Автор: Пользователь скрыл имя, 21 Февраля 2012 в 00:03, реферат
Дүниежүзілік қауымдастықтың айтарлықтай бір ерекшелігі оған кіретін ұлттардың әрқайсысы әлемдік өркениет қорына қосатын өз үлестерінің жан-жақтылығында. Ұлттардың өзіндік төл ерекшелігі мен бірегейлігі — жалпы мойындалған аксиома. Бірақ әр елдің ерекшелігін оқып-үйрену басқа елдердің өмірінің әр саладағы жинақталған тәжірибелерімен таныспай жүзеге аспайды.
Дүниежүзілік қауымдастықтың айтарлықтай бір ерекшелігі оған кіретін ұлттардың әрқайсысы әлемдік өркениет қорына қосатын өз үлестерінің жан-жақтылығында. Ұлттардың өзіндік төл ерекшелігі мен бірегейлігі — жалпы мойындалған аксиома. Бірақ әр елдің ерекшелігін оқып-үйрену басқа елдердің өмірінің әр саладағы жинақталған тәжірибелерімен таныспай жүзеге аспайды.
Олай болса, қазіргі әлемдегі өзара тәуелділік, әлеуметтік-экономикалық процестерді басқарудың теориясы мен тәжірибесі проблемалар табиғатына толық жауап береді. Көптеген елдер өнеркәсіпті, сауданы, кооперацияны, ауыл шаруашылығын, т.б. басқаруда ерекше тәжірибелер жинады.
Өмірлік мүмкіншілігі ұйымдастырушылық мәдениет болып саналатын кез келген ұйым өте күрделі организм болғандықтан, онда: не үшін адамдар ұйымның мүшесі болды; олардың арасындағы қатынастар қалай қалыптасқан; олар қандай тұрақты нормалар мен өмір принципін және ұйымның әрекетін жақтайды; құндылықтар мен нормаларға қарасты пікірлердің қайсы жақсы, қайсы жаман деген мәселелер шешіледі. Бұл айтылғандардың барлығы ұйымдарды бірінен бірін ажыратып қана қоймайды, сонымен қоса олардың ұзақ мерзімді келешекте өмір сүре алатынын, қызметінің жетістігін алдын-ала анықтайды.
Ұйымдастырушылық мәдениеттің иелері адамдар. Ұйымның өмірінде ұйымдастырушылық мәдениет үлкен орын алатындықтан, қашанда басшылардың назарында болуы қажет. Менеджмент тек ұйымдастырушылық мәдениетке сәйкес келіп қоймайды, сонымен қоса оған өте күрделі ретте тәуелді. Ол өз жағынан ұйымдастырушылық мәдениеттің қалыптасуы мен дамуына ықпалын тигізеді. Ол үшін менеджерлер ұйымдастырушылық мәдениетті ұйымдастыруға, талдау жасай білуге, оның қалыптасуына және тілеген бағытта өзгеруіне ықпал жасауға міндетті.
Экономика өзінің масштабының деңгейіне байланысты метаэкономика, макроэкономика, мезоэкономика және микроэкономика болып бөлінеді. Әрине, аталғандардың ішінде масштабы жағынан ерекше аталатын метаэкономика мен мезоэкономикаға ғылыми әдебиеттерде әзірше толық теориялық сипаттамалар берілген жоқ. Сондықтан олардың басқару деңгейі де анықталмаған.
Біріншіден, мезоэкономика туралы. Экономика ұғымының алдынан қойылған қосымша мезо грек тілінен алынған орта, ортадағы, аралық деген мағыналарды береді. Олай болса ұлттық шаруашылықты басқарудағы макро және микроэкономика деңгейлерінің ортасындағы аралық басқару жүйесінің өтпелі кезеңде жаңадан пайда болған басқару деңгейі деп атауға да болады.
Екіншіден, метаэкономика ұғымындағы "мета" қосымшасы грек тілінде сыртта немесе шекарадан тыс деген мағына берсе, біз метаэкономиканың деңгейі дүниежүзілік экономиканың деңгейімен тығыз байланыстылығын көреміз.
Егерде экономикада макро — мезо — микро деңгейлерінде үкіметаралық, салалық министрліктер мен ең төменгі деңгейдегі фирмалардың бастықтары арқылы басқара алады десек, метаэкономика туралы бұлай тұжырым айту қиын.
Метаэкономика ең жоғары деңгейлер (Президенттер, Премьер-министрлер, сыртқы саясат ведомстволары) арасындағы келісім-шарттар арқылы іске асады.
Микро және макроэкономика терминдері экономикалық зерттеулердің түрлі өрістерін белгілеуге немесе экономикалық теорияның түрлі әдістерін анықтау үшін пайдаланылады. Біздер ертеректе микро — макроэкономикалық зерттеулерді буржуазиялық теріс ілім деп келдік. Алғашқы рет микро-макроэкономикалық талдаулар туралы түсініктер саяси оқулықтарға тоқсаныншы жылдардан бастап енгізіле бастады. Американ экономистерінің (А. Грачи, Г. Телтнер, Н. Чемберлен), ағылшын экономисі Э. Керикростың, тағы басқаларының пікірлері бойынша, микроэкономикалық басқаруда фирмалардағы шешім қабылдау проблемалары кәсіпкерлер мінез-құлқының себеп-салдарына катысты. Бұл экономистер микроэкономика бизнесменнің, ал макроэкономика қаржы министрінің ісі деп санайды. Басқалары (мысалы, америка экономистері Г. Экли, П. Самуэлсон) микроэкономикаға тауар өндіруді жекелеген фирмалар бойынша емес, сонымен қоса өндіріс салалары бойынша ресурстарды пайдалану проблемаларын, тауарлар мен қызмет көрсету бағасын және кейбір белгілі жағдайларда табыстардың бөлінуін зерттеуді енгізуді ұсынады.
Кәсіпкерлік пен бизнес саласында менеджердің орны бөлек. Ол негізінен кәсіпорындағы немесе фирмадағы барлық жұмысты үйлестіріп, соны басқару мәселелерімен айналысады. Ұйымның алдында тұрған келелі міндеттерді айқындайды. Оның орындалуына бақылау жасайды және тікелей жауап береді.
Социалистік жүйеде менеджер арнайы мамандық ретінде саналмайтын. Рыноктық экономика заңдылықтары менеджерлерді арнайы мамандық ретінде қарастыруға мәжбүр етті. Өйткені менеджер кәсіпкерлікпен айналысатын кез келген құрылымның басқарушысы және жетекшісі болып табылады. Бір сөзбен айтқанда, менеджер сол құрылымның басты қожайыны.
Коммерциялық құрылымдар қатары өскен сайын, олардың шағындығына және үлкендігіне қарамай, бірнеше менеджер қызмет істейді. Егер құрылым шағын болса, бір не екі, ал үлкен болса, атқаратын жұмыс ауқымына сай алты-жеті менеджер артықшылық етпейді. Мысалы, кадрлармен жұмыс жөніндегі, қаржы жөніндегі, көлік жөніндегі, шаруашылық жөніндегі, тағы басқадай. Бұлар өз шамасы бойынша жүктелген міндеттерді атқарады, оған жауап береді. Жалпы, менеджердің жұмысы өте үлкен, жауапкершілігі жоғары.
Менеджер жан-жақты сауатты, ішкі және сыртқы рынокты жақсы меңгеруі тиіс. Өйткені ол өз фирмасының немесе кәсіпорынның өнімдерін, тауарларын орналастыруды, өткізуді, оны сатуды, тұтынушыларды табуды алдын-ала зерттей білуі керек. Сатуға шығарылатын тауарлардың қай жерде қолданысқа не болатынын, клиенттердің сұранысы қандай көлемде екенін күні бұрын анықтай отыруы шарт. Сонда ғана кәсіпкерлік пен бизнесте жолы болады.
Әр менеджер өзінің тұжырымдамасын алдын-ала дайындап алғаны жөн. Онда бизнес мүмкіншілігі жан-жақты қарастырылып, айқындалады. Мұнда: қазіргі рынокта қандай тауар қажет, көпшілік сұранымына сәйкес қандай өнімдер, қай жерде қандай тауарлар өтімді болатындығын анықтауға тиіс. Сондай-ақ, бұдан 4-5 жыл бұрын рынокта қандай өзгерістер болды, — осының барлығы оның көзқарасынан тыс қалмауы керек. Және тауарлар мен өнімдерді сатып алушы клиенттердің қазіргі мүмкіндігі, қаржылық жағдайы, қысқасы, бәрін белгілеп, анықтайды. Осы қыруар міндеттердің бәрі менеджердің мойнында.
Өнеркәсіптік қоғамнан кейінгі жағдайда басқару билік жүргізу әрекетіне айналған, солай бола да бермек. Басқару аппаратындағы адамдардың жалпы мүддені басқалардан жақсы түсінуі және оны жүзеге асыру үшін басқаларды бағындыра білетін қабілеті мен мүмкіншілігі болулары қажет. Осындай қабілеттілігін қорғауға қандай дәлел ("Халықтың атынан және тапсыруы бойынша", "Алланың атынан", "Өзінің ерекше дарындылығынан") айтқанымен, басқарудың табиғатында демократияға қарсы сәттер бар: қызметкерлерден ең жоғары нәтиже алу үшін, олар "адам факторы", "адам ресурсы" ретінде қаралады.
Басқарудың қарама-қайшылығы сонда, біріншіден, оның ұйымдастырушылық - техникалық жағы жеке орындаушылардың еркінділігін тежеуді қажет етеді, екіншіден, әлеуметтік-экономикалық жағы өзін-өзі басқаруға араласатын негізгі қызметкерлердің жеке бас қабілеттілігінің дамуына, тәуелсіздігіне және ынталылығына байланысты.
Қазақстанның рыноктық қатынастарға байланысты жаңа парадигмадағы адамдардың алатын орнына тоқтайық. Біздің коғамды қайта құру тұжырымдамасының көптігіне қарамастан, олардың барлығында да қайта құрудың ең басты факторы есебінде адамдарға және олардың мүдделеріне ерекше көңіл аудару тәсілі баса көрсетілген. Бірақта қайта құрушылық бағдарламалардың барлығында да белгілі біржақтылық бар: түрлі басқару субъектілерінің алдына ең алдымен адам өміріне жоғары деңгейге лайықты жағдай туғызуды қамтамасыз ету және олардың тамақтану, пәтер-үй, әлеуметтік-мәдениет жағдайларын жақсарту мақсаттары қойылады. Аталғандардың барлығының маңызын түсіндірмегенде де, адамдар бұл бағдарламаларда тек басқару субъектісі есебінде қаралады.
Шынында, адамдардың қоғамда өз орнын таба білуі тек тоя тамақ ішіп, жақсы пәтерде өмір сүруінде емес. Адамның ең жоғарғы мақсаты — олардың қоғамдағы қабілетіне сай өз орнын таба білуінде, қоғамдық өндірісте адамдар тек тұтынушы немесе өндіруші деп қарауға болмайды. Адам басқарушының ең жоғарғы рөліне дейін көтерілуі керек. Міне, осыған байланысты өзін-өзі басқарудың даму үрдісін зерттеу қажет.
Басқару — шешім қабылдау процесі. Қабылданған шешімдер қойылған мақсаттарға сәйкес болуға тиіс. Сондықтан да басқарушы өзінің мақсаттарын анықтаулары және олар нақтылы тұжырымдалуы қажет. Жергілікті және орталық басшылықтың мақсаты жұмсалған капиталдың қайтарымы немесе одан да мәнді ең жоғары қарқынымен өсуі болуы мүмкін. Бастапқы мақсат қандай болса да, басқару процесі ұйымның рынок жағдайындағы келеңсіз өзгерістердің барлығына төтеп беріп, өмір сүре алатындығының кепілі іспеттес.
Шаруашылық практикасы көрсеткеніндей, басқару жүйесін жетілдіру, оның жалпы теориялық мәселелерін дамыту рынок экономикасында бірден-бір тиімді жол болып табылады. Сондықтан да басқару жүйесінің деңгейін жаңа сапаға көтеру теориялық және практикалық жұмыстарда басты орын алады. Барлық басқару жұмыстарын қайтадан құру болмаса, жетілдіру экономикалық дамудың жаңа ырғағын алып келуге септігін тигізеді.
Басқаруды жетілдірудің проблемасы рынок экономикасына көшу барысында қолымыздағы бар экономикалық мүмкіншіліктерді пайдалана отырып, жаңа өндіріс қатынастарын калыптастыру болып табылады. Аталғандардың барлығы басқаруды қайта құруға қатысты жұмысты жаңаша ұйымдастыруды талап етеді.
Рынок экономикасына
сай басқару жүйесінің
Басқарудың барлық жүйесі мен оның негізгі буындары экономиканың барлық деңгейлерінде мүдделілікті қалыптастыруға әсерін тигізеді. Соның салдарынан ғылыми-техникалық прогрестің дамуына, ресурстарды үнемдеуге, олардың шығындарын азайтуға мүдделілікті күшейтуге жағдай туады.
Басқару құрылымдары, ұйымдастыру түсінігі мен принциптері
"Ұйымды басқару құрылымы" немесе "басқарудың ұйымдастырушылық құрылымы" (БҰҚ) менеджменттің ең бір шешуші түсінігі болғандықтан, ол басқару мақсаттарына, функциялары мен процестеріне, сонымен қоса, менеджерлердің жұмыстарына және олардың арасындағы өкілеттікті бөлісуге тығыз байланысты. Құрылым шеңберінде барлық басқарушылық процесс (ақпараттықтармен алмасу және басқарушылық шешімдер қабылдау) кәсіби мамандығына сай менеджерлердің қатысуы арқылы жүзеге асырылады. Құрылымды басқару жүйесін уақытында және сапалы салынған ғимараттың арқалығымен салыстыруға болады. Сондықтан да ұйым басқарушылары басқару құрылымдарын қалыптастырғанда, олардың принциптері мен тәсілдерін, типтері мен түрлерін таңдау барысында, үрдістердің өзгеруі ұйымның міндетіне сәйкестігіне баға бергенде жете зерттеу жүргізуді талап етеді.
Бұл мәселелерді қарағанда, осы мәселенің шешуші түсінігінен, ең алдымен ұйымдарды басқару құрылымдарынан бастаған жөн. Менеджментке қатысты ғылымда осы категорияның күрделілігін және көп мәнділігін көрсететін көптеген түсіндірмелер кездеседі. Олардың ең бастылары мыналар.
Басқару құрылымы деп қызметтің атқарылуы мен дамуын қамтамасыз ететін, тәртіпке келтірілген, өзара тұрақты байланыстардың біртұтас элементтер жиынтығын айтады. Басқарудың ұйымдастырушылық құрылымына, қойылған міндеттер мен мақсатқа жету жолдарын көрсететін функцияларға сәйкес, басқару процесі шеңберінде жүзеге асырылатын басқарушылық әрекетінің бөлісу формасы мен кооперациясы деп түсінік беруге де болады. Бұл тұрғыдан басқарудың ұйымдастырушылық құрылымын, оның құрамына кіретін органдар мен онда қызмет атқарушы адамдардың өзара байланысты міндеттерін атқаруды, құқықтары мен жауапкершіліктерін ең қолайлы бөлісу жүйесінің түрі деп те атауға болады.
Басқару элементтерінің байланыс қатынастары деңгейлері мен өкілеттіктері — оның құрылымының ең басты, негізгі түсініктері. Басқарудың ұйымдастырушылық құрылымының элементтері жеке жұмыс істеушілер (бастықтар, мамандар, қызметкерлер), сол сияқты, белгілі бір функционалдық міндеттерді орындайтын басқару аппаратының органдары немесе осы аппаратта қызмет атқаратын мамандар болуы мүмкін. Басқарудың ұйымдастырушылық құрылымының мамандану элементтерінің екі бағыты бар. Біріншіден, ұйым бөлімшелерінің құрылым құрамына байланысты маркетингті жүзеге асыратын басқару құрылымының, өндіріс менеджментінің, ғылыми-техникалық процестің тізбектері өзара ажыратылады. Екіншіден, функциялардың жалпы сипаттамасына байланысты жоспарлаумен шұғылданатын, ендірісті, еңбекті және басқаруды ұйымдастыратын, ұйымда барлық процестерді бақылайтын, басқару процесінің міндетін орындайтын органдар қалыптасады.
Басқару мақсатының әртүрлілігі және топтастыру белгілері
Мақсаттарды жүйелі түрде топтастыру басқару деңгейлері және маманданған бағыттары бойынша басқарушылық әрекеттердің әр түрлілігін көрсетеді. Мақсаттар арасындағы айырмашылық топтастыру белгілері қызметін атқарып, олардың сипаттарын алдын ала анықтайды. Өмірлік циклдің (гр. — құбылыстар жиынтығы) фазаларына байланысты мақсаттар жүйелері төмендегідей ажыратылады:
1) жүйені құру. Ол үшін ғылыми-зерттеу, жобалау, монтаждау жұмыстарын жүргізу;
2) орныққан, қызмет атқарып тұрған жүйені пайдалану немесе оны жұмысқа қосу. Бұл жағдайда жасалған келісімдердің, кіріс нормаларының, қауіпсіздік техникасының әдеттегі жұмыс тәртібі сақталады және қамтамасыз етіледі;