Автор: Пользователь скрыл имя, 21 Февраля 2012 в 00:03, реферат
Дүниежүзілік қауымдастықтың айтарлықтай бір ерекшелігі оған кіретін ұлттардың әрқайсысы әлемдік өркениет қорына қосатын өз үлестерінің жан-жақтылығында. Ұлттардың өзіндік төл ерекшелігі мен бірегейлігі — жалпы мойындалған аксиома. Бірақ әр елдің ерекшелігін оқып-үйрену басқа елдердің өмірінің әр саладағы жинақталған тәжірибелерімен таныспай жүзеге аспайды.
3) технологияны жетілдіру;
4) еңбекті ұйымдастыру, сатудан кейін қызмет көрсету мақсаттарының дамуы.
Мақсаттардың масштабы немесе әрекеттің қамту ауқымына қарай глобальды (фр. — бүтіндей алғанда, жалпы барлығын қамтитын, кең ауқымды), сол сияқты локальды (лат. — жергілікті) жеке түрлері болады. Өзінің уақытында қойылуы бойынша мақсаттар актуальды (лат. — өзекті), маңызды және елеусіз, екінші дәрежелі болып бөлінеді. Алатын орны бойынша басты мақсаттар, яғни негізгілері, басымды және қамтамасыз етуші мақсаттар немесе қосалқы, жанама болып ажыратылады. Уақыттық кеңістікте жүзеге асырылуы бойынша стратегиялық және тактикалық мақсаттар бар. Еліміздің Президенті өзінің "Қазақстан-2030" деген Жолдауында Республиканың аса маңызды екі стратегиялық мақсаттарын көрсеткені болатын. Олар: біріншіден, біздің еліміздің тәуелсіз мемлекет болып қалыптасу жолдары; екіншісі, кең масштабты әлеуметтік, саяси және экономикалық реформаларды жүзеге асыру. Бұл стратегиялық мақсаттың біріншісі көп қиыншылықтармен жүзеге асырылса, екіншісін жүзеге асыру үшін жүргізіліп жатқан шараларға осы тараудың үшінші параграфында мақсаттарды топтастырғанда әдейілеп көрсетілген. Басқарудың жалпы (негізгі) функцияларын іске асыратын ұйымдастырушылық бақылау, үйлестіру (реттеу), жоспарлау
Кез келген күрделі жүйе өзінің иерархиялық құрамы болғандықтан, өзін-өзі басқару жүйесі сыртқы басқарушылық ықпалды бастан кешіріп қана қоймайды, онымен қоса дербестік немесе тәуелсіздік дәрежесіне байланысты барлық жүйенің дамуына әсерін тигізетін белгілі бір импульстарды (лат. — талаптану, ынта) тудырады.
Егерде өзінен жоғары тұратын бірде-бір орган болмаса, жүйе толығымен өзін-өзі басқара алады. Өте күрделі иерархиялық жүйедегі элементтер мен жүйе тармақтары объектінің бірін құраса, онда ол жарым-жартылай өзін-өзі басқара алады. Бұл өзін-өзі басқара алатындық дәреже орталықтандыру, орталықтандыруды жою шаралары немесе жоғарыда тұрған орган жағынан жүзеге асырылатын сыртқы басқару мен жүйе субъектісін басқарудан шығатын ішкі басқару арақатынастарымен анықталды. Бұл жағдайда төмендегідей заңдылықтар сақталады: осы жүйенің автономиялығы қанша жоғары болса, бұл жүйенің өзін-өзі басқарушылығы сонша жоғары; жүйенің басқарушылық мүмкіншілігі қанша жоғары болса, сырттай әсерін тигізетін басқару шараларын сонша аз мөлшерде қажет етеді. Бұл және басқа жағдайда әңгіме қоғамдық, сол сияқты кәсіби басқару (өзін өзі басқару) туралы болуы керек. Кәсіби басқару үшін басқаруды тікелей мүлік иелері немесе жалдамалы қызметкерлер жүзеге асыра ма, — оның мәні онша керек емес. Бірақ басқарудың кәсібилік дәрежесі қызметкердің мамандығымен, сол сияқты олардың іске көзқарасымен тығыз байланысты. Өзін-өзі басқаруды толық және жарым-жартылай деп ажырату қажет болған жағдайда, екіншісін біріншісіне немесе керісінше жақындату жолдарын іздеу өте маңызды.
Сонымен, басқару — даяр түрде сырттан жүйеге "келетін" сыртқы ықпал, өзін-өзі басқару — жүйенің өзінен туған ішкі ықпал. Осыған байланысты демократияға қарама-қарсы сыртқы ықпалмен анықталатын орталықтандыруды ыдырату емес, автократия екендігін баса көрсеткен дұрыс. Біз өз уақытында басқарудың бұл түрін "демократиялық централизм принципі" деп келгенбіз. Қатаң орталықтандыру жағдайында басқару өзінің демократиялық дәрежесімен ажыратылуы да мүмкін. Орталықтандыруға қарама-қарсы ұғым — демократия емес, орталықтандыруды ыдырату. Талдап отырған ұғымдарды салыстыру жағдайында кәсіби және қоғамдық, формаларды және формалды емес ұйымдардың диалектикасын еске ұстаған жөн. Олай дейтініміз, мұндай ұйымның жүйелерін талдау және жобалау үшін маңызы зор.
Еңбектің кооперациялануы мен бөлінуінің барысында дербестелген адамның іс-әрекетін басқару дейміз. Мұндай дербестік қоғамдық өндірістің дамуының қажетті де объективті жағдайы.
Басқарудың мәні, оның қызметі және ерекшелігі: біріншіден, оның алдына қойған мақсатын орындауға бағытталған жолымен, екіншіден, басқарушылық еңбек процесінің "оңай" сәттерінің мағынасымен, яғни еңбек заттары мен еңбек құралдары және еңбектің өзімен тікелей байланысты. Басқарушылық еңбек ой еңбегі түрлерінің біріне жатады. Бұл еңбек материалдық игілікті өндіруге тікелей қатыспаса да, жұмысшының жиынтық еңбегінің ажыратылмас бөлігі. К. Маркс өндірістің кооперативтік сипатында өнімді еңбек анықтамасын тек жұмысшының тұтас жиынтығы деп қараған дұрыс деген пікір айтады. Бұл жағдайда өндіруші қызметкерлер қатарына тауар өндіруге қатысы бар жұмыскерлерден бастап, директор, инженерлермен бірге, барлық қызметкерлер қосылады. Олай болса, басқарушылық еңбек — барлық түйдектелген өндіріс тәсілдерінде қолданылуға қажетті өнімді еңбек.
Басқарудың негізгі мақсаттары, біріншіден, ұйымның (фирманың) жұмысын жақсарту үшін ұйымдастырушылық қажетті жағдайларды туғызу, екіншіден, жоспарланған нақтылы нәтижеге жету үшін жекелеген еңбек процестерінің арасында үйлесімділікті қалыптастыру, жұмысшылардың бірлескен әрекетін өзара келістіруді қамтамасыз ету. Демек, басқару ең алдымен адамдармен жұмыс істеу, ал олардың еңбек әрекеті басқарушылық ықпалын тигізетін объект қызметін атқарады.
Өндірістегі адамдардың еңбек әрекеті басқарушылық еңбектің құрал ы есебінде ақпарат және оның түрлі формалары арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Ақпарат — басқарушылық еңбекті пайдаланудың ерекше объектісі. Соған байланысты басқарушылық еңбекті ақпараттық талдау кезінде творчестволық, идеологиялық және техникалық операциялар (лат. — әрекет, қимыл) бір-біріне сай келтіріледі. Басқарудың субъектісі мен объектісі арасындағы және басқару субъектілерінің өз араларындағы іс-қимылдардың ақпараттық сипаты бар.
Басқарушылық
еңбектің бөлінуі — басқарушылық
қызметкерлер түрлі топтарының еңбек
әрекеттерінің тәуелсіз өрістерде
дербестелуі объективтік
Басқарушы қызметкерлерді, олардың басқару процесінде атқаратын рөліне байланысты, басшы, маман, қызметші (қатардағы орындаушылар) деген ұғымдар кең тараған.
Басшы басқаруда басты орын алады. Ол белгілі бір қызметкерлер тобына басшылық етеді, оның ұйымының нақтылы қызмет түрі бойынша шешім қабылдауға қажетті өкілеттігі бар, өзі басшылық ететін ұжым жұмысының қорытындысына жауап береді. Экономикада пайдаланылып жүрген "менеджер" (басқарушы) деген ұғым басшы ұғымының синонимі (гр. — аттас) ретінде жүреді. Шетел және еліміз мамандарының пікірінше, менеджердің (басқарушының), әкімшіліктің, бастықтың еңбегінде айтарлықтай айырмашылық жоқ.
Менеджер
— рынок жағдайына қажет
Басқаруда белгілі бір міндет орындайтын қызметкерлерді мамандар дейміз. Олар жиналған ақпаратты талдап, өзіне қатысты басшыға қабылдауға қажетті шешімдердің варианттарын даярлайды.
Батыс елдерінде шыққан оқулықтарда бизнеске жүйелі түрде анықтама беруге ерекше көңіл бөлінген. "Бизнесменге" қазақ тіліндегі ең жақын мағыналы ұғым "кәсіпкершілік". Бірақ олар синоним сөздер емес.
Техас және Иллинойс университетінің (АҚШ) ғалымдары С. Розеблатт, Р.Бонингтон, Б.Пидлостар даярлаған "Бизнестің концепциясы" деген оқулықтарына "Бизнес дегеніміз не?" деген сұраққа жан-жақты бір жүйені аңғартатын әртүрлі жауап береді. Бірінші, "бизнес — кәсіпкерлік, іс жүргізудің жүйесі", екінші, "бизнес — адамдарға керекті өнімдерді өндіру", үшінші, "бизнес — бұл жұмыс", төртінші, "бизнес — біздің әлеуметтік-экономикалық жүйеміздің сара жолы", бесінші, "бизнес — бұл барлық тілектерімізді қанағаттандыру үшін жасалған жүйе", алтыншы, "бизнес — біздің өмір сүру тіршілігіміздің ортасы". Енді "Бизнес дегеніміз не?" деген сұраққа осы алты анықтаманың кез келгенін таңдап алып, қойылған сұраққа жауап беру үшін пайдалануға болады. Бизнестің мағынасы бұл анықтамалардан әрі кең, әрі ауқымды. Қорытып айтсақ: "бизнес дегеніміз — қоғамның тұтынуы мен тілегін арттыра беруге бағытталған өндіріс жүйесі".
Жоғарыдағы аты аталған анықтамалар әлі де санамыздан толық орын тапқан жоқ сияқты. Бұл ұғымды әзірше кәсіпкерлердің тек қана кіріс кіргізуге бағытталған белсенділік әрекеті деп түсінуі басым. Не болмаса, бизнес дегеніміз — кәсіпкерлердің қоғамның басқа топтарының есебінен баюға бағытталған әрекеті деген мағынада деп түсіну де бар. Мұндай біржақты түсінік мағынаның теориялық негізін таяздатып, көлемін тарылтады.
Әрине, қазіргі отандық "'бизнесмендеріміздің" басым көпшілігі елімізде рынок экономикасының кең өріс алуына бағытталған институттардың мешеу дамуы себепті экономикалық сипатта орын алып отырған қателіктерді пайдаланып, еңбексіз пайда табу жолына түсу үрдісі де жоқ емес.
Бизнестің субъектілері. Қазіргі рыноктық экономикада бизнестің субъектілері іс-әрекеттерін өздерінің іскерлік қимылдарына бағындырады және сол арқылы бір жүйеге түсіреді. Бұл жүйе барлық бизнесмендерді толық қамтып, олардың іс-қимылдарын өзара тәуелді етіп, экономикамызда рыноктың толық қалыптасуына, өркендеуіне әсерін тигізеді.
Адам баласының бүкіл тарихы бизнеспен байланысты. Бірақ та осы уақытқа дейін бұл ұғымды тек қана Батыс экономикасына тән "ақша құмарлардың әрекеті" деген теріс мағынасында ғана түсіну үстем болды.
Иә, олай болса, бизнес дегеніміздің мағынасы неде? Қойылған сұраққа жауап беру үшін осы терминнің этимологиясына көңіл аударған жөн. Бизнеске қазақ тілінде балама ұғым беретін болсақ, бұл — іс, жұмыс, қимыл әрекеті. Біздер өзара амандасқанда, міндетті түрде "жағдайың қалай?" немесе "жұмыс қалай?" дейміз. Егер ой жүгіртіп қарасақ, бұл қаратпа сөздің шығу негізі іскерлік мағынаны білдіреді. Тарихи жағынан, "іскерлікпен шұғылдану" "бизнес" мағынасын береді.
Бірақ та бизнесті бұлай таяз мағынада түсінуге де болмайды. Тек қана іс, жұмыс, яғни іс-қимыл, әрекет жасаушыларды біз "іске әрекеті бар адамдар" не "бизнесмендер" дейміз. Ендеше, бизнес адамдардың іс-әрекеті болса, бизнесмен — сол бизнеспен шұғылданатын адам. Сондықтан рыноктық экономикада бизнесмендер мен бизнес көрнекті орынға ие болады.
Осындай тұжырым жасауға себеп: біздің күнделікті экономикалық өмірімізде, әсіресе нарық экономикасы жағдайында, шаруашылықтың барлық салаларында кездесетін көріністер, іскерлік қатынастар өз негізінде классикалық саяси экономикада ұдайы өндіріс процесінде кездесетін қоғамдық құбылыстардың бір түріне жатады. Себебі, қоғамның экономикалық өмірінде бизнес (адамдардың іс-қимылы) қандай болғанда да тауарларды өндіріп және оларды тікелей тұтынушыларға жеткізу процесімен сабақтас келеді. Сөйтіп, кез келген өндіріс қатынастарының субъектілері өзара іскерлік байланыстарға не болмаса өзара келісімге келу арқылы өндірілген тауарлардың сатыдан - сатыға (өндіру, бөлу, алмасу, тұтыну) өтіп отыруына жағдай туғызады.
Бірақ та бизнесті тек қана рынок экономикасына тән экономикалық категория деу де дұрыс емес. Бизнестің барлық тарихын зерттей отырып, сипаттарына талдау жүргізсек, онда оны рынок экономикасына дейін де байқар едік.
Біздің еліміздегі тарихи дамудың барлық кезеңінде теориялық және практикалық міндеттерді шешуді қамтамасыз ететін басқарудың әдістемелік негізі қалыптасуымен қоса дамыды. Социалистік даму жылдарын және оған XX ғасырдың соңғы онжылдығын қоса есептеген дәуірді талдау, басқару ғылымына және оның саймандарына тән пайда болған түбегейлі өзгерістерді төрт кезеңге бөлуге мүмкіншілік береді: біріншісі — 20-шы жылдар; екіншісі — 30-50-ші; үшіншісі — 60-80-ші; төртіншісі — 90-шы жылдар.
Бірінші және соңғы төртінші кезеңдер өтпелі болды. Олар тек қана эволюциялық емес, сонымен революциялық жолмен дамығандығын көреміз. Біздің еліміздегі басқару проблемаларына тиісті жұмыстарға қорытынды беру негізінде, әрбір кезеңнің экономикасы, басқару жүйесі, әдістемелік саймандары үшін шешуші болып саналатын проблемаға қорытынды сипаттамалар 1-кестеде берілген.
Бірінші кезең. Жаңа экономикалық саясатты енгізуге байланысты жиырмасыншы жылдардың басында өндіріс жұмысының ұйымдастырушылық механизмдері мен әдістерінде батыл өзгерістер басталды. Сол жылдардағы әдебиеттерде өтпелі кезеңнің табиғаты туралы, экономиканың социалистік және осыған дейінгі секторлардың өзара қатынастары туралы, жоспар мен рынок туралы, ақша, қарыз және баға туралы айтыстардың мазмұндары жарық көрді. Бір уақытта басқаруға байланысты саяси-экономикалық проблемалар қойыла бастады, яғни заңдылықтар, принциптер, мақсаттар, функциялар т.б. сол сияқты проблемалар зерттелді. Шын мәнінде, міне, осы жылдарда социалистік өндірісті басқару ғылымының негізі жасалды.
Кез келген кәсіпкер мен менеджердің негізгі мақсаттары ұйымның ең жоғары пайда табуына барлық күш-жігерлерін жұмсау, яғни жетістікке жету ықыласы олардың барлығына тән сипат. Біз жетістікке жеткенімізді немесе жетістікке жету жолында қандай шаралар қолданғанымызды анықтау үшін, ең алдымен, жетістік категориясын анықтауымыз керек. Біреуден егер ұйымның жетістіктері жөнінде сұрасаңыз, олар өздеріне таныс алып кәсіпорындарды атай бастайды. Бірақ көлем мен пайда әр уақытта жетістіктің көрсеткіші бола бермейді. Ұйымдардың зор көлемге жетуі олардың негізгі мақсаты бола алмайды, шағын бизнестің жұмысы алып кәсіпорындарға қарағанда жетістікті болуы мүмкін, көп жағдайда солай болады да.
Табысқа жетудің бірінші жолы — бақылау және басшылық. Егерде ұйымның шешімдер қабылдау процесінде менеджерлер басты орын алатын болса, онда оларды жоғары бағалап және осы көзқарасты толық қолдайтын ұйымда бастықтар болуы керек. "X" және "Y" теориясына негізделген басшылардың жұмыс стилін екі типке бөлуге болады.