Оқушылардың бойында эстетикалық сезімдерді қалыптастыру

1. Дене күші мен төзімділік
2. Ақыл – ой қызметі
3. Ерік күші
4. Ұстамдылық, шыдамдылық, қайсарлық
5. Есте сақтау
6. Білім көлемі
7. Зейін мен байқағыштық
8. Алдына мақсат қойып, оған жете білуге ұмтылу
9. Жұмысты жоспарлай білу
10. Өз еңбегімді ұйымдастыра білу
11. Уақытты үнемдеу
12. Өз жұмысым мен әрекеттерімді бақылай, талдай білу
13. Өз бетіммен жұмыстану
14. Басқаларға көмектесу және олардың көмегіне жүгіну
15. Істің және ұжымның пайдасын өз тілектеріме бағыттау
16. Табиғатпен, адамдардан, өнерден барлық әсемдікті көре бағалай, бақылай білу
17. Қоғамда өзімді ұстай білу, әдемі киіну т.б.
18. Өзгелермен ойымды бөлісу, айтуды үйрену
19. Ойдың сыңшылдығы мен дәлдігі
20. Ақыл мен зерек жақсы дамыды

Бұл анкетада он алтыншы (Табиғатпен,адамдардан, өнерден барлық әсемдікті көре бағалай,бақылай білуді) мен он жетінші (Қоғамда  өзімді ұстай білу, әдемі киіну, тарану т.б) сұрақтарға көп мән берілді. екінші сыныпта  оқитын  отыз екі оқушының   жиырма бесі он алтыншы және он  жетінші сұрақтарға «иә» деп жауап берді.

Эстетикалық талғам деп  әсемдікті ажырата білудегі адамның  сезімталдығын айтады.

  Әсемдік пен әдемілік, негізінде, моральдық тұрғыдан бағалануы тиіс. Бірақ осылай деу әсемділіктің өзіндік ерекшелігі болмайды  деген сөз емес. Әсемділік өмірде кездесетін нәрселердің әсем жақтарын ажыратып, осыдан адам өзіне үлгі алу болып табылады. Басқаша айтқанда, талғампаздықты тәрбиелеудің негізгі мақсаты ненің әсем, ненің қалайсыз екенін білу үшін ғана керек емес, осыларды ажырату арқылы оқушының содан өзіне үлгі алып, өзінің күнделіктісін эстетикалық нормаларға бағындыра алу үшін қажет.

  Баланың  талғамы жас   ерекшелігіне қарай және тиісті мөлшерде қалыптасуына жағдай тұғызу керек.

   Талғамды қалыптастыру негізінде,  мінез-құлықты тәрбиелеуге байланысты. Талғампаздыққа жатпайтын ұнамсыздықтын  бұл балаға кіші жасынан қандай  киім киюі тандаттырып жолын  үйретуде. Мысалы, кейбір аналар баласын мектепке жіберде өзгелерден ерекше аса сәнді киіндіріп, оның нәтижесінде оқушы классқа келіп, құрбыларының алдында мақтанатыны да болады. Бұндай қасиеттің зиянды тағы-бала кіші жасынан үлкендердің ісіне іліктеп, киімді киюді негізгі мақсат деп санайтын болады. Әсемділіктің мінез құлыққа байланысты түріне алдымен еңбектең қашпай, өзгелермен дұрыс қатынаста болып, қылықтың қандайының ұнамды келетінін жатқызады.

  Эстетикалық талғамды  тәрбиелеу баланың ең кіші  жасынан басталуы қажет. Қазіргі тәжірибеге қарағанда көркем өнерге талғампаздықты тәрбиелеу неғұрлым баланың жасынан басталса, соғұрлым оның  сезімталдығы жоғары дәрежеде қалыптасатын болады. Себебі нәрсенің әдемділігі, соның ішінде көркем өнер істерінің әдемділігі баланың табиғатына жақын келеді.

  Бастауыш сынып  оқушыларына эстетикалық тәрбие  беру негізінен, екі түрлі мағынаны  білдіреді. Біріншіден, көркем өнер  салаларына және  бізді қоршап  тұрған ақиқаттықа баланың талғамын  тәрбиелеу, екіншіден, оқушыны  көркемөнерпаздық үйірмелері арқылы эстетикалық дағдылармен ептілікке үйрету.

  Эстетикалық талғам  дегеннің өзі адамда үнемі  бір қалыпта болмай, қоғам өмірінде  мәдениет салаларының дамуына  байланысты өзгеріп отырады.

  Эстетикалық талғамды  тәрбиелеу пассивті көңіл-күйде жүргізілуі керек.

  Демек, әдеби шығармашылығындағы  немесе картиналардағы оқиғаларды  іштей бағалап, оқушы осыған  мән беру үшін, ол терең ойда  болып, ұнағанына параздылық білдіріп  эстетикалық сезімде болуы керек.  Сондықтан, психология көркемөнер  салаларына байланысты баланың бұл көңіл күйін қайтып тәрбиелеп, эстетикалық тұрғыдан нәтижелі болатының дәлелдег

Бейнелеу  өнері арқылы оқушыға эстетикалық тәрбие берудің  әдістері

Эстетикалық тәрбиелік  мәні жеке тұлға- оқушы үшін маңызды. Мұндай жағдайда біз әңгімелесу арқылы негізгі мақсатымызға жетеміз. Әуелі біз оқушы қауымға «Эстетика» деген ұғымды жақындау етіп, «Әдеп пен мәдениеттің » қасына қолтықтасқан жері деп түсіндіру дұрыс. Қазақ халқының рухани байлықтың өзі, ең алдымен, олардың білімділігі, ана тілін білу және мәдени деңгейі адамгершілік сезімталдығы,эстетиканың жағынан дамыған жеке дүние танымдық ой-өрісі болып табылады. Эстетикалық тәрбиені дамытуда халықтық музыкалық шығармашылық елеулі рөл атқарғаны және әлі де атқара беретіні даусыз. Бұл мектеп оқушының жеке басы тек тәрбие жұмысының ықпалымен ғана емес, сонымен бірге айналасындағы кіші ортаның, дәстүрлер мен әдеп- ғұрыптың әсерімен де қалыптасады.

Балаға бейнелеу ісі  өнерінің белгілі. Бір саладан эстетикалық  тұрғыда жүйелі мағлұмат алуына көмектеседі, белгілі әдіс- тәсілдер, амал- жолдарарқылы бала сананың әсемдік жолымен дамуына ықпал етеді. Жүрегіне ұлт өнеріне деген сүйіспеншілік сезімін, ықыласты көзқарасын ұялатып, халық өнеріне құрмет пен қарауға, оны меңгеруге, өнерді орынды пайдалана білуге үйретеді.

Эстетикалық талғам деп  әсемдікті ажырата білудегі адамның  сезімталдығын айтады.

Әсемдік пен әдемілік, негізінде, моральдық тұрғыдан бағалануы  тиіс. Бірақ осылай деу әсемділіктің өзіндік ерекшелігі болмайды деген  сөз емес. Әсемділік өмірде кездесетін нәрселердің әсем жақтарын ажыратып, осыдан адам өзіне үлгі  алу болып табылады. Басқаша айтқанда, талғампаздықты тәрбиелеудің негізгі мақсаты ненің әсем, ненің қолайсыз екенін білу үшін ғана керек емес, осыларды ажырату арқылы оқушының содан өзіне үлгі алып, өзінің күнделіктісін эстетикалық нормаларға бағындыра алу үшін қажет.

Баланың талғамы жас  ерекшелігіне қарай және тиісті мөлшерде қалыптасуына жағдай туғызуы керек.

Талғамды қалыптастыру, негізінде, мінез- құлықты тәрбиелеуге  байланысты талғампаздыққа жатпайтын ұнамсыздықтың бір балаға кіші жасынан қандай киім киюі таңдаттырып, жаман үйретуде. Мысалы, кейбір аналар баласын мектепке жіберуде. Өзгелерден ерекше аса сәнді киіндіріп, оның нәтижесінде оқушы класқа келіп, құрбыларының алдында мақтанатын оза болады. Бұндай қасиеттің зиянды жағы- бала кіші, жасынан үлкендердің ісіне еліктеп, киімді киюді негізгі мақсат деп санайтын болады. Әсемділіктің мінез- құлыққа байланысты түріне алдымен еңбектен қашпай, өзгелермен дұрыс қатынаста болып, қылықтың қандайының ұнамды келетінін жатқызады. Эстетикалық талғамды тәрбиелеу баланың ең кіші жасынан басталуы қажет. Қазіргі тәжірбиеге қарағанда көркем өнерге талғампаздықты  тәрбиелеу неғұрлым баланың жасынан басталса, соғұрлым оның сезімталдығы жоғары дәрежеде қалыптасатын болады. Себебі нәрсенің әдемілігі, соның ішінде көркем өнер істерінің әсемділігі баланың табиғатына жақын келеді.

Бастауыш сынып оқушыларына  эстетикалық, тәрбие беру, негізінен, екі  түрлі мағынаны білдіреді: біріншіден, көркемөнер салаларына және бізді қоршап тұрған ақиқаттыққа баланың талғамын тәрбиелеу; екіншіден, оқушыны көркемөнерпаз үйірмелері арқылы эстетикалық дағдылармен ептілікке үйрету.

Эстетикалық талғам дегенннің  өзі адамды үнемі бір қалыпта  болмай, қоғам өмірінде мәдениет саларының дамуына байланысты өзгеріп отырады.

Эстетикалық талғамды тәрбиелеу  поссивті көңіл- күйде жүргізілуі керек. Демек, әдеби шығармалардағы немесе картиналардағы оқиғаларды іштей бағалап, оқушы осыған мән беру үшін, ол терең  ойда болып, ұнағанына қуанып, ұнағанына наразылық білдіріп, эстетикалық сезімде болуы керек. Сондықтан психология көркемөнер салаларына байланысты баланың бұл көңіл күйін қайтып тәрбиелеп, эстетикалық тұрғыдан нәтижелі болатынын дәлелдеген. 

      2.2 Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің негізгі жолдары

Бастауыш сынып оқушыларының эстетикасын дамытудың мынадай  негізгі жолдарын  ұсынамын:

- ашық сабақтар өткізу (отансүйгіштікке, адамгершілікке                        тәрбиелейтін сабақтар. Мысалы: «Отан»т.б.)

-экскурсия сабағын өткізу (көрмелерге, музейге бару, табиғат аясында серуендеу т.б.)

-әртүрлі жаттығулар өткізіп отыру (Баланың танымдық процестеріне дамытуға арналған жаттығулар)

-арт- терапия өткізу (Топтық немесе жекелік сурет салу т.б.)

-сайыстар,жарыстар  өткізу (Әртүрлі тақырыпта. Мысалы:                  «Кім алда?» т.б. )

Ең алдымен  бастауыш  сынып оқушыларының эстетикалық  тәрбиесін дамытудың тиімді жолдарының бірі- ашық сабақ өткізу.Ашық сабақ оқушылардың сана-сезімін, ой-өрісін одан әрі дамыта түседі.

Ашық сабақ мақсаты  отанды сүюге,адамгершілік қасиеттерді қалыптастыруға, отанды қорғауға  бағытталуы керек.Себебі осының барлығы эстетикалық тәрбиенің негізін қалайды.  Мысалы, ашық сабақты «Отан» тақырыбында жүргізуге болады.Отан ұғымы туралы әңгімелесіп, Қазақстанның әдемі жерлерінің суреттерін, жинақтарын көрсетуге болады. Оқулықпен жұмыста оқушыларға қалалар туралы оқытып, түсінгендерін айтқызып, өлеңдерді іштец немесе дауыстап оқыту керек. Дәптермен жұмыс кезінде оқытушы әдемі жаылуын қадағалау керек.Туған жер туралы мақал-мәтелдер айтқызып, оның мағынасын түсіндіру.Қазақстан географиялық картасынан Қазақстанның орналасқан жерін көрсету арқылы кең байтақ жерімізді көз алдына елестетіп, мақтаныш сезімін туғызу.Сондай-ақ, осы сыныпта өтілетін «Астана»,үшінші сыныпта «Туған елім-Қазақстан», « Мен елімді сүйемін», «Отан», « Бауыржан Момышұлы» т.б. тақырыптарды атауға болады.

Жалпы білім беретін  мектептерде эстетикалық тәрбие беруде халық эпостарының, ерлік дастандарының ой-санасы мен мінез-құлқын оқушылар бойында қалыптастыру маңызды мәселе, себебі бұл салада тиянақты жұмыс жүргізу жастардың эмоцияналдық әсерәмен ынтасын арттырады. Ол  көріктілігімен көкейге қонып, рухты көтереді, шаттандырады, трагедиялық және қуанышты  жағдайларды өн бойымен сезінеді.Біріншіден, Отанға деген сүйіспеншілігін арттырады,екішіден, батыр болуды аңсайды,үшішіден, адамгершілікке ұмтылады. Төртіншіден, ой-санасын кеңейтеді, болашаққа сенім артады, ұлттық намысы шындалады, бесіншіден, осы үрдіс арқылы эстетикалық тәрбиесі қалыптасады.

Эпостық жырлардың негізгі  мақсаты Отанды сүю, халыққа адал еңбек ету, өнегелі болу,саналылық,мейірімділік, көркемдікті тану осының барлығы келіп эстетикалық тәрбиенің негізін қалайды.

Оқушылардың эстетикалық  тәрбиесін дамытудың келесі жолы-экскурсия  сабағын өткізу. Экскурсия өткізу орындарына: мектептің оқу алаңы., табиғат аясы, ауыл шаруашылығы, өндіріс, көрмелер, музейге бару т.б. нысаналар жатады. Экскурсия нәтижелі өтуі негізінен мұғалімнің алдын- ала дайындық жұмыстары мен өткізу орынын дұрыс таңдай білуіне байланысты болады. Мұғалім экскурсия болатын нысананы  алдын-ала барлап, одан кейін оқушыларға оның мақсатын түсіндіреді. Мақсатына қарай оның жоспары жасалады.Жоспарда негізінен мына мәселелер қарастырылады:

1.Экскурсияның барысы, негізгі кезендері, басталуы және  аяқталу уақыты

2.Экскурсияға қажетті құрал-жабдықтар

3. Экскурсия барысында  байқау нысандары мен оларды  пайдалану жолдары 

4.Жеке және топ болып  атқаратын жұмыстардың түрлері

5. Экскурсия қорытындысына  сай оқушылардың тапсырмалары  тексеріледі

Бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық тәрбиесін дамытуда жаттығулардың да алатын орыны зор. Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың негізгі іс-әрекеті оқу болып саналғанмен, ұжымдық жұмыстармен ойын іс-әрекетінің, жаттығулардың оқудың нәтижелі жүргілуінде  маңызы зор. Сондықтан бастауыш сынып мұғалімдері өз сабақтарында міндетті түрде ойын іс-әрекетінің элементтерін қолдануға тырысуы керек. Ойынның бұл жастағылар үшін  дамытушылық мәні ерекше.Сондықтан бұл бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың оқуға мотивациясын және оқу іс-әрекетінің жемісті жүргізілуі үшін міндетті турде үйде де, мектепте де жеткілікті дәрежеде дамытушылық ойындармен қамтамасыз етуі керек.

Оқушыларды эстетикасын  дамытуға бағытталған психотерапиядағы жаңа әдістердің бірі- арт-терпия. Арт-терапия  арқылы адамдардың жасырын жатқан талантының шығуына және одан әрі дамуына алып келеді.Бастауыш сынп оқушыларының топтық жетекшісі арт-терапияны жүргізу кезінде қатысушыларға қажетті құралдармен қамтамасыз етуі тиіс: бояу,қағаз, жапсырмаға арналған саз, тастар, мата құрақтары. Өткізілетін орын қатысушылар шулап, еркін қозғалысқа түсе алатын жер болуы керек. Топ мүшелеріне өз ойларын ашық және еркін жеткізу керек екендігін алдын -ала  айтқан жөн. Топ жетекшінің суретші болуы маңызды емес.

Мектепте эстетикалық  тәрбие оқушылардың  сыныптан тыс тәрбие жұмысының жүйесінде кеңінен пайдаланылады.Эстетикалық тәрбиенің өмір елегінен өткен көптеген формалар бар.Шығармашылық үйірмелер – олар әдебиет, музыка, хореография, бейнелеу өнері т.б.

Балалардың шығамашылық  жұмыстарының басты формаларының бірі-көрмелер, сайыстар.Көрмеде оқушылардың бейнелеу өнері, қабырға газеттері, қолжазба журналдары көрсетіледі.