Оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру

3. Қоршаған ортаны қорғау (ауа, су, топырақ және т.б.) қоғам мен табиғаттың өзара әрекеттес үрдістерін де кешенді тұрғыдан қарауды талап етеді. Өйткені, экологиялық мәселелерді адам мен қоғам үшін пайдалы, тиімді шешуге тырысатын маманның жеке тұлғасының адамгершілік дүниетанымын  қалыптастырады. Қоршаған ортаны сауықтырудың объективті қажеттілігін терең түсінуге мүмкіндік береді. Солай екен, негізгі салалар бойынша қажетті кәсіби мамандық беру барысында экологиялық білім мен тәрбиенің де мәні зор.

Экологиялық білім  берудің біртұтас жүйесін қалыптастыру Қазақстанда білім берудің жаңа жүйелері мен  әлемдік стандартқа сай мемлекеттік оқу жоспарын жасауды, қаржыландыруды, экологиялық  білім беретін ұстаздарға қамқорлық  көрсетуді, мектепте экологиялық білім мен тәрбие беруді көздейді.

Оқушылардың қоршаған ортаға деген жауапкершілігін қалыптастыруда табиғи ортадағы әсемдікті, үйлесімділікті тани білу шарт. Педагог И.Д.Зверев (1983ж) тәрбиеленушіге педагогикалық әсердің  бірінші кезеңі ретінде ең алдымен  оқушының табиғат сұлулығын түйсінуі, осы сұлулықты сақтау үшін адамгершілік, азаматтық борышты ұғынуын қамтамасыз ету керектігіне көңіл аударады. Сондықтан да экологиялық күйзелістердің болуы не болмауы антропогендік факторға, жастардың экологиялық мәдениетіне, сауаттылығына, экологиялық білімінің жоғары деңгейде болуына байланысты. 

Білім беру жүйелері үнемі дамып, жаңарып отыратын үрдіс. Қазіргі ғылым, техника, мәдениет дамуына  сай келетін техникалық құралдар, компьютерлер, электрондық оқулықтар, бағдарламалар қажет.

Мектептерде игеретін кәсіби мамандықтарды экологиялық  сауаттылықпен, біліктілікпен ұштастырып, экологиялық білім беруді жетілдіре  түссе қошаған ортаны қорғаудың  тиімді жолдарын ашары сөзсіз.

Оқушылардың сапалы экологиялық білім алуы үшін оқу  – тәжірибелік жұмыстарын өндірістік орындарды және ғылыми зерттеу мекемелерінде өткізсе, тіпті құба – құп.

Экологиялық білім  деңгейін көтеруде радио – теледидардан берілетін хабарлардың, дәрістердің, Интернеттен алынатын экологиялық  деректердің оқушылардың экологиялық санасын қалыптастыруда рөлі айрықша. Сондай – ақ,  олардың экологиялық мәдениетін қалайтын қызықты үйірмелер, семинар, баспасөз конференциялары, дөңгелек үстел, халықаралық байланыстар, кештер экологиялық тәрбиенің қайнар көзі болып табылады.

Оқушылардың экологиялық тәрбиесін бағалауда іс – тәжірибеде қолданылып  жүрген мынадай мотивтерді жіктеп көрсетуге болады:

1. Азаматтық, патриоттық себеп – табиғат байлығын байыта түсуге ынталануы, табиғатты қорғауда қоғам алдындағы борышы деп ұғынуы.

2. Эстетикалық себеп – табиғат сұлулығын ұғынып, ол арқылы рухани күш алуы.

3. Гуманистік себеп – оқушылардың іс - әрекеттері мен қылықтарында барлық тіршілікті қорғауға ынталануы, жақсылық жасау, жамандыққа күйіну сезімінің көрінісі.

4. Ғылыми – танымдық себеп – табиғатты тану, адамның табиғатқа әсерінің салдары мен табиғат заңдылықтарын білуге ұмтылу.

5. Экономикалық – практикалық себеп – табиғи ресурстарды адамның тұрмыс – тіршілігінің көзі екенін, оның маңыздылығын бағалай білу.

6. Гигиеналық себеп –табиғаттың адам денсаулығына пайдасын ұғыну және зиян келтірмеуге тырысу. 

Бірақ қазіргі  мектептерде оқушыларға экологиялық  тәрбие беруге толық мүмкіндіктер болмай отыр. Бұл мәселеге төмендегідей фактілер қиыншылықтар келтіруде:

1. Оқу үрдісінде экологиялық тәрбие беру міндеттерін іске асыру үшін пән мұғалімдеріне қажетті ұсыныс, бағдарламалардың жеткіліксіздігі.

2. Арнайы әдістемелік нұсқаулардың болмауы.

3. Сабақтағы экологиялық материалдардың көпшілік жағдайда сыныптан және мектептен тыс жұмыстармен байланыстың жетімсіздігі.

Экологиялық тәрбие беруді арнайы бір жүйе арқылы жүзеге асыруға болады. Ол үшін жүйеге белгілі бір мазмұн, әдіс, оқыту  құралдары, оқушылардың шығармашылық іс - әрекетін ұйымдастыру формаларымен бірге жалпы педагогикалық ұстанымдарды енгізу керек. Жүйеде әрбір элементтің мазмұны, әдісі, оқыту құралы, оқыту формасының өзіндік қызметі, орны болуы тиіс . Бірақ олардың ішіндегі ең басты, шешуші элемент – оқылатын материалдың маңызы. Оқушыларға экологиялық тәрбие беруде өз туған өлкесінің табиғатын оқып үйренуінің өзіндік мәні бар. Экологиялық білім беру жүйесінде оқушыларда экологиялық мәдениетті қалыптастыру үшін мұғалімнің атқаратын рөлі ерекше.

Табиғатты қорғау жұмыстары, айналаға сүйіспеншілікті  қалыптастыру, соған баланы кішкентайынан  баулу мектепке дейінгі мекемелерден басталғаны абзал. Халық қазынасы болып табылатын табиғат байлығы сол елдің бүгіні мен жарқын болашағы үшін барынша тиімді әрі ұқыпты пайдаланылуы керек.

Бір сөзбен айтқанда, қоршаған ортаны сауықтыру экологиялық  білімді ғана емес, экологиялық тәрбиеге де қатысты. Демек, қоғам мен табиғат арасындағы қарым – қатынас мәселесін шешу – мемлеттік іс. Ал оны жүзеге асыру әрқайсысымыздың азаматтық парызымыз.

 

2.2. Экологиялық тәрбие теориясы мен әдістемесі.

Экология жас  ғылым. Ол 200 жылдан аса ғана пайда болды. Экология сөзін Естественная история происхождения атты өзінің кітабында ең бірінші қолданған неміс биологы Эрнест Геккель 1968. Экология ойкос деген грек сөзі, үй, баспана ұғымын білдіреді.

Э.Геккельдің айтуы  бойынша, экология – зоологияның бір тармағы, ол барлық жанды мақұлықтар және оларды қоршаған органикалық орта мен өзара қатынасты зерттейді.

Экология ғылымы жеке пән түрінде биология шегінде  пайда болды. Экологияның зерттейтін мәселелері жанды мақұлықтардың  ортаға қатынасы, олардың орта мен өзара байланысы, өмір сүруі және ортаның оларға ықпалы.

Көптеген ғалымдар әр алуан жануарлар мен өсімдіктердің  және адамдардың мекендеген ортасы мен  өзара байланысын ашу жөнінде  айтарлықтай үлес қосты.

Сонымен, экология – тірі организмдердің ортада тіршілік әрекетін және өзара қатынасын зерттейтін биологиялық ғылым.

Экологиялық зерттеу  ХХ ғасырдың бас кезінде пайда  бола бастады, ал соңғы 10 – 15 жылдардың  ішінде кең өріс алды. Бұл зерттеу  адамның табиғатқа көз – қарасының  тікелей өзгеруімен байланысын көрсетеді. Адам табиғатты, оның байлығын көп уақыттан бері аяусыз керегінше пайдаланып келді. Міне, осыған байланысты табиғат қоры таусылды, биологиялық орта азғындап ластануда. Жер бетінде өсімдіктер, жануаорлар, өзен – көлдер, теңіздер адамның жабайы, рақымсыз іс - әрекетінің нәтижесінде өздерінің бұрынғы табиғи тазалығын, сапасын жойып апатқа ұшырауда. Бұған қосымша біраз аймақтарда өнеркәсіптері (химия, мұнай, көмір, АЭС т.б.) және цемент заводтары өндіретін пайдалы заттардан бөлінетін түрлі газдар, булар, жергілікті өндіріс орындары шығатын заттардың, өнімнің, яғни азық – түлік, ет – сүт тағамдарының қалдық – қоқыстары іріп – шіріп бұзылуынан түрлі бактериалардың пайда болуы тұрғындардың денсаулықтарына көптеген зиян келтіреді, аурудың жаңа түрлері шыға бастайды.

 Көптеген  ғылыми мәліметтерге қарағанда,  қоршаған ортаға зарарлы әсер  ететін екі факторды атауға  болады; жер бетіндегі халықтың  өсуі және адамның іс - әрекеті. 

Жер бетіндегі халықтың саны үздіксіз өсіп, көбеюде. 1990 жылы біздің планетамызда 5,3 млрд. шамада болса, ал 2000 жылы жер бетінде тұрушылардың саны 6 млрд. шамда болады. ХХ ғасырдың орта кезінде 10 млрд. деңгейіне жетіп тұрақтана бастады.

Жер бетінде  халықтың тез өсіп жетілуі көптеген қиыншылықтар туғызды. Мәселен, планетадағы бүкіл халықты тамақтандыру, азық – түлікпен қамтамасыз ету, оларды жақсы жерлерге орналастыру, әл – ауқатын үздіксіз жақсарту – бұл әрине, оңай жұмыс емес. Міне, бұл жағдай халықтың күні бұрын қамын, ойлауды көптеген іс - әрекеттерін алдын – ала тиімді ұйымдастыруды және жүзеге асыруды талап етеді.

Қазіргі кезеңде  орман – тоғайлардағы жасыл жапырақты  қарағай, қайың, үйенкі, тал сияқты ағаштарды, өсімдіктерді, көлдер мен теңіздерлді  қорғаудың және оларды дұрыс пайдаланудың адамзат үшін маңызы өте зор. Өйткені, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі мен адам өмірінің негізі. Бұл жағдай тұрғын халықтардыңи өсіп көбеюіне байланысты емес, басшы адамдардың, мамандардың сол аймақтағы егін, су және мал шаруашылығының ерекшелігін еске алмай, жоспарлаудың салдарынан болған қателік.

Соңғы жылдары  Қазақстан және Өзбекстан аймақтарында 3 млн. Гектар жерде өсірілетін мақта  және күріш дақылдарын, Арал теңізін  пайдаланып, суландыру апаттық жағдайға соқтырды. Осының нәтижесінде суат бетіндегі су азайып тартылды, айналадағы жер құрғады. Сырдария өзенінің топырағы сортаңдады, ма жайылым өрісі тарылып кетті. Экологиялық жағдайдың азуы тұрғындардың денсаулығына, күнделікті тұрмысына үлкен әсер етті. Сондықтан халық қоныс аударуға мәжбүр болды.

Адамның өндірістік іс - әрекеті. Қазіргі кезеңде ең көкейтесті мәселелердің бірі – бұл адамның өндірістік іс - әрекетінің негізінде қоршаған ортаның ластануы, бұзылуы. Жер бетіндегі зиянды, әсіресе улағыш заттардың қалдықтары өте көп. Олар ауада да, су орталығында да таралған. Осының бәрі қоршаған ортаға әсер ететін өндірістік қалдықтар.

Атомдық өнеркәсіптің қалдығы және атомдық қопарылыстың радиоактивтік тұнбасы бірте  – бірте адам организмінде жиналып, қатерлі ісік ауруына (рак) ұшыратады. Әсіресе  атомдық өнеркәсіптің дамуы  және оның адам денсаулығына тигізетін зардабы өте қауіпті. Қазіргі кезеңде жер бетінде стронция – 90 элементін аз мөлшерде болса да кез – келген баланың денесіндегі сүйектерден табуға болады. Бұл элемент табиғатта болмайды, тек қана осы уақыттағы атомдық өнеркәсіптің және ядролық сынаудың арқасында пайда болады. Сондықтан стронция жер бетіне тарап, ондағы барлық тірі жәндіктердің денесіне енген.

Әрине, бұлардың бәрі тірі жәндіктер үшін өте қауіпті . Оны қатты бақылауға алып, энергияның басқа табиғи түрлерімен үйлестіріп пайдалану қажет.

Тағы  да еске түсіретін нәрсе, ол теңіздер және мұхиттар түбінде көп жылдардан бері жатқан ядролық реакторлар, снарядтар, миналар, оқтар бір кезеңдердегі су астындағы  жер сілкінуінің әсерінен қопарылып, су ішіндегі, жер бетіндегі бүкіл  тіршіліктің радиоактивті көзі болуы мүмкін.

Экологиялық тәрбие мақсаттары мен міндеттері, мазмұны.

1. Экологиялық нормалардың, ережелердің қажеттілігін балалардың мінез – құлқында тәрбиелеу.
2. Қоршаған ортаға жауапсыздықпен қараушыларға жол бермеу.
3. Балалардың бойында экологиялық мәдениетін қалыптастыру: а) тұлғаның мінез – құлқында; ә)қоғамдық пайдалы еіңбек және еңбек тәрбиесі арқылы айналадағы табиғатты қорғауда, күтуде және жақсартуда; б) экологиялық білімді насихаттауда ; в) ең алғашқы кәсіби еңбекте.

Экологиялық тәрбие еңбек тәрбиесімен байланысты. Өйткені өндірістік іс - әрекеттің барысында адам қоршаған ортаға тікелей әсер етеді. Білім береті бала – бақшаларда экологиялық білім мен тәрбие мазмұны еңбек арқылы іске асырылады. Қазіргі жағдайда өндіріс табиғата күшті әсер етуші фактор болып отыр. Осыған орай табиғатты ұтымды пайдаланудың ғылыми білімге негізделетінін балалардың түсінуі қажет. Өйткені іс - әрекеттің нәтижесінде ортада әр түрлі өзгерістер болуы мүмкін. Сондықтан қоғамның өндіргіш күштерін ұнамды орналастыруға аймақ табиғатының ерекшелігін, оның өндірістік жүктемеге орнықтылығын есепке алу  талап етіледі.

Балалар табиғи ортаны күтуде, қорғауда орман –  тоғай шаруашылығын, жабайы аңдарды, өсімдіктерді қорғауға көмектеседі.

Сондықтан олар негізгі мәселелермен таныс болып экологиялық талаптарға сәйкес білімін, экологиялық байлықты тиімді пайдаланады. Табиғатты қорғау белгілі жүйені игеру, экологиялық мәдениет негізінде дұрыс дүние тану көзқарасын қалыптастырады.

 

Мектеп жасына дейінгі балалардың экологиялық білім беру, тәрбиелеу және экологиялық мінез – құлқын, экологиялық мәдениетін қалыптастыру әдістемесі.

 Мектепке  дейінгі жастағы балаларға адам  мен табиғат арасындағы қарым  – қатынасты анықтайтын экологиялық  тәрбие беруге байланысты мектепке  дейінгі тәрбие мекемелердің алдында негізінен мына төмендегі міндеттер тұр.

Атап айтқанда:

- Педагогикалық  мамандардың экологиялық тәрбие  беру жөнінде білім деңгейін  көтеру;

- Балаларды  айналамен таныстырудың бағдарламасын  ата – аналарына насихаттау;

- Әртүрлі жастағы балаларды топтарына оқу – тәрбие жұмыстарын атқару;

Қоршаған ортаны аялауға деген адамның саналы көзқарасын қалыптастыру оның баола  кезінен ерте басталу тиіс. Баланың  дүниеге келгеннен кейінгі алғашқыда  жеті жыл оны тәрбиелеу мен  оқытудағы ең басты  кезең болғандықтан оны ескерусіз өткізіп алуға болмайды. Баланың болашағы сол кезенде алған тәрбиесіне өте байланысты. Олай болса, адамзаттың рухани және материалдық жағдайы осы кезенде алған тәрбие негіздеріне тәуелді. Сұлулыққа тәрбиелемей тұрып жақсы ниеттегі, адамгершілігі бар шығармашылықпен жұмыс істейтін адамды қалыптастыру мүмкін емес. Сұлулық бала бойында қуаныш сияқты ең жақсы сезімдерді тудыра отырып, баланың белсенді түрде шығармашылықпен жұмыс істеуі мен денсаулығына оң ықпалын тигізеді. Балалар тәрбие арқылы, ересектердің өнегесі арқылы дүниені таниды, көруді, сезінуді, тындауды үйренеді...Тәрбиеленуші жақсы өнегені беруге неғұрлым қабілетті болса, балада соғұрлым көбірек үйренеді.

Баланыңи өміріндегі алғаш қабылданған қуанышты сәттер оның болашақтағы өміріне жағымды бағыт бере отырып, өмір бойы есінде қалады.

Жаңа ғасырда  табиғатсыз баланы тәрбиелеуді көз  алдымызға елестете алмаймыз. Сондықтан  да бала – бақшамыздағы тәрбие ісінің негізгі міндеттерінің бірі –  « Балаларды айналамен таныстыра  отырып, оларға экологиялық тәрбие беру» болып табылады. Біз күнделікті жұмысымызда баланы өз туған өлкесінің табиғатын сүюге, оны аялай білуге , оны қорғауға қызығушылығын арттыруға, жауапкершілігін күшейтуге, табиғатпен бірге өмір сүретінін сезінуге үйретуді мақсат тұтамыз. Балабақшада тірі табиғаттың кішкентай бейнелі көрінісін елестете аласыз. Біз әрдайым табиғат сұлулығын іздей жүріп және оның жаңа қырларын табу арқылы балаларды қуанта отырып табиғаттың сұлулығын бірге қарсы аламыз. Осы сұлулықты іздеу барысында біз оның табиғи түрінен қолдан жасалған түріне, яғни табиғат сұлулығынан – сөз, әуен және бейнелеу өнерінің сұлулықтарына көшеміз.