Білім беруді жетілдірудің жаңа парадигмалары

Оқушылармен ортақ тіл табыса алатын;

Білімді, іскер, шебер болу керек;

 

Жаңа педагогикалық  технологияның ерекшеліктері –  өсіп келе жатқан жеке тұлғаны жан  –жақты дамыту. Инновациялық білімді  дамыту, өзгеріс енгізу, жаңа педагогикалық  идеялар мен жаңалықтарды өмірге әкелу. Бұрынғы оқушы тек тыңдаушы, орындаушы болса, ал қазіргі оқушы  – өздігінен білім іздейтін жеке тұрға екендігіне ерекше мән беруіміз керек.

 

Қазіргі оқушы:

Дүниетаным  қабілеті жоғары;

Дарынды, өнерпаз;

Іздемпаз, талапты:

Өз алдына мақсат қоя білу керек;

 

Отбасының жетекшілік маңызы онда тәрбиеленіп жатқан адамның  тән-дене және рухани дамуына әсер етуші  ықпалдар мәні мен мағынасының тереңдігіне  тәуелді келеді.

 

Ата-ананың ұйымдастыру және бағыттаушы ролін, ата-анамен бала арасындағы өзара қатынастың сипатын, бала тәрбиесіне әсер ететін жанұяның мақсатты адамгершілік бағыттарын, баланың жанұядағы араласатын іс-әрекетінің алуан түрлілігін, ата-ананың тәрбие құралдарын, тәсілдерін, әдістерін  пайдалана алу қабілеттерін, баланың  белсенділігінің дәрежесін көруге болады.

 

Ата-ана арасындағы, ата-ана мен бала арасындағы, балалардың арасындағы өзара қатынас педагогикалық  процестің тәрбиелік механизмдері болып табылады.

 

Тәуелсіз  ел тірегі – білімді ұрпақ десек, жаңа дәуірдің күн тәртібінде тұрған мәселе – білім беру, ғылымды  дамыту. Өркениет біткеннің өзегі,сғылым, тәрбие екендігіне ешкімнің таласы жоқ. Осы орайда білім ордасы – мектеп, ал мектептің жаны – мұғалімдердің  басты міндеті - өз ұлтының тарихын, мәдениетін, тілін қастерлей және оны жалпы азаматтық деңгейдегі рухани құндылықтарға ұштастыра  білетін тұлға тәрбиелеу.

 

Бәрімізге белгілі, біздің қоғам аса күрделі жағдайларды  бастан кешірді. Өтпелі кезеңге тән  өмірдің ауыртпалықтарын ешкім  жоққа шығара алмайды. Бірақ адам қандай жағдайда да өзінің биік адамгершілік сипаттарын, кісілік қасиеттерін  сақтап қалуға тиіс. Тәрбиенің осы  жақтарын қазақ жастарының санасына кішкентайынан терең енгізу қажет. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында да мектеп оқушылары  бойында адамгершілік және тұрмыс негіздерін қалыптастыру, азаматтыққа тәрбиелеу  және олардың ақыл – ойын айқындау басты міндет екендігі айтылған. Олай болса, қоғам болашағы- жас ұрпақтың бойына адамгершілік, ізгілік, мейірімділік, ақыл-ой, сана-сезім қалыптастыратын  салауатты тәрбие беру мазмұнын жаңаша құру қажет. Осы орайда, «Сабақ беру – үйреншікті жай шеберлік емес, ол – үнемі жаңадан жаңаны табатын  өнер» деген, Жүсіпбек Аймауытовтың сөзін айта кету артық болмас.

 

Егеменді  еліміздің ең басты мақсаты өркениетті елдер қатарына көтерілу болса, ал өркениетке жетуде жан-жақты дамыған, рухани бай  тұлғаның алатын орны ерекше. Қазіргі  білім берудің басты мақсаты  да сол жан-жақты дамыған, рухани бай жеке тұлға қалыптастыру болып  табылады.

 

Рухани бай, жан-жақты дамыған жеке тұлғадағы  ең басты қасиеттердің бірі - тіл  байлығы, өз ойын нақты, терең мағыналы әрі көркем жеткізе білетін, шешен  де ойлы сөйлей білетін, Абайша сөйлегенде сөзі жүрекке жылы тиетін, сөз құдіретін  игерген адамдарда да тұлғалық қасиет болады. Рухани адамгершілікке тәрбиелеудің басты мақсаты оқушылардың белсенді өмірлік жолын, қоғамдық борышқа  саналы көзқарасын, сөз бен істің  бірлігін қамтамасыз етіп, адамгершілік нормаларынан ауытқушыларға жол  бермеуді қалыптастыру болып табылады.

Сынып жетекшісінің ата-аналармен өзара іс-әрекетінің ерекшеліктері[өңдеу]

 

К.Д.Ушинский айтқандай, «Мұғалім тек өз пәнінен  сабақ беріп қана қоймауы керек, сонымен қатар тәрбиеші адал, әділетті, шыншыл адам болуы керек». Олай болса, әр мұғалім сабаққа қойған үш мақсатының үшеуіне де жетіп, білім мен тәрбиені ұштастыруымыз қажет.

Мектепте  оқу жылының басында негізгі  пәндер бойынша әр баланың білім  деңгейі анықталады.

Сынып жетекшісі  ата-ана, оқушы, пән мұғалімдерін байланыстырушы ғана емес, қарым-қатынастарын басқарушы, бақылаушы, кеңесші.

Ата-аналармен  жұмысты ұйымдастырудың түрлері[өңдеу]

 

Қазақстан Республикасының  «Білім туралы» заңында мемлекеттік  саясат негізінде ең алғаш рет  әр баланың қабілетіне қарай интеллектуалдық  дамуы жеке адамның дарындылығын таныту сияқты өзекті мәселелер енгізіліп  отырғаны белгілі. ХХI ғасыр - бәсеке ғасыры, бұл бәсеке енжарлықты, керітартпалықты  көтермейді. Еліміз егемендігін алып, өзін бүкіл әлемге мойындата бастаған осы кезеңде біздің қоғам дарынды, қабілетті, жан-жақты жетілген адамдарды  қажет етеді. Сондықтан да еліміздің  білім берудегі ұлттық жүйесі өте  қарқынды өзгерістер сатысында тұр. Бүгінгі таңдағы негізгі мақсат - ұлттық құндылықты әлемдік деңгейге шығаруға қабілетті, өзіндік жеке көзқарасы  қалыптасқан тұлға тәрбиелеу. Ол үшін оқушылардың белсенділігін  арттыру, іздемпаздыққа үйрету және білімді өз бетінше алуы мен қолдана  білетін дарын иесін тәрбиелеу  керек.

 

Жас жеткіншектердің  бойындағы ерекше қабілеттілікті, дарындылықты тани білу, оның одан әрі дамуына  бағыт-бағдар беру, оны сол бағытта  жетелеу - ұстаз парызы. Ұлы ойшыл  Плутарх кезінде: «Көптеген табиғи талант дарынсыз ұстаздардың кесірінен  жойылып кетеді. Сондықтан әрбір  ұстаз бұған жол бермеуі керек», - деген екен. ХХI ғасыр – білімділер ғасыры. Сол себептен де білім сапасын  арттыру, оқушылардың дарындылығын айқындап, біліміне, ойлау қабілетіне сай деңгейлеп оқыту, ғылыми ізденіс  қабілеттерін қалыптастыру - әрбір  ұстаздың міндеті. ХХІ ғасырдың жан-жақты  зерделі, дарынды, талантты адамды қалыптастыруда білім беру мәселесі мемлекетіміздің  басты назарында. Осы тұрғыда  мұғалімге білім берудің тиімді жолдарын қарастыру, таңдай білу еркіндігі  тиіп отыр.

 

Бастауыш  мектеп – бұл оқушы тұлғасы  мен сапасының дамуы қуатты жүретін, ерекше құнды, қайталанбас кезеңі. Сондықтан  да, бастауыш білім үздіксіз білім  берудің алғашқы басқышы, қиын да, қадірлі жұмыс. Бастауыш мектеп балаға белгілі бір білім ғана беріп  қоймай, оны жалпы дамыту, яғни сөйлеу, оқу, қоршаған ортаға дұрыс көзқарасты болу, жағдайларды объективті түрде  бақылап, талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс айтуға, дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне  үйрету. Дамыта оқытудың басты мақсаты  –баланы оқыта отырып, жалпы дамыту.

 

Әрине бастауыш сынып оқушысының зейіні тұрақсыз, импульсивті, қабылдау мүмкіндіктері  әртүрлі болады. Дегенмен әр баланың  бір нәрсеге бейімі болады.

 

Бейімділік - оянып келе жатқан қабілеттің алғашқы  белгісі. Баланың жасырын, тіпті  тым терең жатқан қабілеттерінің көрінуін мүмкіндік жасау тек  оқыту үрдісі кезінде үлкендердің  басшылығымен жүзеге асады.

 

Педагогика  ғылымы еш нәрсеге бейімі жоқ, қабілетсіз адам болмайды деп дәлелдейді. Сол  себебті, балалардың қабілетін кеңінен  өрістете дамытуға тек мектеп қана мақсатты түрде ықпал ете алады. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда әр түрлі әдіс - тәсілдерді қолдануға болады. Оқушылардың өзіндік  жұмыстарының мән - мағынасын ұйымдастырудың тәсіл - амалдарын бір ғана белгімен сипаттауға болмайды. Өзіндік жұмыстың ұйымдастырудың негізгі шарттары мыналар:

Мұғалімнің  нақты тапсырмалар беруі;

Жұмысты орындаудың уақытын белгілеу;

Мұғалімнің  басқаруымен оқушылардың

Дербестігініңөзара  байланысы олардың жұмысты өз

 

еркімен орындау.

 

Оқушылардың өзіндік жұмысы - мұғалімнің қажетті  нұсқаулары бойынша оқушының оқу  жұмысының жеке дара және ұжымдық  түрі. Өзіндік тапсырмаларды орындау  барысында оқушылардан белсенді ойлау талап етілді. Осының нәтижесінде  оқушылар өздігінен бақылауды үйренеді, олар да тапсырылған істі орындаудағы  жауапкершілік сезім, еңбексүйгіштік, табандылық, ұйымшылдық, бір - бірімен  деген жолдастық көмек қалыптасады. Өзіндік жұмыстың негізгі мақсаты  оқушылардың танымдық міндеттерін  қалыптастыру, шығармашылық қабілеттері  мен қызығушылығын жетілдіру, білімге  қүштарлығын ояту. Мұғалім сабақта  әдіс - тісілдерді пайдалана отырып, балалардың ұсыныс - пікірлерін еркін  айтқызып, ойларын ұштауға және өздеріне деген сенімін арттыруға мүмкіндік  туғызып отыру қажет. Әдіс – тәсілдер арқылы өткізген әрбір сабақ оқушылардың  ойлануына және қиялына негізделіп келеді, баланың тереңде жатқан ойын дамытып оларды сөйлетуге үйретеді. Түрлі әдістемелік тәсілдер пайдалану  арқылы қабілеті әртүрлі балардың ортасынан  қабілеті жоғары баланы іздеп, онымен жұмыс жасау, оны жан - жақты тануды ойлап, оқушылардың шығармашылық деңгейін бақылап отыру әрбір мұғалімнің міндеті.

Дарындылық[өңдеу]

 

Жалпы «дарындылық» феноменін алғаш зерттеуден бастап-ақ ғылымда екі бір-біріне қарама-қарсы  «био» және «социо» бағыттары  қалыптасқаны аян. Дарындылықтың негізгі  басымды қозғаушы күші тек қана генетикалық  нышандар болып табылады деген пікір  Ф. Гальтон, Г. Айзенк еңбектерінда айқын  көрінген. Екінші бағытты ұстанған ғалымдар негізгі фактор ретінде  қоршаған ортаны қарастырған. Ал қазіргі  таңда А.Т. Асмолов негіздеген ұстаным  әлдеқайда өміршең екендігін  дәлелдеп отыр. Л.С. Выготскийдің теориясын  негізге алған бұл бағыт «дарындылықты» білімді өз бетінше игеру, ашу, жаңа жағдайда көшіре білу, мәселені мақсатты шешу, бір сөзбен айтқанда, «интеллектуалды  дарындылық» ретінде зерттейді.

 

Педагогикалық энциклопедияда: «Дарындылық дегеніміз  – адамдардың қабілеттерін жете жақсы  дамуының жоғары сатысы», - деп атап көрсетіледі. Осы қабілеттілік арқылы адамдар көптеген жақсы жетістіктерге  жете алады. Дарындылық – сапалы қабілеттердің  өзіндік бірлесуі: оның арқасында  іс-әрекет жақсарады.

 

Көптеген  ғылымдардың ойынша дарындылық, қабілеттілік және талант бір ұғымды білдіреді. Балалардың келешегі жөнінде ойланбайтын, балалардың қабілетті, дарынды, талантты болып, болашақ  қызметтерінде үлкен жетістіктерге  жетуін армандайтын ата-аналарды табу өте қиын. Бірақ сөйте тұра солардың барлығы бірдей қабілет деген  не, оны қалай дамытуға болады және бұл жұмыста жанұя қандай міндет атқару керек дегенді біле бермейді. Қабілеттілік туа бола ма, жоқ әлде жүре бола ма? Олар тұқым қуалай ма, жоқ па? Қабілеттілік барлық балада бірдей дамыту мүмкін бе? Оған қалай  жетуге болады? «Қабілеттілік деп  – белгілі бір іс-әрекетте ең тәуір нәтижеге жетуге мүмкіндік  беретін адамның жеке-дара психологиялық  ерекшеліктері айтылады». Қабілеттілік жалпы ақыл қабілетті және арнайы қабілет болып бөлінеді. Жалпы  қабілет негізінен ойлауға қатысты  болып келіп, оның аңғарғыштық, ойланғыштық, дербестік, сыншылдық, икемділік т.б. қасиеттерінен көрініп отырады. Жалпы қабілет адамның өзін ой-әрекеттерінің  түрлі салаларынан көрсете білуге мүмкіндік жасайды.

 

Жалпы қабілеті дами білген оқушы математика, физика, биология, әдебиет сабақтарын бірдей жақсы игеріп, мектеп шеберханасы, тәжірибе алаңы, лабораториядағы түрлі еңбек  тапсырмаларын да сәтті орындап  отырады. Оқушыны дамытуда ежелгі замандардан  бері математиканың алар орны ерекше. Математиканың ғылым мен техниканың қарқынды дамуына қосар үлесі  аз болған жоқ. Математика – барлық ғылымдардың логикалық негізі, демек, математика - оқушының дұрыс ойлау  мәдениетін қалыптастырады, дамытады, оны шыңдай түседі және әлемде болып  жатқан жаңалықтарды дұрыс қабылдауға көмек береді. Математика сабағында  оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, оқушылардың шығармашылық ізденістерін, өз бетінше жұмыс істеу  белсенділіктерін арттыру барысында  теориялық білімдерін кеңейтіп, логикалық ойлау қабілеттерін дамытуға болады. Оқушылардың ойлау қабілетін дамытуда, математиканың негізін қалыптастыру, ұғындыру, түсініктерін тереңдетуде бастауыш сынып мұғалімдерінің математикалық білімдері терең болуы керек. Математика пәнін жақсы, терең білетін, күнделікті сабақтағы тақырыпты толық қамтитын, оны оқушыға жеткізе алатын, әр түрлі деңгейдегі есептерді шығара білу іскерлігі , оқытудың дәстүрлі және ғылыми жетілдірілген әдіс – амалдарын, құралдарын еркін меңгеретін , оқушылардың пәнге қызығушылығын арттыра отырып дарындылығын дамутудағы іздену-зерттеу бағытындағы тапсырмалар жүйесін ұсыну өмір талабы. Қазіргі кезде дарынды балалардың ерекшеліктері мен бейімділігін және мінез-құлқын сипаттайтын бірнеше тізімдер бар. Мысалы, әлемге әйгілі Б.Кларктың кітабында дәл осындай бес тізім бар. Олар баланың ойлау, шығармашылық қабілеттерін және өнер саласындағы (ән, би, драма т.б) қабілетін сипаттайды.

 

Американдық психологтардың анықтамасы бойынша  шығармашылық дегеніміз – бұл, тани білу, жаңа бір нәрсені анықтауға  ұмтылу және өз тәжірибесін терең  түйсіне білу қабілеті. Шығармашылық психологиялық тұрғыдан алғанда, нәтижесінде  жаңа материалдық рухани құнды дүние  тудыратын әрекет. Ал педагогикалық  тұрғыдан алсақ, шығармашылық дегеніміз  – адамның белсенділігі мен өз бетінше жұмыс істеуінің жоғары түрі және ол әлеуметтік қажеттілігі  мен өзінің ерекшелігімен бағаланады. Ең бастысы, шығармашыл тұлғада шығармашылыққа деген тұрақты қажеттілік, тұрақты  сұраныс болып, өз ісіне қанағат  табу сезімі болуы қажет. Осыған орай адам идея, жаңалық аштым деп ойлайды, ал шын мәнінде олар адамды ашады  деген ғалымдардың пікірінің  дұрыстығына көз жеткізе түсеміз.

 

Қазіргі заман  талабына сай шығармашылық қабілеттің дамуына бағытталған білім дегеніміз  – аз уақыт ішінде мол идея қорын  алу емес, керісінше, жеке тұлғаның толық дамуын қамтамасыз ететін іс Шығармашылық қабілеттің дамуы әрбір  балаға қажет екендігін, әр тұлғаның қоғам дамуында өз орны бар екендігін  біле отырып, дарынды балалардың тек  өткенге емес, болашаққа да қызығушылығымен, іс-әрекеттердің жаңа тәсілдерін көбейтуге  қабілеттерімен ерекшеленетіндігін атап өту қажет. Сонымен бірге бұл  жеке тұлғалық дамудың мақсаттарына да жауап береді. Баланың дарындылығын анықтаудың негізі мектептен басталады.

 

Мектеп балаларымен  жұмыс істеу – ерекше маңызды  педагогикалық проблема. Осыған байланысты дарынды балалармен жұмыс істеудің төмендегідей кезеңдерін анықтауға  болады:

Баланың жеке ерекшелігін, дарынын зерттеу;

Балалар шығармашылық өнімдерін жариялау;

Игерілген нәтижелерді  бақылау.

 

Яғни осындай  жұмыс істеу бағыттары арқылы бала белгілі бір шеберлікке жеткен соң, оның шығармашылық қабілеті дамиды, өзіндік идеясы туып, үлкен ізденіс  пайда болады. Дарынды баланың  бойындағы дамыған сана белсенділігі мен таным белсенділігі, тума қабілеті. Ол қабілет мектепте сан алуан  ғылыми салалардан білім алу арқылы және ұстаздардың көмегі арқылы ашылады  және дамиды.

 

Осындай жұмыстарды үнемі жүргізу шығармашылыққа баулуға, шәкірт бойындағы талант көзін ашып, тілін байытуға, қиялын ұштауға өз әсерін тигізеді.

 

“Дарындылық — адамның өз бейімділігі арқылы, шығармашылықпен жұмыс істеу  арқылы қалыптасатын қасиет”. Әр баланың  бойында табиғат берер ерекше қабілеті, дарындылығы болады. «Бұлақ көрсең көзін аш» - дегендей, осындай  баланың бойындағы дарындылық қасиетін дамыту көбіне мұғалімдердің кәсіби біліктілігіне байланысты екендігі айдан анық. Жаңа «субъект-субъект» оқыту парадигмасымен жұмыс жасау, әр баланың бойындағы дарындылық қасиеттерін анықтап, дамыту, мектепте өз дәрежесінде жүргізілуі керек.