Оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру

Балалармен  жұмыс істеу барысында сабақ  өтілетін бөлме ғана емес сонымен, бірге  қатар мекеме орналасқан ғимарат  та әсем болуы керек. Егер балалар сұлулықты өз көздерімен көре отырып, оның өмірімен байланысын сезіне білсе онда олар сұлулықтың бар екеніне сенеді. Балаларды табиғатқа деген сүйіспеншілекке тәрбиелеу барысында оларды сұлулықты көріп қана қоймай, сол сұлулық жолында еңбектене білуге үйретудің маңызы зор. Біз табиғи факторлар – су, ауа, күнді қолдана отырып экологиялық тәрбие мәселелерін шешеміз. Балаларды өсімдіктер және жануарлар әлемі мен таныстыру арқылы оларды күтіп баптаудың жолдарын үйрете отырып, оларды аялай білуге тәрбиелейді.

Балалар тірі және өлі табиғат арасында ,тірі организм мен олардың өмір сүру ортасындағы  байланыстарды орнатуды үйренеді. Барлық жастағы балалар топтарындағы табиғат  бұрыштары, тірі жәндіктер бұрыштары  ұйымдастырылған, олар арқылы балалар өсімдіктер мен жәндіктерді күтіп баптаудың жолдарын үйренуде. Балалардың табиғи материалдарымен жұмыс атқарудың тәсілдеріне оқыту жөнінде тәрбиешілер көп еңбек етуде. Балабақшада «Табиғатты аялай біл» семинарлар « Табиғат және біз», «Күзгі орманға саяхат», «Қазақстан менің туған өлкем», «Тірі объектілермен танысу», «Бөлмеде өсірілетін өсімдіктермен танысу» ашық сабақтары болады. Сонымен қатар « Муха – Цокотуха», «Жәрмеңке», «Масленица» және осы сияқты тағы басқа да шоу опералар көрсетіледі. Балаларды айналамен таныстыру үшін керекті көптеген материалдар жинақталған «Табиғат әлемі» мұражайының ашылуы сонымен қатар «Қысқы бақтың» ашылуы балаларға қуаныш болды.

Экологиялық тәрбие қазақ тілі және ағылшын тілі, дене шынықтыру және валеология сияқты басқа  да сабақтар кезінде де өз жалғасын табады. Бала дүниеге келгенннен бастап  табиғатпен байланыста болады.

Табиғат – баланың  ақыл – ойының балалық деңгейден  нақты түсініктер бойынша қалыптасқан  жоғарғы деңгейге жеткізетін қор  болып табылады. Ол әртүрлі табиғи құбылыстарды жете түсінуді өз ойын жеткізе білу өнерін бірге дамытады. Бақшаның жұмысында өлкелік мұражайлар мен экологиялық орталықтар да жәрдем беруде.

Табиғатты танып, білут – мектепке дейінгі және сол жастағы баланың бойында  табиғатпен эстетикалық қарым – қатынас жасаудың базасын құрайтын экологиялық тәрбиені бере отырып, сонымен бірге оны қорғай, аялай білуге үйретеді.

Мектепке дейінгі  жастағы балаға экологиялық мәдениеттің  алғашқы түсініктерін қалыптастыру үшін:

1. Мектепке дейінгі  мекемелерде балаларға экологиялық тәрбие берудің алғы шарттарын құру.

2. Балалардың  экологиялық тәрбие берудің сауығының  дамуы үшін атқарылатын жұмыстарға  көгалдандырылған зоналарт құру  және  ұйымдастыру.

3. Тірі объектілерді  күтіп – баптауға қолайлы ортаны  іс жүзінде құру үшін іс – шаралар ұйымдастыру.

4. Сабақта көркем  құралдарды, әдістемелік және материалдарды,  ойындарды, түрлі ертегі кейіпкерлерін  жүйелі түрде қолдану.

5. Педагок мамандардың  білім деңгейі мен олардың  біліктілігін арттыру. Тәрбиеші  – педагокикалық үрдістің ең басты тұлғасы және экологиялық тәрбие берудегі шешуші фактор болып табылады. Ол экологиялық ақпараттар және арнайы материалдармен кең көлемде таныс болуы тиіс, сонымен қатар балаларды тәрбиелеу тәсілдерін қолдана білуі керек. Біздің бүгінгі тәрбиелеп отырған   бүлдіршіндерміз – Отанымыздың болашақ азаматтары. Сондықтан оларды өз туған жерін сүюге, туған ел табиғатын күтіп, оның байлықтарын сақтауға, қорғауға тәрбиелеу міндеттіміз.

Балабақшада балаларды  қоршаған ортамен жан – жақты  терең таныстырып отыру тек экология әліппесі сабағында ғана емес тіл дамыту сабақтарында да өз жалғасын  табу қажет. Ол үшін балалардың жасына тәрбиеленетін тобына байланысты сабақтың тақырыптары белгілі бір жүйе бойына топтастырылады.

Қоршаған олртамен таныстыра отырып балалардың бір – біріне деген ыстық лебіздерін, ойларын алақандарының жылуымен, жылы тілектерін бір – біріне беру, айтудан басталады.

Мектепке дейінгі  мекемелерде тәрбиеші балаларды  ауа – райы құбылыстарымен, табиғат  құбылыстарымен таныстырады. Балабақшада тәрбиеленуші бала сабақ қызықты өткен жағдайда ғана оны зейін қойып тындайды. Табиғат құбылыстарын балалар, қатты жел соқса бұлттар көшіп, тырс – тырс жаңбыр жауады, саусақтарымен бұлттардың пішінін бейнелейді, үстелді соғу арқылы жаңбыр тамшысын көрсетеді. Алдарындағы ақ қағазға қара қошқыл боямен әуелі бұлттың суретін салады, тік сызықтар арқылы суретін салады. Тәрбиеші балаларға жаңбыр жауып болған соң, орман, дала, қала ауасы тазарып, табиғаттын жаңаша тыныс алатынын түсіндіреді. Сабақ өткізген кезде жеңіл түрде кіріспе әңгіме жүргізу әдісін балалардың қоршаған орта туралы білімдерін күннен – күнге молайта түсуге әсерін тигізеді. Әр сабақтан соң балалар табиғат құбылыстарын, ауа – райы  құбылыстарын көріп танысады. Ертеңіне көрген білгендерін пысықтап сурет салып балабақшаға іліп қояды. Әр топтың табиғат бұрышында аквариумы болғаны әрине, жақсы. Кейбір күндері ауа – райы қолайсыз болған жағдайда аквариумдағы балықтарды бақылауға болады. Балаларға аквариум балықтардың үйі екенін, олардың сусыз өмір сүре алмайтындығы туралы айтып түсіндіру қажет. Бақылау кезінде балықтардың түріне көңіл аударылып, басқа балықтармен салыстырылады. Серуенге шыққан кезінде бақылау жұмыстарын жүргізіп отыру  жөн. Балаларға әр жыл маусымына байланысты табиғат құбылыстарының өзгеріп отыратының ескерту керек.

Күнделікті  ауа – райын бақылап, , оны табиғат  күнтізбесінеи белгіленіп отыруы қажет  тәрбиеші балалардың ойландыру үшін бірнеше сұрақтар қоюына болады. Бүгін  аспан қандай? Ауа – райы туралы не айтуға болады? Егер де аспанды бұлт шалса,  ауа – райы бұлтты; егер аспан ашық болса – күн шуақты, ашық, ал егер жел соқса – деп суреттер салу арқылы ауа – райын белгілейміз.

Кейде жаз, күз  айларында балабақша бағындағы  ақ қайыңды бақылауға болады. Ақ қайың биік, түзу, жапырақтары ұсақ, қабығы ақ, қара жолақтары бар. Ақ қайыңның бүршіктері емге пайдалы. Көктемге ол басқа ағаштардан ерекше сұлуланып гүлдейді, шашақты гүл шоғыры пайда болады. Балабақшаның әр тобындағы табиғат бұрышы бала жасына сай жасалуы тиіс. Ол бұрышқа қойылатын бөлме гүлдері іріктеліп, жануарлар (ақ тышқан, көжек, кірпі, тасбақа, тотықұс т.б.) таңдалып алынады. Алдын – ала табиғат бұрышында кезекшілік қызметін атқаратын балалардың тізімі жазылып, кезекшілердің атқаратын қызметі түсіндірілуі қажет.

Табиғат – қоршаған орта - өлі, тірі болып бөлінеді, орталықтар бойынша жұмыс жүргізіледі.

1. Өсімдік. 

2. Жануар.

3. Құстар.

4. Ертегі.

5. Өнер.

1. Өсімдік орталығы: Бір жағында – ақ  қайың, 

                                Бір жағында – көк терек.

                                Қайсысына тоқтайын,

                                Гүл атқан бәрі көкке өрлеп.

2. Жануарлар  орталығы: жануарлар туралы түсінік. 

3. Құстар орталығы: Қазақстандағы құстар түрлерімен  танысу.

4. Ертегі орталығы: Қазақстанда 1977жылы Қызыл кітап  шықты. Жануарлар туралы ертегілермен таныстыру.

5. Өнер орталығы 3 – топқа бөлінеді : 1. Ермексаздан  мүсіндеу.

2. Сурет салу  арқылы бейнелеу. 3. Ән айту.

Балалардың  экологиялық мәдениетін қалыптастыру.

Қазақстандағы білм беру Қазақстан Республикасының  «Білім туралы»  екі негізгі сала бойынша, яғни жалпы білім бюеретін мектепке дейінгі білім беретін мекемелерде де жүзеге асырылады. Жалпы балабақшалара экологиялық мәдениетті қалыптастыруға және экологиялық білім беруге ерекше көңіл аударылып, жан – жақты қанағаттандыру  мақсаты көзделінеді.

«Балаларға  қосымша білім беру» балалардың білімді толық меңгеруге, тәрбие мен білім берудің жүйесінің  құрамдас бөлігі болып саналады. Балабақшалардағы тәрбиешілер сабақ өту арқылы балаларға бір салалы немесе көп  салалы қызмет атқарады.

Қазақстан Республикасының  егемендігінің іргесі бекіп, елдегі саяси экономикалық, мәдени дамуы  жандануына себепші болды. Жас ұрпақтың тәлім – тәрбиесінде, өсіп – жетілуінде экологиялық мәдениетінің қалыптасуына үлкен рөл атқарылады. Әсіресе  балалардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда да өз ықпалын тигізері сөзсіз. Тәлім – тәрбиесі саласында қалыптасқан принциптерді негізге ала отырып экологиялық мәдениетін қалыптастыру бойынша келесі принциптерді басшылыққа алу керек:

1. Жүйелік принципі – тәрбиенің өзін жүйе деп қарауды талап етеді. Сондықтан балабақшаларда экологиялық тәрбиені жүйе ретінде санап, экологиялық тәрбие процесін оңтайлы жүзеге асырғанда ғана оның жүйе ретіндегі қызмет етуін қамтамасыз етуге болады. Сондай – ақ балабақшаларда экологиялық тәрбие жұмыстарының мазмұндығы жағынан, орналасу жағынан да логикалық жалғасын табудың мәні зор.

2. Ізгілендіру  принципі – бүгінгі таңдағы  экологиялық проблемалардың ауқымдылығы  проблемалардың ой – технократиялық  үлгісімен мүлдем жаңа әлеуметтікке ауысуын талап етеді. Бұл принциптің жүзеге асуы баланың табиғи әлеуметтік ортамен физиологилық ықпалын терең пайымдауды көздейді.

3. Табиғатқа  сәйкестілік – эколгиялық тәрбие  болып жатқан табиғи және әлеуметтік  – мәдени процестерін бақылауда  негізделеді. Бұндай тәрбиенің балалардың іс - әрекетімен тәртібінің экологиялық салдарына өз дамуына жауапкершілігін қалыптастырады.

4. Мәдениетке  сәйкестік теориясы – жалпы  адамзаттық құндылықтарды бағалауға  негізделіп және жалпы адамзаттық  құндылықтарға сәйкес келмейтін ұлттық мәдениеттің құндылықтары мен өлшемдерін дәстүрлерге сәйкес құрады.

5. Әлеуметтік  өзара әрекеттесудің тиімділігі  принципі – экологиялық тәрбиенің  түрлі типтегі ұжымдармен қарым  – қатынасты жүзеге асыру насихатталады.  Түрлі еңбек, мемлекеттік, қоғамдық ұжыммен араласу қарым – қатынас жасау арқылы, әлеуметтік бейімделуін қажеттілікке туғызады.

6. Өлкетану принципі  – немесе экологиялық тәрбиеде  ұлттық мәдени дәстүрлердегі  адамдардың демографиялық, табиғи  әлеуметтік жағдайларын есепке  алу принципі.

7. Проблемалық  принципі – балалар экологиялық  проблемалардың тарихи бастауларын  мәнін аша отырып өзегін құрайды.

8. Еріктілік  принципі – балалардың өздеріне  лайықты, санамен  түсіндіргенін  мақсаттарға жету  амалдарын таңдауына  жолдарын талап етеді.

9. Ынтымақтастық  принципі – тәрбиешілер мен  балалардың жалпы мақсаттарын  анықтауында өзара біріккен іс - әрекетін, өзара түсінікте, көмек  көрсету арқылы ұйымдастырылып  қарастырылады. Балалардың эколгиялық  мәдениетін осылайша қалыптастырады.

 

Экологиялық қауіптен қорғану жолдары.

Бүкіл жер бетіндегі  адамзатты қатты ойландыратын және кезек күттірмейтін мәселелердің бірі – табиғи ортаны қорғау, адам баласына ұтымды жағдай жасау. Жер жүзіндегі  ғалымдардың болжамына қарағанда, адамзаттың экологиялық апатқа ұшырауының әр – түрлі себептері бар.

Таяудағы 10 жылдың ішінде ауада көмір – қышқыл газының  үлесі ұдайы көтеріледі. Бұл бүгінгі  күнге қарағанда жер күн энергиясын айрықша көбірек сіңіретін жылы жайға айналдыруы мүмкін.  Сондықтан  планета  температурасы  көтеріліп,  құнарлы топырақты  аудандар  қуаң  жерлерге  айналды,  мұздардың  еруі  есебінен  мұхиттардағы  судың  деңгейі  көтеріледі.  2100  жылғы  озонның  жамылғы  қорғанышы  жоқ  болып  кетсе,  ультракүлгін  сәулелер  жерді  кептіреді,  жануарлар  мен  өсімдіктер,  яғни  бүкіл  тіршілік  апатқа  ұшырауы  мүмкін.  Қазіргі  кезде  озон  қабығы  жаңадан  3%  шамасында  жүдеді.  Бүкіл  дүние  жүзінде  1 млн  тонна  шамасында  фреондар  өндіріледі.  Олар  лактар  мен  сырларды  тозаңдату,  тоңазытқыштарды  суыту  үшін  қолданылады. 

Қазіргі уақыттағы  қауіпті  жағдайдың  бірі – бұл  ядролық  қыс.   Бұл  терминнің  мәні  атомдық  соққының  нәтижесінде  өрт  пайда  болып,  қалың  түтін  қабаты  планетаны  жабады  да,  ауаны  сөзсіз  қараңғылайды,  күн  сәулесінің  жер  бетіне  жетуі  тоқтатылады.  Осының  әсерінен  жер  беті суынады.  Барлық  тірі  мақұлық  жер  бетінің  мұздауымен  ядролық  қыспен  соқтығысады. 

Бұлардан  басқа  да қатерлі  болжамдыар  аз  емес. 

Осындай  сөзсіз  экологиялық  апат  әр  уақытта  қауіп туғызады.  Сондықтан істің анағұрлым маңыздысы экологиялық апатты  қалай анықтауға және  келешекте қалай болдырмауға болады  деген мәселе. 

Экологиялық  апатты  болдырмау  үшін  бізді  қоршаған  табиғаттың  өте  күрделі  және   толық  зерттелмеген  жүйе  екеніне  дұрыс  түсінуіміз  керек.  Демек, табиғатты  қорғау  жұмысы  кешенді  және  жүйелі  болуы  қажет.  Сонымен  бірге  табиғат  байлығын  пайдалану  басқа  шаралармен  тығыз  байланыста  іске  асырылуы  керек. 

Экология –  бұл  әлеуметтік  проблема,  оның  қоғамның  өте  терең  әлеуметтік  өзгеруі  және  халықаралық  ынтымақтастық  негізінде  шешілуі  ықтимал.