейінше сауатты, жан-жақты маман ьолу мүмкін емес. Жаңа технологияны меңгеру мұғалімнің интеллектальдық, кәсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық және де басқа көптеген адам келбетінің қалыптасуына көмектеседі.

Бір технологияның өзін әртүрлі мұғалім түрліше: орташа дәрежеде, ұқыпты нұсқау бойынша немесе шығармашылықпен іске асыруы мүмкін, бірақ олардың бәрі де оқыту технологияның мәнін ашып, мақсатын орындауға жақын болады.

Жоғары оқу орындарында оқу үрдісінде педагогикалық технологияны қолданудың белгілі тәжірибесі қалыптасқан. Бұл болашақ маманның кәсіптік қызметінің контекстік оқыту технологиясы, болашақ маманның кәсіптік шеберлігін меңгертуге арналған іскерлік ойындар технологиясы, т.б. Ал, жалпы білім беретін мектептер үшін педагогикалық технология мынадай төрт басты шартты қанағаттандыруы

а) педагогикалық технология оқытудағы педагогикалық экспромттарды жоюы;

ә) оқушының оқу танымдық қызметінің құрылымы мен мазмұнын анықтайтын тәрбие үрдісінің жобасына негізделуі қажет;

б) оқу мақсатын диагностикалық зерттеу жолымен анықтап, оның меңгерілу сапасын дәл тексеріп бағалауды қажет етеді;

в) практикада оқу үрдісінің толықтығын қамтамасыз етуі тиіс.

Оқыту технологиясын таңдап, іріктеу – оқушының оқу-танымдық іс-әрекетін басқарудың негізгі бір буыны. Б.В.Горячев мұғалімдерге оқыту үрдісінде төменгі технологияларды қолдануды ұсынады:

- дидактикалық қағидаларды- ұстанымдарды, әдістерді, құрал, форма, тәсілдерді, т.б. таңдау технологиясы;

- дидактиканың бірліктерді ірілендіру технологиясы;

- ЭВМ-ды пайдаланып оқыту технологиясы;

- даралап оқыту технологиясы.

Сабақ біздің заманымызда да оқытудың негізгі түрі ретінде қала бермек, бірақ оның ерекшеліктері мен мүмкіндіктері мүлде жойылған жоқ, өзгеріп жаңаруда,  сабақ түрлерін жетілдірудің түрлі жолдары пайда болып, оқыту үрдісінде ғылыми тұрғыдан басқаруға, оқу технологияларын қолдануға көңіл бөліне бастады. Соның айғағы соңғы жылдарда мерзімдік баспасөз беттерінде оқытудың жаңа технологиясы туралы біршама мақалалар, пікірлер жарияланып келеді. [3] Журнал «Бастауыш мектеп»,№2, 2007ж. ,23 -27 бет.

1.3 Оқытудың жаңа технологиясы мен оқушылардың даму мониторингі.

Білім беруді реформалауды жүзеге асырудың және бір маңызды сипаты қазіргі уақыттағы оқыту процесін технологиландырудың  қажеттілігінен туып отыр. Осыған орай, соңғы кезде оқытудың әр түрлі педагогикалық технологиялары жасалып, мектеп практикасына енгізілуде. Атап айтқанда, акдемик В.М.Монаховтың оқыту технологиясы; Дьяченконың жұмыстарында айтылған оқытудың ұжымдық тәсілі.