Лекции по "Этнопедагогике"

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН  ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

 

 

 «ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯ» кафедрасы

 

 

                                        

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Этнопедагогика

ПӘНІНЕН

ЛЕКЦИЯ  ТОПТАМАСЫ

1 кредит.

050119 мамандығына арналған

 

 

 

 

                                                  

 

 

 

 

 Лекцияны дайындаған:  Чинибаева Г.Д.

 

                                                                         

 

 

 

                                             

 

 

 

 

Шымкент – 2009

 

1 – 2 апта

Лекция №1 Этнопедагогика пәніне кіріспе

«Этнопедагогика» пәнін оқыту мақсаты және міндеттері, мамандарды дайындауда атқаратын рөлі және маңызы. Әйгілі педагогтардың еңбектерінде этнопедагогикалық ойлар. Қазіргі кезеңдегі этнопедагогикалық зерттеулердің даму тенденциясы және күйі. «Кәсіптік білім берудегі этнопедагогика» жеке оқу пәні ретінде. Пәннің болашақ мамандарды даярлау жүйесіндегі атқаратын рөлі.

«Этнос» гректің-тайпа,халық деген сөзінен шыққан. Ғылымда «халық» терминінің орнына «этнос» термині қолданылып келеді. Бұл термин этностың негізгі тарихи түрі-«тайпа», «ұлыс», «ұлт» ұғымын  түгел қамтиды.

       Л.Гумелев  ғалымдардың этнос жөніндегі  көзқарастарын қорыта келе, үш  түрлі көзқарасты бөліп қарастыруды  ұсынды.

   1.В.А.Анучкин бастаған ғалымдар «біріңғай географиялық жағдайда этнос мүшелерінің бірлесіп еңбек етуі олардың табиғи тіршілік заңдылығын туғызды»-деп қарады.

    2.С.А.Токарев,А.Г.Агеев,  И.И.Козлов сияқты екінші бір  тарихшылар мен этнографтар тобы  этносты «адам баласының әлеуметтік бірлестігінен туған феномен» деп қарады. Яғни, олар этностың әлеуметтік өміріне ерекше мән беріп, олардың анатомиялық және физиологиялық ерекшеліктерін ескермеді.  

    3.Ал Л.Гумилев,  М.И.Артомонов бастаған үшінші  топ  адамның шығу тегінзерттеу процесінде материяның қоғамдық және табиғи-диалектикалық даму заңдылықтарын, механикалық, физикалық, химиялық, биологоиялық қозғалу формасы мен қоғамдық  формациялық даму өзгерістерін кешенді түрде алып қарауды ұсынды.

       Тарихтан  белгілі болғандай әр түрлі халықтар белгілі бір аймақта пайда болып, сол аймақтың өзіндік ерекшелігіне (климатына, өсімдігіне, жер бедеріне, географиялық аймақтың хаиуанаттары мен жәндіктеріне) байланысты бейімделе тіршілік етеді.Осы тіршіліктеріне сүйене отырып, көрнекті тарихшы-этнограф Л.Гумилев: «этнос дегеніміз-жер бетіндегі белгілі бір тіршілік аймағы мен әлеуметтк ортаның бірлігінде жатқан салт-дәстүр, тұрмыс-тіршілігі, шаруашылық кәсібі, мінез-құлқы, тілі мен мәдени мұрасы бір халықтар тобы»- деген анықтама береді.

        «Жаңа этностардың пайда болу себептері неге байланысты?» деген сұраққа жауап іздесек, біріншіден, көрші этностардың бір-бірімен соғысып, жеңілгендерінің қоныс аударуынан, сөйтіп олардың жаңа жерге келіп, жергілікті халықтармен, тайпалармен биологиялық қан араласынан (миграцияланудан) жаңа этностар дүниеге келеді.Екіншіден, бірнеше тайпалар мен халықтардың жаңа жерді отарлап, игеруінен пайда болады. Мысалы: ағылшындар мен испандқтар Солтүстік Американы жаулап алып, жаңа жерге қоныстануынан американ этносы пайлда болды.Үшіншіден климаттық өзгеріс (қуаңшылық, су тасқыны, т.б.) адамдрды туған жерінен ау көшуге мәжбүр етеді.Олар басқа жерден тұрақ іздейді. Мысалы: қырғыз халқы XV ғасырдың басында Алтайдың солтүстігі мен Енисей өзені бойынан, ойраттардан бөлініп шығып, қырғыз Алатауына көшіп келіп, жергілікті түркі тайпаларымен қосылып, жаңа этнос құрды.Осыдан келіп Ә.Семплдің «Адам-жер бетінің өнімі» деген теориясы туындайды.

       Әр  ұлттың өзіне тән мінез-құлық  құрылысы ұрпақтан ұрпаққа көшкен  сайын өзгеріп отырады.Ол этностың- үнемі әлеуметтік дамуда болатндығының айғағаы.Мысалы: XVIII-XIX ғ.ғ. қазақтар мен бүгінгі қазақтардың мінез-құлқы бірдей емес.Тіпті Қазақстандық жергілікті қазақтар мен-Иран, Түркия, Моңғол қазақтарының мінез-құлқындағы айырмашылық бірден сезіледі.Ол ұлттық мінез-құлықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайға байланыстылығын көрсетеді.

        3.Қай халықтың болса да мәдениетінің  шарықтауы мен құлдырауы- табиғи  заңдылық.Қазақ атауы VII-VIII ғасырларда  «Таң патшалығының тарихнда»  «Қаса», «Хаса» түрінде жазылған деген пікір өте дәлелді. «Иуан патшалығы тарихындағы аудармаларға қосымша» атты кітапта: «Түріктер мейлінше күшейген кезде, олардың баттыс бөлігін қаса яки хаса деген ұлыстары қоныстанады.Батыс елдерінің ежелгі деректерінде бұл ұлыс-қазақ деп аталған.Қаса мен хаса деген атау осы қазақ атауының дыбыстық баламасы», - дейді.Қытай тарихшылары бір ұлттың атын түрлі дәуірде түрліше әріптермен таңбалаған. VII-VIII ғасырлардағы көне жазу тілінде тарихтардағы «қаса», «хаса», «аса», «кіса», «хса», «касо» деген халық аттары «қазақ» атауының сол

 замандағы көне  ханзу тіліндегі дыбыстық баламасы  екені анық.Алайда «қазақ» атауы  деректемелерде жарыққа шығысымен  халық атына айналған емес, ол  алғашқыда жеке ру-тайпаның аты  ретінде айтылған, содан соң тайпалар одағының біріккен ортақ атына айналған.Мысалы: кіші жүз алшын ұлысының құрамындағы жеті ру (кердері, керейт, табын, тама, жағалбайлы, телеу, рамадан) тайпалары «қарт қазақ» деп те аталып жүрген.»Қазақ» атауы кейін келе кеңейіп, халық-ұлт атына айналған.

Қазақ халқының ауыз әдебиеті өлшеусіз бай.  Батырлық дастандар  мен лирикалық поэмалар, толғаулар  мен жырлар, мақалдар мен мәтелдер, ертеглер мен аңыздар, жұмбақ пен  жаңылтпаштар, айтыс өнері – халықтың педагогикадан бастау алатын атадан – балаға, ауыздан – ауызға беріліп келе жатқан мұралар.

Халық ауыз әдебиетінің  негізгі түрлері:

а) Тұрмыс - салт жырлары;

ә) мақал –  мәтелдер;

б) ертегілер;

в) эпостық  жырлар;

г) лиро – эпостық  жырлар;

д) айтыс өлеңдер;

ж) тарихи жырлар.

Қазақ халқы шығыс  халықтарының ішінде ауыз әдебиетіне ерекше бай, өзіндік ерекшеліктері бар халық. Мысалы, басқа шығыс халқында кездеспейтін ауыз әдебиетінің үлгілері – айтыс өнері, терме, тұрмыс – салт өлеңдері, шешендік сөздер.

«Қаығұртың басында  кеме қалған,

  Ол әулие болмаса  неге қалған».

Бұл рухани мұраларда  тәрбиелік, өнегелік мәні аса ауқымды  небір ойлар мен тұжырымдар жинақталған. Халқымыз халықтың педагогика негізінде  діннің қоғамдық өмірге қатысын, халық  психологиясы мен мінез – құлқын немесе, сонымен білдіреді. Ертеде қазақ  халқының жазу – сызуы болмаған кезде педагогикалық идеялар ұрпақтан – ұрпаққа тек қана халық ауыз әдебиетінің үлгілірі арқылы таралған болатын.

ХІХ ғасырға дейін  жазуы кенже дамыған қазақ  халқы үшін өмірде көркем әдебиетте, білім де ауыз әдебиеті болды. Халықтың бүкіл тіршілігі әлеуметтік экономикалық өмірі – ауыз әдебиетінен мол көрініс тапты.

Қазақ халқының ауыз әдебиеті – сан ғасырдың жемісі. Оның түп - төркіні сонау патпиархалдық  – рулық заманнан басталыды.

Ауыз әдебиетінің барлық жанры тұрмыс – салт жырлары, ертегілер, эпостық, лиро – эпостық жырлар, негізінен сол заманнан келеді.

Халық ауыз әдебиетінің  үлгілірі:ертегі, жыр, аңыз, мақал – мәтелдер, жаңылтпаш айтыс түрлері және т.б.

Ауыз әдебиеті – талай ғасыр жемісі халық жырлары, жыраулары, жыршылары, ертекшілері сонау ықылым заманнан өзінің асыл қазынасы ретінде сабақтасып ұрпақтан – ұрпаққа мұра етіп бүгінгі біздің дәуірімізге жеткен.

Әдебиеттік жағынан  алғанда қазақтың әдебиеті әр алуан. Өркениетті елдердегідей мектеп, халық  ағарту жүйесі, институт, университет, баспа сөз болмаған, дамыған кездері ата бабаларымыз жас ұрпаққа ұсынар тағылым бір буыннан екінші буынға талқындай ауыстырып, мирас еткен аса бай ауыз әдебиетіне шоғырландырылған.

Ал енді біз қазақ ауыз әдебиетінің: бесік жыры, жаңылтпаш және жұмбақтардың этнопедагогикалық мәнін қарастырайық.

3 – 4 апта

Лекция №2 Тақырыбы Қазақ этнопедагогикасының әдіснамалық негіздері

Педагогика  әдіснамасы қазақ этнопедагогикасының  негізгі бағдары.

Қазақ этнопедагогикасын  мазмұндық-терминологиялық тұжырымдауда этнос теориясының маңызы.

Қазақ халқының өзіндік ерекшеліктерін танудағы этнопсихология және оның этнопедагогикадағы рөлі.

Этнопедагогикалық дүниетанымдағы қазақ философиясының маңызы.

Қазақ этнопедагогикасының  мазмұнын айқындаудағы мәдениет теориясы.

Тұрмыс салт әуендерімен айтылатын бесік жыры бөбекті жұбату үшін ғана шығарылған емес.

Біріншіден, бесік жырының ырғағы тәрбиесіне сәйкес келеті сабырлы екпінде айтылатын қоңыржай әуен бөбектің сезім мүшелерімен арқылы оған сүйкіміді сүйсінерлік әсер етіп жанжүйесін жадыратады, яғни ұнады әнмен баланы жұбатады.

Екіншіден, баланың келешегіне үміт артып, тілек айта отырып, оны жұбатушы ана оның болашақтың шамшырағын нұр сәулесінен қуат алғандай әсер етеді.

Үшіншіден, ата – ана жатқа айтқан әуендерді тілі шыққан балдырғандарда жаттап әрі тілі дайды, әрі сол сөздерден тәлім алады.

Бесік жырларын мазмұнына  қарай: шілдехана, бесік той, жұбату және тілек айту деп топтауға болады.

Бесікке бөлеу жыры, нәрестені  бесікке алғанда, қуаныш тілік ретінде, көбінесе көңілді, әуенді әуенмен айтылады.

Мойнымдағ маржаным,

Қорадағы мал –  жаным:

Бесігіңе жатағой.

Тәтті ұйқыға бата ғой

           ................... болсын есімің

Құтты болсы бесігің.

Бұның психологиялық  - медициналық мәні де зор. әуен бөбек  жанына дем береді.

1. Жаңылпаштардың тәрбиелік мәні

Халық баласының тілін  ширату үшін, оған сөз үйретіп, дүниетанымын дамыту мақсатында жаңылтпаштар ойлап  шығарылған.

Жаңылтпаштарды жаттап, жаттыға айту арқылы баланың тілін  ардақтау, ой – қиялы дамиды, тәлім  алады.

Жаңылтпаштарды халық бала психологиясы мен тілінде болатын мүкістерде сәйкес шығарған.

Халық педагогикасының  бұл саласын қазақ ақындары дамыта түсті. Олардың бір ерекшеліктері  жаңылтпаштар көбінесе, әрі тіл ширату, әрі дүние таныту, әрі білім  беру, тәрбиелеу:

Мысалы,

Тілалғыш Бек

• Тіл алғыш, - деп

Мақтасақ біз 

Біз алғыс деп, -

Білімділікке тәрбиелеп, бүлдіршінге сүйіспеншілік білдірсе:

Бөдене – бедеде,

Көбелек – көдеде

Бедені – беде де,

Көдені – көде де, -

      Деген  жаңылтпаш арқылы «б», «к»,  «д»  дыбыстарын айқын айтуға  жаттықтарда, әрі «бөдене», «беде», «көбелек», «көде» деген сөздердің мағынасын жақсы ұғымдыруды мақсат тұтады.

      Жаңылпаштар  баланың тек тілін ширату ғана  қолданылмайды, сонымен қатар  жаңылтпаш айтысып, тіл ұстартуды  үлкендер салтқа айналдырған  болатын.

           3.Жұмбақтың дүниетанымдық, тәрбиелік мәні.

       Халқымыз  жұмбақтарды нақты бір зат  туралы тұспалдап, ұқсатып, бейнелеп  айту арқылы баланы ойланту,  танымдық білімділік ұғымдармен  дүниетанымдық дәрежесін, ой-қиял  елегінен өткізіп, тұжырым жасап шешімге келуге тапқырлық дәрәжесін байқау үшін шығарған.

      Ертегі  жұмбақтар: Апан, апан – 

                                      Ескі шапан,

                                      Иір қобыз,

                                      Жарық жұлдыз,   

                                                                   /Түйе /

      Немесе: Сүмбіл теректі,

                     Жасыл желекті, 

                     Ерден қалмайды,

                     Жауға керекті   

                                                      / найза /

сияқты қару-жарақ, мал  шаруашылығына байланысты болған.

       Жұмбақтарды Аристотель «Жан жақты жымдасқан метафора» дейді. Жұмбақтар көбінесе үйлесімді ұйқасып әсем де, ырғақты өлеңдермен құралады. Қара сөздермен құралатын жұмбақтар да бар, «Отқа жанбас, суға батпас» / мұз / Кейде ақындар айтыстарында да жұмбақтарды пайдаланған. Жұмбақтардың дүниетанымдық, ой дамытарлық мәнімен қатар, тәрбиелік мәні де ерекше.

        ІІ.Ертегілер –халықтық тәрбие жүйесінде. 

   

           Халық  педагогтары бала тәрбиесіндегі ертегінің алатын орны жөніндегі түсінігі:

    1.Халықтың  тіл байлығын жоғалтпай тіл  ұштауға қажет екенін түсінген.

    2.Жазба әдебиеті  жоқ жердегі ертегі баланың  қиялын рухын тәрбиелеп, қиялдандыруға,  жүйелі түрде сөйлей білуге баулитындығын түсінген.

    3.Халықтың  ой-өрісінен, салт-санасынан дерек  беретінін ұғынған.