Лекции по "Этнопедагогике"

    Халық арасында  арнайы ертек айтатын ертекшілер  болған. Қазақ ертегілері, /4- мыңға жуық / сан алуан.

    Оларды: хайуанаттар туралы, қиял ғажайып ертегілер, тұрмыс-салт ертегілер, батырлық, күлдіргі болып бірнеше топқа бөледі.

 

         ІІІ. Фольклор – халық педагогикасының  объектісі. 

     «Ұлы сөзден ұлағат», демекші халық педагогикасының нәрімен суарылып, өзінің тәрбиелік маңызын күні бүгіге дейінкелген – фольклор.

      Халық педагогикасында атадан балаға жетіп отыратын, ел аузында сақталып клген көркем сөз өнерін, оның айтылуы және орындалу ерекшеліктерін – флоьклор деп атайды.

       Фольклрлық  шығармалардан халы тағдыры,оның  өмірде көрген қайғы қаіреттері мен мұң зары, келешектен күткен арман-тілектері айқын көрініс тапқан.

        Ғылымда халық поэзиясын «Фольклор»,ал  оны зерттейтін ғылым саласын  «Фольклористика» деп атайды.

        Неміс ғалымы И.Ф.Кнафльдің анықтауынша  фольклор –халық даналығы деген ұғымды білдіреді екен.

Қазақ фольклорын мазмұны  мен тақырыбына қарай бірнеше  түрге бөлуге болады:

1.Төрт түлік мал  туралы.

2.Діни әдет-ғұрып /жарапазан,бәдік./

3.Үйлену жырлары / той  бастар, жар-жар, сыңсу, жұбату, беташар/ 

4.Ұлыс жырлары. 

5.Бөбек жырлары.

6.Жаназалау жырлары.

7.Шешендік сөздер, мақал-мәтелдер, жұмбақтар.

 

    ІV.Мақал-мәтел –халықтық тәрбие жүйесінде.

   Мақал дегеніміз  - өмір құбылыстарын жинақтайтын  және типтендіретін, бір немесе  екі бөлімнен құралып,алдыңғысында  шарт немесе жалпы пайымдау, соңғысында қорытынды, түйінді пікір айтатын бітімі бекем,өте ықшам, бейнелі, әрі ырғақтыхалық нақылы. Мәселен: «Мезгілі жетсе, мұзда ерір», «Ер жігіт үйде туып, түзде өлер».

5 – 6 апта

Лекция №3 Тақырыбы: Қазақ этнопедагогикасын қалыптастырудың теориялық мәселелері

Этнопедагогика  кәсіптік білім берудің құрамдас бөлігі ретінде. Этнопедагогикалық білім берудің мәні, мазмұны, формасы,әдістері. Этнос пән аралық зерттеу объектісі ретінде.

         Этностар өмір сүру кезеңінде  нақтылы тарихи жағдайлардың  (оның ішінде қоғамдық құрылыстардың да) себебінен бірнеше рет өзгеруі мүмкін. Этностар орта есеппен 1200-1500 жыл өмір сүреді.Бірақ ол әр түрлі географиялық, экономикалық, әлеуметтік жағдайларға байланысты бірде ұзақ, бірде қысқа болуы ықтимал.

         Жергілікті географиялық жағдайға бейімделмеген тіршілік иесі басқа жаққа ауып кетуі керек немесе өліп, жоғалып тынады.Этностардың жаратылысын география мен биология ғылымдарымен қоса, тарих ғылымы да тексереді.Біз этностарды, бір жағынан, табиғаттың перзенті, биологиялық бөлшегі деп қарасақ, екіншіден, табиғи байлықтарды игере отырып, қоғамды құрушы күш деп біліміз.Қоғамның, белгілі бір даму кезеңінде бір этностың пайда болып, өсіп өркендеуі, керісінше, қоғам заңдылықтарына орай, енді бірде оның жойылып, орнына екінші бір этностың пайда болуы мүмкін.

           Мұнан басқа ұлттық ерекшеліктерді  зерттейтін этнология, этнопсихология, этнопедагогика ғылымдары бар.

           Ұлттың ұлт болуы үшін қажетті  аумақтық, экономикалық, мәдени, психологиялық  бірлікпен бірге, тілдік тұтастық басты және ең негізгі белгілердің бірі болып саналады.

            Кезінде А.Байтұрсынов: «Тілі  жоғалған жұрттың өзі де жоғалады. Өз ұлтына басқа жұртты қосамын  дегендер әуелі сол жұрттың  тілін аздыруға тырысады»,-деген  ұлағатты ойы бүгінге дейін мән-мағанасын жоғалтқан жоқ. Бүгінде «мәңгүрттер» де-лініп жүргендердің пайда болуы сол отарлық тіл саясатының жемісі екенін ұмытуға болмайды. Ұлттық тәлім-тәрбиені(этнопедагогиканы)іске асыратын ұлттық тіл(этно-лингвистика)екені, ал оның ұлттық ішкі жан дүниесімен, сана-сезіммен байланысты (этнопсихологиямен) жүргізілетіні белгілі.

         Этнолингвистика-диалектология,фольклористика,этнология, культурология мифология сияқты ғылымдармен де байланысты.Мысалы: диалектология этностың жергілікті сөйлеу ерекшелігін, этнология мен фольклористика этностың әлденеше ғасырға созылған мәдени үрдісін,заттық және рухани  мәдениетін, салт-дәстүрін зерттесе, мифология этностың дүниетанымын, сенім-нанымын, өзін қоршаған ортаға деген көзқарасын зерттейді.

         Этникалық зерттеулер ескі тарихи-мәдени  ескерткіштерді анықтаудан,белгілеуден  басталады.Мәселен: құрал-саймандар,  еңбек құралдары, дәстүрі, тұрмыстық  тұтыну бұйымдары,т.б. 

        Адам баласының материялдық игіліктерді  жасап және әр-түрлі жағдайда жойылып отырған. Мысалы: Вавилон болды,ол құрыды. Ертедегі Рим мемлекеті құрылды,оның орнына жаңа қалалар мен мемлекет өркен жайды. Сондай-ақ, бір кездегі күшті көшпелі Ғұн этносы жоғалып кетті. Ғасырлар өте қазіргі жер бетіндегі этностар жойылып, басқа этностар пайда болуы мүмкін. Бұл табиғат заңы. 

        Ал адам баласы жасаған Мысыр  пирамидасы немесе Эйфел мұнарасы  өзгеріссіз, ғасырлар бойы сақталды. Мәдени ескеркіштерді жасаушы  этностар жер бетінен жоғалғанымен, олар жасаған мұралар ұзақ  өмір сүреді. 

         Табиғат байлығын игеруші адамдар  жасаған мәдени-техникалық прогресс  үнемі алға қарай жүре беретін  құбылыс болып көрінуі мүмкін. Бірақ шын-мәнісінде, олай емес.            Кезінде А.Байтұрсынов: «Тілі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады. Өз ұлтына басқа жұртты қосамын дегендер әуелі сол жұрттың тілін аздыруға тырысады»,-деген ұлағатты ойы бүгінге дейін мән-мағанасын жоғалтқан жоқ. Бүгінде «мәңгүрттер» де-лініп жүргендердің пайда болуы сол отарлық тіл саясатының жемісі екенін ұмытуға болмайды. Ұлттық тәлім-тәрбиені(этнопедагогиканы)іске асыратын ұлттық тіл(этно-лингвистика)екені, ал оның ұлттық ішкі жан дүниесімен, сана-сезіммен байланысты (этнопсихологиямен) жүргізілетіні белгілі.

         Этнолингвистика-диалектология,фольклористика,этнология, культурология мифология сияқты ғылымдармен де байланысты.Мысалы: диалектология этностың жергілікті сөйлеу ерекшелігін, этнология мен фольклористика этностың әлденеше ғасырға созылған мәдени үрдісін,заттық және рухани  мәдениетін, салт-дәстүрін зерттесе, мифология этностың дүниетанымын, сенім-нанымын, өзін қоршаған ортаға деген көзқарасын зерттейді.

         Этникалық зерттеулер ескі тарихи-мәдени  ескерткіштерді анықтаудан,белгілеуден  басталады.Мәселен: құрал-саймандар,  еңбек құралдары, дәстүрі, тұрмыстық тұтыну бұйымдары,т.б.              Кезінде А.Байтұрсынов: «Тілі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады. Өз ұлтына басқа жұртты қосамын дегендер әуелі сол жұрттың тілін аздыруға тырысады»,-деген ұлағатты ойы бүгінге дейін мән-мағанасын жоғалтқан жоқ. Бүгінде «мәңгүрттер» де-лініп жүргендердің пайда болуы сол отарлық тіл саясатының жемісі екенін ұмытуға болмайды. Ұлттық тәлім-тәрбиені(этнопедагогиканы)іске асыратын ұлттық тіл(этно-лингвистика)екені, ал оның ұлттық ішкі жан дүниесімен, сана-сезіммен байланысты (этнопсихологиямен) жүргізілетіні белгілі.

         Этнолингвистика-диалектология,фольклористика,этнология, культурология мифология сияқты ғылымдармен де байланысты.Мысалы: диалектология этностың жергілікті сөйлеу ерекшелігін, этнология мен фольклористика этностың әлденеше ғасырға созылған мәдени үрдісін,заттық және рухани  мәдениетін, салт-дәстүрін зерттесе, мифология этностың дүниетанымын, сенім-нанымын, өзін қоршаған ортаға деген көзқарасын зерттейді.

         Этникалық зерттеулер ескі тарихи-мәдени  ескерткіштерді анықтаудан,белгілеуден басталады.Мәселен: құрал-саймандар, еңбек құралдары, дәстүрі, тұрмыстық тұтыну бұйымдары,т.б. 

        Адам баласының материялдық игіліктерді  жасап және әр-түрлі жағдайда  жойылып отырған. Мысалы: Вавилон  болды,ол құрыды. Ертедегі Рим мемлекеті құрылды,оның орнына жаңа қалалар мен мемлекет өркен жайды. Сондай-ақ, бір кездегі күшті көшпелі Ғұн этносы жоғалып кетті. Ғасырлар өте қазіргі жер бетіндегі этностар жойылып, басқа этностар пайда болуы мүмкін. Бұл табиғат заңы. 

        Ал адам баласы жасаған Мысыр пирамидасы немесе Эйфел мұнарасы өзгеріссіз, ғасырлар бойы сақталды. Мәдени ескеркіштерді жасаушы этностар жер бетінен жоғалғанымен, олар жасаған мұралар ұзақ өмір сүреді. 

 

        Адам баласының материялдық игіліктерді  жасап және әр-түрлі жағдайда жойылып отырған. Мысалы: Вавилон болды,ол құрыды. Ертедегі Рим мемлекеті құрылды,оның орнына жаңа қалалар мен мемлекет өркен жайды. Сондай-ақ, бір кездегі күшті көшпелі Ғұн этносы жоғалып кетті. Ғасырлар өте қазіргі жер бетіндегі этностар жойылып, басқа этностар пайда болуы мүмкін. Бұл табиғат заңы. 

        Ал адам баласы жасаған Мысыр  пирамидасы немесе Эйфел мұнарасы  өзгеріссіз, ғасырлар бойы сақталды. Мәдени ескеркіштерді жасаушы  этностар жер бетінен жоғалғанымен, олар жасаған мұралар ұзақ өмір сүреді. 

 Мәселен: б.з.д. VIII ғасырда  өмір сүрген скифтер қара теңіз  жағалауында 500жыл бойы өркендеген, мәдениеті бай ел болған.Олар  теңіз жолында сауда-саттықты  өркендетіп, керемет мәдениеті болған. Ал сол ұлт б.д.әуірімізге дейінгі ІІІ ғ сарматтардың соққысынан мүлдем жойылып кетті. Сарматтар 700 ж.өмір сүрді. Олар Византиямен астық, жүзім сатып, қолөнерді дамытқан. Олар ғұндардың шабуылына ұшырады(370-463ж.). Ал Болгарлар ғұндарды жеңіп 200 жыл үстемдік құрды. 

  7 – 8 апта

      Лекция №4 Тақырыбы:  Этнопедагогика кәсіптік білім беру жүйесінде

Қазақстан Республикасының  жалпы білім беретін мектептегі оқушыларды кәсіпке даярлау үрдісінде  қазақ этнопедагогикасының материалдарын  пайдалану. Қазақ халық педагогикасында  балаларды еңбекке және кәсіпке даярлау мәселелері. Дәстүрлі әдістер және тәрбие құралдары. Балаларды еңбекке тәрбиелеудегі еңбектің мәні. Еңбекке тәрбиелеу құралдары мен әдістері (қазақтың тұрмысындағы көркем қолоөнері, ауыз әдебиеті жанрлары-ән,өлең,жыр, мақал-мәтел,ертегі, жұмбақ,жаңылтпаштар т.б.). Кәсіптік білім беруде ұлттық қолөнер кәсібінің маңызы. Халық педагогикасының озық тәжірибелерін кәсіптік білім беру жүйесіне ендірудің болашағы.

 

1.Белгілі бір этнос  адамдардың жан дүниесіндегі  мінез-құлық, сана-сезім мен әдет-ғұрып,салт-дәстүр ерекшелігі ұрпақтан-ұрпаққа ана тілі арқылы жетеді.

    Ұлттық сана-сезімнің  өсуі мен өтуі, бір жағынан  ,ана тілінің тағдырын анықтаса, екінші жағынан, ана тілдің  даму дәрежесі ұлттық сана-сезім  деңгейінің өлшеуіші болып есептеледі. 

     Ұлттық тәлім-тәрбиені (этнопедагогиканы) іске асыратын ұлттық тіл (этнолин-гвистика),ал оның ішкі жан дүниесімен, сана-сезіммен байланысты (этнопсихоло-гия) жүргізіледі. 

      Этнолингвистика – тілді этносқа қатысы жағынан зерттесе, психолингвистика- оны адам психологиясына, ал социолингвистика- қоғам дамуына қатысы тұрғысы-нан қарастырады. Этнолингвистика- ғылымы мына ғылымдармен тығыз байланысты: 

       1.Фольклористика.

       2. Этнология. 

       3. Культрология.

       4. Мифология. 

2.Этнос-грек тілінен алғанда-тайпа, халық деген ұғымды білдіреді. 

       Ұлт мәдениетін ғылыми-әдіснамалық тұрғыдан терең зерттеп, тұңғыш рет құнды еңбек жазған атақты тарихшы ғалым Лев Гумилев болды.            Кезінде А.Байтұрсынов: «Тілі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады. Өз ұлтына басқа жұртты қосамын дегендер әуелі сол жұрттың тілін аздыруға тырысады»,-деген ұлағатты ойы бүгінге дейін мән-мағанасын жоғалтқан жоқ. Бүгінде «мәңгүрттер» де-лініп жүргендердің пайда болуы сол отарлық тіл саясатының жемісі екенін ұмытуға болмайды. Ұлттық тәлім-тәрбиені(этнопедагогиканы)іске асыратын ұлттық тіл(этно-лингвистика)екені, ал оның ұлттық ішкі жан дүниесімен, сана-сезіммен байланысты (этнопсихологиямен) жүргізілетіні белгілі.

         Этнолингвистика-диалектология,фольклористика,этнология, культурология мифология сияқты ғылымдармен де байланысты.Мысалы: диалектология этностың жергілікті сөйлеу ерекшелігін, этнология мен фольклористика этностың әлденеше ғасырға созылған мәдени үрдісін,заттық және рухани  мәдениетін, салт-дәстүрін зерттесе, мифология этностың дүниетанымын, сенім-нанымын, өзін қоршаған ортаға деген көзқарасын зерттейді.

         Этникалық  зерттеулер ескі тарихи-мәдени  ескерткіштерді анықтаудан,белгілеуден  басталады.Мәселен: құрал-саймандар,  еңбек құралдары, дәстүрі, тұрмыстық тұтыну бұйымдары,т.б. 

        Адам баласының  материялдық игіліктерді жасап  және әр-түрлі жағдайда жойылып  отырған. Мысалы: Вавилон болды,ол  құрыды. Ертедегі Рим мемлекеті  құрылды,оның орнына жаңа қалалар  мен мемлекет өркен жайды. Сондай-ақ, бір кездегі күшті көшпелі Ғұн этносы жоғалып кетті. Ғасырлар өте қазіргі жер бетіндегі этностар жойылып, басқа этностар пайда болуы мүмкін. Бұл табиғат заңы. 

        Ал адам  баласы жасаған Мысыр пирамидасы  немесе Эйфел мұнарасы өзгеріссіз, ғасырлар бойы сақталды. Мәдени ескеркіштерді жасаушы этностар жер бетінен жоғалғанымен, олар жасаған мұралар ұзақ өмір сүреді. 

Ол «Этнос дегеніміз-жер бетіндегі белгілі бір тіршілік аймағы мен әлеуметтік аймақтың бірлігінде жатқан, салт-дәстүрі,мінез-құлқы, тілі мен мәдени мұрасы бір халықтар тобы »-деген анықтама берген.