Білім беруді жетілдірудің жаңа парадигмалары

 

Негізгі өкілдері: Сократ; Коменский; Песталоцци; Руссо; Дьюи және тағы басқалар.

 

Олардың көзқарастары бағыттас болғанымен, пікірлері бірдей бола бермейді. Парадигма аясында  білім берудің алуан түрлі  үлгі, нобайлары қатар жүзеге асырылуда. Бірақ олардың бір бағыттас екендігін  балаға деген құндылық қатынас пен  баланың дамуы мектептің басты  мақсаты екендігін мойындауы   көрсетеді.

 

Парадигма 1991 жылы әр жерде мұғалімдер бастамасымен енгізілді. Осы уақытқа дейін  өзектілігін жойған жоқ.

 

Кейбіреулер бұл парадигманың уақытша құбылыс  екенін, кейін менталитетке сай келетін  білімдік парадигмаға қайта оралатынын айтады.

Мемлекет  басшысы 2011 жылғы халыққа арнаған  Жолдауында ХХІ ғасырдың алғашқы  онжылдығындағы әлеуметтік - экономикалық белестерімізге қорытынды жасап, 2020 жылға дейінгі дамуымыздың білім  саласындағы бағдарын айқындап берді, атап айтқанда, технологиялық тұрғыда  дамыған, жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан  үшін ең негізгі басымдықтың бірі – білім саласы екеніне назар  аударды. Осыған орай біздің тәуелсіз, жас мемлекетіміздің басты даму бағыттарының бірі – қазіргі білім  мен ғылымды барынша дамыту болып  табылады. Білім саласының инновациялық даму жолына сапалы көшуіне тікелей  байланысты екенін атап көрсетті. Бұл  міндеттерді шешу үшін мектеп ұжымдарының, әр мұғалімнің күнделікті ізденісі арқылы барлық жаңалықтар мен қайта құру, өзгерістерге батыл жол ашарлық  жаңа тәжірибеге, жаңа қарым - қатынасқа  өту қажеттігі туындайды

 

Қазақстан білім  беру парадигмасы ҚР Конституциясы, “Қазақстан – 2030” стратегиялық бағдарламасы, білім беру саясаты, заңдар мен ресми  құжаттарды терең талдау нәтижесінде  қалыптасып келеді.

Теориялық талдаулар  көрсетіп отырғандай, тарихи кезеңде  бірін - бірі алмастырушы парадигмалар нәтижесінде жаңа идеялар мен  принциптер, шығармашылық қатынастар мен мәдениеттің дамуын терең  ұғынуды талап етеді.

 

Сонымен, ғалымдардың  пікірлерін тірек ете отырып және талдау нәтижесінде: білім берудің  жаңа парадигмасы – жаңа өркениеттік  бағдар тұрғысында, мемлекеттік стандарттарға  сай, жан - жақты дамыған жеке тұлғаны  қалыптастыруға бағытталған, интеллектуалдық  білім орталығы ретіндегі инновациялық мектепте ғылыми - әдіснамалық негізделген  білім берудің концептуалдық  моделі деген анықтама берілді.

Білім беру дағдарысына талдау жасау бүгінде  ең алдымен адамның шығармашылық мәні мен руханилықты дамытуға бағытталған  жаңа білім беру парадигмаларын жасау  қажеттілігін түсінуге алып келді. Бұл  ретте білім беру практикасының  негізгі міндеттері табиғат пен  қоғамның заңдарын оқыту ғана емес, сонымен бірге, әлемнің шығармашылық тұрғыдан қайта жасалуының гуманистік әдіснамасын меңгеруге көмек  беру және «адам - табиғат - қоғам» жүйесіндегі  қарым - қатынастарды үйлесімді ету  болып отыр. Мұндай міндеттердің негізгі  мақсаты адамның шығармашылық әлеуетін сақтау мен дамыту болып табылатын  инновациялық білім беру ғана шеше алады.

 

Білім беру парадигмаларының бірінен - бірі артық, не қалыс қалған түрлері болмайды. Олар өз кезеңіндегі әлемді түсіну мен педагогикалық нысандардың  мәні, оқу - тәрбие процесінің құрылымына байланысты болады.

Білім парадигмасының көп тараған түрлері аз емес. Оларға мыналар жатады:

1. Дәстүрлі - консервативтік (білім парадигмасы);

2. Феноменологиялық (гуманистік парадигмасы);

3. Рационалдық  (тәртіптілік парадигмасы);

4. Технократтық;

5. Эзотерикалық.

 

Әрбір парадигма  «не үшін тәрбиелеу керек, оқушыларды қандай мақсатқа дайындау керек, не үшін өмір сүреміз» деген сұрақтарға жауап  береді.

Мәселен, дәстүрлі білімдік парадигмада білім берудің  басты мақсаты: «Білім, білім, қандай жағдайда да тек білім». Мұнда өркениет пен мәдениетті ұрпақтан - ұрпаққа  жеткізу негізгі мақсат болып  саналады.

Феноменологиялық  немесе гуманистік парадигмада жеке тұлғаның ішкі дүниесін дамыту, оны  ерікті, рухани жеке адам ретінде тану және адамдармен тіл табысуында ерекшелену қабілеттерін жетілдіру қарастырылады. Білімнің гуманитарлық парадигмасының діңгегі - оқушы емес, дайын білімді  меңгерудегі ақиқатты түсінуші адам. Мұнда оқушы мен мұғалім арасындағы қарым - қатынас: ынтымақтастық, өзара  жауапкершілік, өз позициясын еркін  таңдау жағдайында диалогтік ұстанымда  өрбиді.

 

Рационалдық парадигмаға оқушыға білімнің түрлі  тәсілдерінің тиімді жақтарын, ортаға бейімделу, оның ойы, сезімі және іс - әрекеттерімен  санасу, оларды меңгерту жатады.

Технократтық  парадигманың негізгі мақсаты –  дәл ғылыми білімдер. «Білім - күш» адамды бағалау, оның білімі, мүмкіндіктерімен анықталады. Адамның қасиеті оның білімі, тәртібі және оны тасымалдаушы ретінде танылады.

 

Эзотерикалық  парадигма – оқушының табиғи күші. И. Колесниковтың пікірінше, адамның  қоршаған әлеммен іс - әрекетінің жоғары деңгейі басым көрсетіледі. Мұнда  адамның ақиқатқа мәңгілік өзгермейтін  қатынасы көрінуі тиіс. Бұл жерде  оқушының дамуындағы мұғалімнің адамгершілік, психологиялық, физикалық функциялары  ерекше ұғым болып табылады.

 

Елбасымыз өз халқына жолдауында «Білім беру реформасы  – Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін  аса маңызды құралдарының бірі. Бізге  экономикалық және қоғамдық қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім  беру жүйесі қажет»деп атап көрсетті. Бала жанының бағбаны, жас ұрпаққа  білім мен тәрбие беретін мұғалім  әдепті, ой - өрісі кең, жан - жақты  білімді, ұстамды, өз ойын шәкіртіне  анық, дәл жеткізетін болуы тиіс. К. Д. Ушинский: «Мұғалім – өзінің білімін  үздіксіз көтеріп отырғанда ғана мұғалім, ал оқуды, ізденуді тоқтатқанымен  оның мұғалімдігі де жойылады»,- деген. Ендеше мұғалім үнемі ізденіп, білімін  толықтырып отырса, оның өмірлік ұстанымы тұрақты, күш - қуаты, көңілі әрдайым  жоғары, сабақ беру сапасы арта түседі. Кез келген оқыту белгілі мөлшерде адамды дамытады. Оқушының адам ретінде  қалыптасуы белсенділік арқылы жүзеге асады. Рационалды парадигмаға білімді  меңгертудің тиімді жақтарын меңгерту жатса, онда баланы оқыта отырып, оның еркіндігін, белсенділігін қалыптастыру, өз бетінше шешім қабылдауға дағдыландыру болып табылады. Бұл ретте өзім сабақта қолданып жүрген «Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту» бағдарламасына тоқталайын. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы әлемнің түкпір - түкпірінен жиылған білім берудің бірлескен еңбегі. Тәжірибені жүйеге келтірген Джинни Л Ситл, Куртиц С. Мередит, Чарльз Темпл. Жоба негізі Ж. Пияже, Л. Выготский теорияларын негізге алады. Біздің елімізге Джордж Соростың ашық қоғам институты Сорос – Қазақстан қоры арқылы келген.

 

 

Сыни тұрғыдан ойлау стратегияларының оқушыларды еркін сөйлеуге, сөз ұшқырлығын ұштауға, өз ойын қысылмай жеткізе білуге мол  әсері бар. Сабақ құрылымы үш кезең  бойынша жүзеге асырылады. Осы үш кезең арқылы оқушыларды ойлауға  жетелеп, қызығушылығын оятып, шығармашылық қабілетін арттыруға, белсенділікке  ынталандыруға болады.

Сабақ құрылымы үш кезең бойынша жүзеге асырылады.

1. қызығушылықты  ояту

2. мағынаны  ашу

3. толғаныс

Сабақ құрылымының  жоспары

1. Қызығушылықты  ояту --------- Мағынаны ашу ---------------- 3. толғаныс

стратегиялары --------------------- стратегиялары

↓----------------------------------------------------↓------------------------------↓

Ой қозғау ---------------------------- Венн диаграммасы ----------- автор орындығы

↓----------------------------------------------------↓-------------------------------------↓

 

Топтастыру  т. б --------------- бес жолдық өлең т. б ------------------- эссе т. б

Әр кезеңге  сәйкес әдістер де жинақталған.

1 - кезең  - қызығуды ояту – бұл үйрену  үрдісі. Ол оқушының білетіні  мен жаңа білімді ұштастырудан  тұрады. Мұнда ойды қозғау жүзеге  асады. Оқушы өзінің білетінін  еске түсіреді, қағазға жазады, талқылайды.

 

2 - кезең  – мағынаны тану. Мұнда оқушы  жаңа ақпаратпен танысады., тақырып  бойынша жұмыс істейді, тапсырмалар  орындайды. Оқушы өз бетімен  жұмыс жасап, белсенділік танытады.

 

3 - кезең  – «ой – толғаныс диаграммасы»  Бұл кезеңде оқушылар стратегиялардың  лайықтысын таңдайды. Әр оқушы  осы тұста өз шығармашылығын  көрсете алады. Сын тұрғысынан  ойлау – сынау емес шыңдалған  ойлау. Бұл бағдарлама арқылы  оқушылар белгілі бір мазмұнға  сын тұрғыда қарап мол ақпараттар  ағымынан өзіне қажеттісін таңдап  алуға, саналы шешім қабылдауға, сұрақ қоя білуге, әр кез сол  сұраққа жауап іздеуге үйренеді, оқушы ойы дамиды. Ерекшелігі: оқушының  қызығуын арттыра отырып, қиялын  дамытуға арналған. Мұғалім оқушының  білім алуға бағытталған іс - әрекетін  бақылай алады, бағыт - бағдар  береді. Оқушылар жаңа сабақты,  ақпараттарды өз бетімен меңгереді

 

Мысалы 6 - сыныпта  әдебиет пәнінен Сайын Мұратбековтың  «Қылау» әңгімесін төмендегіше  өткіздім.

Сабақтың  мақсаты. білімділік - әңгіме кейіпкерлеріне талдау жасай отырып, әңгіменің тақырыбы мен идеясын ашу.

Дамытушылық - оқушының сөйлеу тілін дамыту, өз ойын еркін, жатық жеткізе білуге, қорытынды  жасай білуге дағдыландыру.

Тәрбиелік –  қайырымдылыққа, адал достыққа тәрбиелеу.

Сабақтың  түрі: практикалық сабақ

Сабақтың  әдісі: «сын тұрғысынан ойлау» технологиясының  стратегиялары, сұрақ - жауап,

 

1. «Қызығушылықты  ояту» ой шақыру.

«Қай сәт  бейнеленген?» Сатайдың сөздерінен мысалдар келтіріп, қай кезде айтылғанын табу. «Әй, беймазасын - ай осы шалдыңІ», «Шіркін - ай, ең болмаса он минут  ұйықтар ма еді?», «Қара ішікті оранып ап, аунай кетіп ұйықтаса, шіркін!», «Мұндайда қасқыр кездесуі мүмкін –  ау!» т. б Оқушылардың сабаққа  деген құштарлықтары байқалады, белсенділікпен жауап береді. Пәнге  деген қызығушылықтары артады.

 

2. Топтастыру  стратегиясы

- Сатай кім?  деген сауал төңірегінде оқушылар  мынадай жауаптар жазыпты.

Оқушы, 7 - сыныпта  оқиды, әкесінің қолғанаты, жақсы жолдас.

Мағынаны  тану (2 - кезең)

 

Сөздікпен жұмыс.

Қылау - сөзінің  мағынасын ашу.

1. Шығарма  неге «Қылау» деп аталған?

2. Шығармада  Сатайдың мінез - құлқы қалай  танылған?

3. Сатайдың  Рабиғамен кездескендегі мінез  - құлқы қалай берілген?

4. Сатай мен  Рабиғаға мінездеме беру.

 

Кестені толтыру

Еркін жауап» стартегиясы:

1. Сатай бойындағы  қай сәт сендердің өз бастарыңнан  өтті?

2. Әкесінің  ақылы Сатайды неге ызаландырды?

Бұл сұраққа  балалар: - Үлкендер бір айтқандарын  қайта - қайта айта бермесе ғой, біз  де осылай ызаланамыз,- деп жауап  берді.

3. Сатайдың  мектеп туралы ойлары қандай? Осыған өз көзқарастарың қандай?

4. Сатай Рабиғаға  деген балаң сезімін қалай  білдірді?

«Ой - толғаныс»  кезеңі - сабақты бекіту. «Венн диаграммасы»

«Қылау» әңгімесі мен «Менің атым - Қожа» повесіндегі  кейіпкерлерді салыстыр.

«INCERT» кестесін толтыру.

Бекіту: А. Еңсеповтың «Балалық» атты туындысын тыңдай отырып, «Рабиға мен Сатайдың достығы» атты шағын шығарма жазу. Сурет  салуға болады.

Қорытындылау:

1. Сендерге  шығарма ұнады ма? Неліктен?

Үйге тапсырма беру.

Ұлжанның  шығармасынан үзінді:

« Жүз теңгең болғанша, жүз досың болсын» дегендей Сатай өзіне тағы бір дос тапты.

БІЛІМ БЕРУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН ОҚУ ҮРДІСІНЕ ЕНГІЗУДІҢ  ТИІМДІЛІГІ

 

 Қазақстан  Республикасының «Білім туралы»  Заңында «Білім беру жүйесінің  басты міндеті-ұлттық және жалпы  адамзаттық құндылықтар, ғылым  мен практика жетістіктері негізінде  жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға  және кәсіби шыңдауға бағытталған  білім алу үшін қажетті жағдайлар  жасау керек» деп атап көрсетілген.  Сонымен қатар Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев  «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге  қабілетті 50 елдің қатарына кіру  стратегиясы» Жолдауында «Білім  беру реформасы-Қазақстанның бәсекеге  нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз  етуге мүмкіндік беретін аса  маңызды құралдарының бірі» деп  атап көрсетуі педагогикалық  үрдістің сапасын үнемі арттырып  отыруды талап ететіндігін көрсетеді.  Демек,заман талабына сай бәсекеге  қабілетті жас ұрпақты тәрбиелеуде,  оқушыларға қажетті білімді меңгертудің  тиімді жолдарын, әдіс-тәсілдерін  талмай іздеу-әр ұстаздың міндеті.  Әрбір педагог өз жұмыс тәсілі  мен формасын,өз педагогикалық  технологиясын таңдай отырып, білім  алушылардың білімін жетілдіру  бағытында жұмыс істеуі керек.Осыған  байланысты әр түрлі әдістерді  қолданудың қажеттігі туындайды.

 

 Қазіргі  кезеңде республикамызда білім  берудің жаңа жүйесі жасалып,әлемдік  білім беру кеңістігіне енуге  ұмтылыс бар. Бұл педагогика  теориясы мен оқу-тәрбие үрдісіндегі  елеулі өзгерістерге байланысты  болып

 

 отыр: білім  беру парадигмасы өзгерді, білім  берудің мазмұны жаңарып,жаңа  көзқарас,жаңаша қарым-қатынас пайда  болды[1].

 

 Қазіргі  ақпараттық қоғам барлық типті  оқу орындарының,оның ішінде жалпы  орта білім беретін мектептер  мен жоғары оқу орындары алдына  мынадай міндеттер қойып отыр:

 

-қажетті  білімді өз бетінше ала отырып  пайда болған алуан түрлі мәселелерді  шешу үшін оларды тәжірибеде  біліктілікпен пайдалануға, өзгеріп  отырған өмір жағдайларына оңай  бейімделуге;

 

-дербес  сыни тұрғыда ойлай білуге,білім  беру барысында кездескен өзекті  мәселелрді көре білуге,білім  беру барысында кездескен өзекті  мәселелерді көре білуге және  жаңа технологияларды пайдалана  отырып оларды шешудің тиімді  жолдарын табуға,өзінің алған  білімдерін қоршаған ортада қай  жерде, қалай пайдалануға болатынын  саналы түрде түсіне білуге;

 

-әр түрлі  әлеуметтік топтарда коммуникабелді,тез  тіл табыса алатындай болуға,кез  келген жанжалды жағдайлардан  біліктілікпен шыға алуға;

 

-өз адамгершілік  қасиеттерін,интеллектісін,мәдени  деңгейін дамыту бойынша өз  бетінше жұмыс жасауға қабілетті  бітірушілерді дайындау.

 

 Мұның  өзі еліміздегі білім беру  жүйесінің бұрынғы қалпында қала  алмайтындығын,оның әлемдік тәжірибелерді  негізге ала отырып даму қажеттігін  көрсетеді.

 

 Қазіргі  жағдайда еліміздің білім беру  жүйелерінде жаңа адамды қалыптастыру  бағытында сан алуан жұмыстар  жүргізілуде. Оның ең бастыларының  бірі де бірегейі-білім мазмұнын  ұлттық негізде жетілдіре отырып  білім мен тәрбиені ұлттық  рухта әлемдік жүйеге жақындастыру. Сондықтан оқу-ағарту саласының  оқу үрдісіне жаңа технологияларды  кең көлемде енгізу талап етіледі.

 

 Қазақ  мектебінің басты мақсаты-жас  ұрпақтың терең білім алып,ой-өрісін  өсіріп,шығармашылықпен жұмыс істей  алуына жағдай туғызу, сөйтіп  әрбір оқушының өзін-өзі дамытуына,  өз мүддесі мен қызығуын қанағаттандыруына  ынталандыру,бойындағы қабілетіне  сай білімін ұштауына ықпал  жасау.