Оқушылардың бойында эстетикалық сезімдерді қалыптастыру

Мектеп оқушыларының эстетикалық түсініктері, олардың  еңбекке әсемдік тұрғысынан қатынасы, өзіндік белсенді іс-әрекетімен байланысты екенін көрсетеді.

Сонымен ,эстетикалық  тәрбие табиғаттағы, өнердегі, еңбектегі  ең жақсыны қабылдау, одан ләззат алу. Эстетикалық тәрбие адамды дүниедегі әдемілік атаулыны бағалай білуге үйретеді.

Ғылыми еңбектерге сүйенетін  болсақ, эстетикалық тәрбие болмыстағы және өнердегі сұлулық пен әсемдікті  дұрыс қабылдау, эстетикалық түсінікті, сезім мен талғамды тәрбиелейтін, өнер мен өмірде сұлулықты жасау, оған қатысу қаблетін, қажетсінуді қалыптастыратын тәрбиенің ең басты салаларының бірі екендігіне көз жеткіземіз.

Мектептегі оқу жұмыстарының бір саласы оқушыларға эстетикалық  тәрбие беруге бағытталады. Әйтсе де эстетикалық тәрбие беру жайында қазақ мектептерінде арналған әдебиеттің жоқтың қасы. Эстетикалық тәрбиенің алғашқы адымы жанұяда басталып, мектептегі оқу тәрбие жұмыстарында дамытылады. Оқушыларды айналадағы, тұрмыстағы, табиғаттағы және көркем шығармалар мен өнер туыдыларындағы әдемілікті дұрыс көрсетуге, қабылдауға, түйсінуге үйретудің маңызы зор.

Қазақ халқының тарихында  көркемдік туралы ұғым, ән-күй, музыка сол замандағы тарихи-эканомикалық, саяси -әлеуметтік жағдайға байланысты туып, қалыптасады. Қазақ қыздары  өзінің ықтиярынсыз сатылып, суймеген адамына бара жатқандағы мұң зарын әнге қосты. Сыртқы жаудың шапқыншылығынан « Ақтабан шұбырынды, Алқа көл сұламаға» ұшыраған ел қайғысы « Елім-ай» тәрізді ән әуенінде күңіреніп, біздің заманымызға дейін жетті.

Біз үшін эстетика деген ұғым- кең мазмұны бар ұғым.Біздің беретін  эстетикалық тәрбиеміз қазіргі оқу – тәрбие салаларымен  тығыз байланысты.Эстетикалық тәрбие ақыл-ой, адамгершілік, дене шынықтыру, еңбек, т.б. тәрбиенің салаларымен үндесіп жатады. Адам өмірінде табиғаттың тамаша байлықтарын, құбылысын, еңбекті, әдемілікті бақылау, байқау,түсіну, пайдалану үшін, жастар сауатты болу керек.Мысалы,күрделі өнер салаларын: саз өнерін, суретті, әдебиетті меңгеру, түсіну, оларды сүйіп, ләззаттану үшін де білімді, ақыл-ой дамыған болу қажет. [7;91]

Қазір өскелең ұрпақтың эстетикалық  оқу-тәрбие процесі жан –жақты дамуына  әсер етіп, ақыл-ойын, техникалық білімін, дүниеге материалистік көзқарасын, нанымын, шығармашылық қиялын, эмоциясын, қаблетін, көркемдікке деген бейімділігін дамытады.

Оқушылардың эстетикалық тәрбиесі оқу және сыныптан тыс тәрбие рпоцесінде де іске асырылады.

Эстетикалық білімнің негізгі –  оқу пәндері. Бастауыш сынып оқушылары  әр түрлі пәндерді оқудың нәтижесіне табиғаттың, еңбектің сұлулығын және адам іс-әрекетінің әдемілігін бағалай білуді түсінеді. Олар әдемі жазуға, оқуға және айтуға үйренеді. Ал мәдениетті сөйлеуге, көркемдік танымын қалыптастыруға, қиялын дамытуға игі әсер етеді.

Қазіргі таңдағы білім беру парадигмасы өзгеріп отырған кезеңде эстетикалық тәрбие арқылы балалардың тілін дамыту маңызды орын алады. Бұл мәселе пәнаралық байланыстың, соның ішінде балабақшада, мектепте жүргізілетін тіл дамыту сабақтарымен тығыз байланысты. Тіл дамыту жұмыстарын жүргізу ауызекі сөйлеу түрі  және сауатты да көркем жаза іблу дағдыларын жетілдіруді қамтамасыз ететін  тәсілі болып табылады. Берілетін білім мазмұнын эстетикалық талғамға сай жетілдіру-тіл дамыту мәселелерінің жанды өзегі.

Тіл дамыту –оқыту, білім мен тәрбие берудің ең маңызды да салмақты мәселесі. Ол арқылы жас ұрпақты тіл өнеріне баулу, туған тілінің қыры мен сырын терең меңгерту, ойын жатық та көркем етіп жеткізе білу, мәдениетті де сауатты жаза білу іс-әрекеттері жүзеге асады. Тіл – бүкіл тіршіліктің алтын қазығы.

Тіл дамытудың маңызды бір бөлігі әдейі, сауатты жазу екеніне ерекше көңіл бөлінеді.Сөйлеу мәдениетіне баулумен қатар жазу мәдениті, сауаттылыққа баулу іс-әрекеттері-тіл дамытудың ажырамас бірлігі.Екеуі қосылып, өмірді, әлемді, дүниені танытады.

Тіл үйренудің заңдылығы танымдық қабілеттердің даму үрдісінде ішкі әлем арқылы жүзеге асырылады. Сезім арқылы қабылдау ақыл-ой, адамгершілік дамудың негізі.Сезінетін «материалда» бала өз бетімен өзі жаттығады, ол өзін-өзі тәрбиелеу серпінін тудырады, осыдан келіп сезіндіретін «материал» маңыздылығы туындайды.Эстетикалық тәрбиенің мынадай категориялары бар.

Эстетиаклық қажеттілік- эстетикалық бағалы заттарға баланың ұмтылуы, қажет етуі, ұмтылуы; эстетикалық бағалау- белгілі бір нысанның «әдемі-әдемі емес»,  «ұнайды-ұнамайды» түсініктерімен реттелетін эстетикалық бағалануын орындау тәсілі, эстетикалық сезім- баланың шындыққа тікелей қатынасы, уайымдауы, эстетикалық талғам-әр түрлі эстетикалық нысандардың дифференциалды қабылдап, баға беруі, жалған және шынайы сұлулықты ажырата білу қаблеті.                                   

Эстеиткалық тәрбие жан-жақты  тәрбиенің құрамдас бөлігі, сезімдік немесе сенсорлық қасиеттермен тығыз байланысты.

Эстетикалық қызуғышылық- адамның әдебиет, өнер, кино, музыка салаларына, қоршаған ортаға, табиғатқа көңіл аударуы, сезім арқылы бағалап, қанағаттанып, толғанысқа ұшырауы.(Қызығушылық латын тілінен аударғанда- « маңызды мәні бар» деген мағынаны білдіреді). ХVШ бастап «қызығушылық» ұғымы педагогика мен психология саласына еніп, ХVШ ғасырдың аяғы мен ХIХ ғасырдың басында бұл ұғым педагогика мен психология саласында оқыту, тәрбиелеу теориясы мен тәжірибесінде маңызды орын алады. ХIХ ғасырдың ғалымдары қызығушылықты психологиялық ерекше құбылыс ретінде қарап, зерттей бастайды. Белгілі психолог В.А.Крутецкий: «Қызығушылықты дамыту белгілі бір дәлел болған қызығушылықтан, болмыстағы белгісіз жағдайларға қызығу, оның заңдылықтарын, бір-бірімен қатынасы мен өзара байланысының себебін ашып білгісі келіп, оны әрі қарай жалғастырудан тұрады. Әсіресе, 6-10 жастағы балалар « Бұл не нәрсе?» деген сұрақтарды көбірек қояды», - деп бастауыш мектеп жасындағы оқушыларда танымдық қызығушылық туындайтынын тұжырымдады.

Адамның қызығуға деген  бейімділігі ерте жастан басталатындықтан, оны қызықтырған (болмыстағы, табиғаттағы, өмірдегі, әдебиеттегі) оқиғалар жауапсыз қалмай,  балалар фольклоры жанрлары көмегімен эстетикалық қанағаттану сезімін тудыру керек.

Оқушы өмірінде қызығушылықтың әр түрі( эстетикалық, көркемдік, музыкалық т.б.) бой көрініс табады. Өскелең ұрпақ үшін эстетиклық қызығушылықтың маңызы өте жоғары. Ол адамның әр нәрсеге әуестенуінен байқалады.

Эстетикалық қызығушылық мәселесі С.Т.Шатский, Л.И.Божович, А.Н.Леонтьев сияқты ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.Мәселен, Т.С.Шатскийэстетикалық қызығушылықтың психологиялық негізіне  белсенді іс-әрекетке деген қажеттілікті жатқызады. Бұл қажеттіліктен көзқарастар, ой-пікірлер, дағды және іс-әрекеттер мен әсемдікке қызығушылық туындайтынын атап көрсетеді.

Эстетикалық қызығушылық  мәселесі қазақ ойшылдары мен  философтарының да, ағартушы педагогтарының да назарынан тыс қалмаған.

Олар айналаны танып-білудегі эстетикалық қызығушылықтық роліне,әсіресе, балаларды тәрбиелеуде

Оладың  қызығушылығына үлкен мән берген. Мәселен, Әл-Фараби өзінің еңбектерінде: « ... рухани негізі түзу болса, оның тілегі, қалауы дұрыс болады. Оқу-үйрену арқылы эстетикалық қызығушылығы қалыптасады.

 

 

 

1.2 Бастауыш сыныптағы эстетикалық тәрбиенің негізгі бағыттары және ұлттық ерекшеліктері

 

Оқушылардың эстетикалық  тәрбиесі оқу және сыныптан тыс тәрбие процесінде іске асырылады.

Эстетикалық білімнің негізі-оқу  пәндері.Бастауыш сынып оқушылары  әр түрлі пәндерді оқудың нәтижесіне табиғаттың, еңбектің  сұлулығын  және адам іс-әрекетінің әдемілігін бағалай білуді түсінеді. Олар әдемі жазуға, мәнерлеп оқуға және айтуға үйренеді. Ал бұл  мәдениетті сөйлеуге, көркемдік танымын қалыптастыруға, қиялын дамытуға игі әсер етеді.

Ана тілі сабақтарында оқушылардың  тілін дамыта отырып, мұғалім суретке  қарап әңгіме құрауды, әсер алған  уақиғаларды айтып беруді, қиялында жаңа белгілерді жасауға уйренеді. Көркемдікті сезінуге талғамы пайда болып, олардың рухани күші дамиды.

Музыка сабақтары өте  әсерлі сезімдерді оятып, музыка мұраттарын қалыптастырып, бала тәртібіне ықпал етеді. Музыканы тыңдау, ән салу балалалар үшін өнегелік-әсемдік мәні бар, себебі көтеріңкі көңіл, ержүректік сезімдерден ортақ әсер алу оларды рухани өрлеу үстінде біріктіреді және  топтастыады. Сондықтан  саналы тәртіп пен мінез-құлықтық тәрбиені күшейту үшін музыка пәні бағдарламасында халық әндерін үлкен мән берілген.

Музыка пәнінің бағдарламасы ән салу және жазылып алынған музыкалық шығармаларды тыңдау негізінде оқушылардың есту қабілетін дамытуды көздейді. Бастауыш мектеп мұғалімі музыка сабағын өзі жүргізетіндей даярлығы болу керек немесе музыка сабақтарына тікелей қатынасып, ол пәнді жүргізушімен тығыз байланыстыра отырып, басқа сабақтарда, сыныптан тыс жұмыстарда музыканың адам өміріндегі алатын орны туралы әңгімелер өткізу керек /10;121/.

Бейнелеу өнері сабақтарының да балалардың эстетикалық көзқарасын тәрбиелеуде ықпалы мол.Кескіндеме,мүсін, сызықтық суреттер, сәулет өнерлері құралдары мен шамасына сай беру, сызықтық сурет салу сауатын меңгеру, табиғат және қоғам әсемдігі өрнектеледі.

Бейнелеу өнері шығармалы  әсемдік үшін күреске шақырады, адамдар  мұраттарына, күнделікті өмірдегі тәртібіне үлкен ықпал жасайды.

Бейнелеу әсемдікті  түсіну мен әсемдікті сезіну қалыптаса  бастайды.

Мұғалім басқа сабақтарда өз тапсырмаларын бейнелеу өнері  сабағындағы тапсырмамен үйлестіреді.

Көркем әдебиет және тарих пәндері оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытады.Олар қоғамдық өмірдің, адамдар қатынасының, еңбектің эстетикасын тануға үміттенеді.Әсіресе ана тілі сабақтары оқушыларды әдемілікке баулиды,таным ынтасының, бейімділігінің, қабілітінің дамуына  ықпал жасайды.Кейбір оқушылар жас кезінен–ақ өлең, әңгіме жазуға  талаптанады.Оларды мұндай қасиеттернің дамуына мүмкіндік жасау керек. Бұл істе қабырға  газеттерінің  қолжазба, әдеби журналдарының, жергілікті және Республикалық жастар газетінің маңызы өте зор.

Табиғаттың ұлылығы, көркемдігі, сыры биология, география, химия,физика сабақтарында ашылады. Оқушылар табиғи құбылыстардың бай эстетикалық сымбаты жөнінде мәліметтер алды.Биология, география сабақтарында пейзаждық кескіндеме шығармалары оқушылардың эстетикалық дүние танымын байытады.

Сонымен, мектептегі оқу  пәндерінің оқушыларға эстетикалық  тәрбие берудегі ролі орасан зор десек, ол асыра бағалау болмас еді.

Мектепте эстетикалық  тәрбие оқушылардың сыныптан тыс  тәрбие жұмыстарының жүйесінде кеңінен  пайдаланылады.Эстетикалық тербиенің өмір елегінен өткен көптеген формалары бар. Шығармашылық үйірмелер-олар әдебиет, музыка, хореография, бейнелеу өнері т.б.

Балалардың шығармашылық жұмыстарының басты формаларының бірі-көрмелер, сайыстар.Көрмеде оқушылардың бейнелеу өнері, қабырға газеттері, қолжазба журналдары көрсетіледі.Сайыста жақсы лирикалық, эстрадалық әндер, әңгімелер орындалады. Сайыс оқушыларды қуанышқа бөлейді, келешекке үмітін тұтандырады.

Мектеп және сынып  бойынша алдын-ала жасалған жоспарларға сәйкес эстетикалық саяхат өткізіледі.Саяхаттың негізгі обьектілері көркем галерея, мұражай, табиғат,театр, кинотеатр,түрлі көрмелер.

Эстетикалық тәрбие жұмысына көмектесуде мектеп кітапхансының  көп мүмкіншіліктері бар.

Мектепте оқушылардың  эстетикалық мәдениетіне басқа  факторлар әсер етеді. Мысалы, жарық сынып бөлмесі, әдемі мектеп мебельдері, қолайлы жұмыс орыны оқушылардың эстетикалық танымын, белсендігін көрсетеді.

Қазіргі кездегі эстетикалық  тәрбиенің міндеттерін шешу үшін халықтың осы уақытқа дейінгі  тәжірибесін меңгеру керек.

Мәдени құндылықтарды жасауда әр халықтың өзіндік ерекшеліктері бар. Мысалы, қазақ халқына көшпенділік өмір жағдайында табиғи өзгерістерге байланысты өте нәзік байқағыштық тән. Кең дала қазғалыс бағытын дұрыс табу, жайылымдардың күйін анықтау, ауа райының өзгерісін алдын ала болжау, өсімдіктердің атын дәл табу,т.с.с.

Халық әрдайым әсемдікті  іздеді, қолдан жасады және оны өмірде, тұрмыста, еңбекте бекітуге тырысты. Оны халқымыз үй жиһаздарын жасауынан  және әсемдікті сезінудегі тәрбие құралы ретінде пайдаланунан көрінеді.

Халқтық эстетикалық  тәрбие жүйесінде лирикалық, үйелмендік тұрмытсық, әдет-ғұрыптық, еңбектік және т.б әндер мен өлеңдер ерекше орын алады. Бұлар да эстетикалық  тәрбиенің құралдары ретінде қызмет етті. Халқымыздың әндері жанры және тақырыбы жағынан өте бай.

Қазақ халқының музыкалық  аспаптарының түрлілігі таң қаларлықтай ( домбыра, шертер, асатаяқ, шаң қобыз, ұран, мүйіз сырнай, дабыл т.б.). Олар бос уақытта пайдаланып жас ұрпаққа  эстетикалық тәрбие беру ісіне қызмет етті.

Эстетикалық тәрбиеде халықауыз әдебиетінің маңызы өте зор болды. Оның мазмұны халқымыздың бүкіл өмір тәжірибесін қамти отырып, жас ұрпақтың санасын, әсемдік сезімін, талғамын, қажеттігін билейді.

Халқымыздың тұрмысына  енген қолданбалы қолөнер бұйымдары,олардың  әшекейленіп жасалынуы эстетикалық тәрбиеде өзіндік орыны бар.

Эстетикалық тәрбиенің  күрделі мәселелерін айқындауда біз халықтың жинақтаған педагогикалық  білімі мен тәрбие тәжірибесіне сүйенуміз керек /14;215/.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II тарау. Бастауыш мектеп оқушыларына  эстетикалық тәрбие беру

 

2.1. Бастауыш мектеп оқушыларына эстетикалық тәрбиесінің деңгейін анықтау

 

Бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық тәрбиесінің деңгейін анықтау негізінде  екінші сынып оқушыларына  анкета жүргізілді.Зерттеуге отыз екі оқушы қатысты. Бұл анкетаның мақсаты оқушыларға осы оқу жылында тұлға бойындағы қасиеттерінің қалай дамығандығын анықтауға мүмкіндік беру.

Егер « иә» деп  жауап берсе сол қасиеттің жақсы дамығандығын көрсетеді, ал егер « жоқ» деп жауап берсе ешқандай өзгеріс болмағандығын көрсетеді.

                                           Анкета

                         « Менде не дамыды?»

Ойланып, шынайы жауап  беріңіз. Осы жыл ішінде сізде  не дамыды? ( егер де жақсарса «+» таңбасын, өзгермесе «-» таңбасын қойыңыз)