Өнеркәсіп экономикасы

Акционерлік қоғам

      Жарғылық  қоры акциялардың нақты құнына тең  белгілі бір санына бөлінген серіктестік  акционерлік қоғам деп танылады: акционерлік қоғамның қатысушылары акционерлер оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және өздеріне тиесілі акциялар құны шегінде қоғамның қызметіне байланысты болатын залалдар шегуге тәуекел етеді.

      Акционерлік қоғамдардың екі түрі болады ашық және жабық.

      Ашық  акционерлік қоғамның қатысушылығына барлық азаматтар кіреді, олар қоғамның басқа мүшелерінің келісімінсіз өз акцияларын сатса немесе басқа  біреуге бере алады.

      Жабық акционерлік қоғамға тек қана құрылтайшылар немесе оның жарғысы анықтайтын басқа тұлғалар қатыса алады. Акционерлік қоғамның мүшелерінің немесе мүшелікке қабылдау процедурасынан өткен қоғамның жаңа мүшелерінің, онда да бұрынғы мүшелердің келісімімен жүзеге асырылады.

      Ашық  типтегі акционерлік қоғамда оның мүліктік және қаржылық капиталы одан әрі осы қоғамның акцияларын ашық және еркін сату жолымен құрылады және қалыптасады. Бастапқыда акциялар оларды шығарғаннан кейінгі құнының өз бағасымен бірінші рынок, одан соң оларды қайта сату қалыптасқан сұраныс пен ұсыныстың негізінде нарықтық бағамен – акция бағасымен жүргізіледі.

      Ашық  типтегі акционерлік қоғам –  бұл тұрғындардың кең бұқарасына кәсіпорындардың ішінара меншік иесі болуына мүмкіндік беретін  бизнесті ұйымдастырудың кең тараған  және өркениетті тәсілі.

      Акция дегеніміз – оның иесі акционерлік  қоғамның комиссиясының жалпы капиталына өз үлесін қосқан және оның пайдасына  белгілі бір үлесін алуға құқы бар акционер екендігін дәлелдейтін  құжат. Сонымен бірге акционерлік  кәсіпорынның ісін басқаруға құқ береді. Акцияны еркін сатып алуға, сыйлауға немесе кепілдікке қалдыруға болады.

      Акционерлік кәсіпорындар барлық міндеттемелері бойынша  заң алдында жауап береді, бірақ  барлық акция пакетінің құнынан  аспайтын шектеулі мөлшерде тәуекелге  бара алады. Сонымен қатар акционерлік қоғамдар жеке жағдайда қабылданған кейбір өз акционерлерінің мүліктік міндеттемелері бойынша жауап бермейді.

          Акционерлік қоғам пайдасынан  белгілі бөлігі акция иелерінің  процент түрінде беріледі. Ол  дивидент деп аталынады.

        Акция екі түрлі болады. Біріншісі  – кәдімгі жай акция. Екіншісі  – дивиденттің нақты процентін  алуға құқық беретін акциялар.

          Құрылтай шарты мен жарғы акционерлік  қоғамының құрылтай құжаттары  болып табылады.

          Акционерлік қоғамның жоғарғы органы оның акционерік жалпы жиналысы болып табылады оның ерекше құзіретіне:

• жарғыны өзгерту туралы;
• акционерлік қоғамның жарғылық қоры мөлшерін өзгерту, өсіру немесе азайту туралы;
• бұрын шығарылған акцияларды шоғырландыру және бөлу, қосымша акциялар шығару;
• облигациялық заемдер шығару тәртібі туралы;
• қоғамның атқарушы органдарын, тексеру комиссиясының мүшелерін және қоғамның аудиторын сайлау, сондай–ақ олардың өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтату туралы;
• қоғам қызметінің жылдық қорытындысын, қоғамның атқарушы органдарының есептерін және тексеру комиссиясының қорытындыларын бекіту, пайданы бөлу мен залалдарды өтеу тәртібі туралы;
• қоғамның ішкі регламентін қабылдау, оған өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы;
• қоғамды тарату комиссиясын тағайындай, тарату балансын бекіту туралы шешімдер қабылдау жатады.

      Акционерлік қоғамда акционерлердің, соның ішінде құрылтайшылардың арасынан да, өзге шақырылған срапшы мамандар арасынан да қадағалау  кеңесі құрылуы мүмкін.

Қадағалау кеңесі акционерлік қоғамының атқарушы органдарының қызметіне бақылау жасауды жүзеге асырады.

      Акционерлік қоғамның атқарушы органы алқалық (басқарма, дирекция) немесе жеке дара директор, бас  директор, президент болуы мүмкін. Ол акционерлік қоғам қызметіне  күнделікті басшылықты жүзеге асырады және қадағалау кеңесі мен акционерлердің жалпы жиналысына есеп береді.

      Акция өзінің иелеріне акционерлік кәсіпорынды  басқаруға қатысуға құқық береді, бұл жерде бір акция – бір  дауыс деген принцип басшылыққа алынады. Акционердің акциясы көп  болған сайын оның акционерлік кәсіпорынның істерін әсеріне әсері де соншалықты, мол болады. Мұндай жағдайда акционерлік кәсіпорынды басқаруда акциялардың бақылау пакетін қолға алған акционер шешуші рол атқарады.

Еншілес шаруашылық серіктестіктері

      Егер  басқа (негізгі) шаруашылық серіктестік оның жарғылық қордағы басымырақ қатысуына қарай, не олардың арасында жасалған шартқа сәйкес, не мұндай серіктестік қабылдайтын шешімдерді өзгеше түрде белгілеу мүмкіндігі бар шаруашылық серіктестік еншілес серіктестік деп танылады.

      Еншілес шаруашылық серіктестігі өзінің негізгі  шаруашылық серіктестігінің борыштары  бойынша жауап бермейді.

Тәуелді акционерлік  қоғам

      Егер  акционерлік қоғамның дауыс беруші акцияларының жиырма процентінен астамы басқа заңды тұлғаныкі болса, ол тәуелді қоғам болып танылады.

 Өндірістік  кооператив

      Кәсіпорындардың кооперативтік түрі Қазақстан Республикасын  біршама таныс, өйткені, біздің тарихымыздың кеңестік кезеңінде тұтынушылар  кооперативтері өмір сүрді.

      Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың формасы ретінде кооперативтердің мәні мынада: олар өзінің мүшелері аударатын заттай болсын, қаржылай болсын пайлық жарнаның есебінен құрылады. Одан кейін мүлік кооперативтер шығаратын өнімнің және оны сатудан түсетін пайданың, қызмет көрсету немесе қызметтің басқа да түрлерінен түсетін пайданың, қызмет көрсету немесе қызметтің басқа да түрлерінен түсетін пайданың есебінен толығып отырады. Жоғарғы ұйым болып жалпы жиналыс саналады. Өкілеттілік және атқарушылық міндеттерді жалпы жиналыс сайлайтын басқарма мен оның төрағасы іске асырады.

      Өндірістік  кооператив мүшелерінің жалпы жиналысының  ерекше құзыретіне мыналар жатады:

• кооператив жарғысын өзгерту;
• атқарушы, тексеруші органдары және қадағалау кеңесін құру мен олардың мүшелерін кері шақырып алу;
• кооператив мүшелерін қабылдау және шығару;
• жылдық есептер мен кооперативтің бухгалтерлік баланстарын бекіту және оның пайдасы мен залалдарын бөлу;
• кооперативті қайта құру мен таратуды шешу.

      Акционерлік қоғам мен шаруашылық серіктестігінен  бір айырмашылығы – кооперативтің  әрбір мүшесі өзінің пайдалық жарнасының көлеміне қарамастан бір шешуші

дауысқа ие болады. Сондай-ақ кооператив мүшелерінің  табысыда пайының көлеміне байланысты емес, ол әркімнің жеке үлесімен және еңбек  ақыға жұмсалатын жалпы бөлігінің  сол мөлшерімен анықталады.

      Кәсіпкерлік кәсіпорындардың ұйымдық – құқықтық формаларын қарастырғанда олардың  әр формаларының артықшылығы мен  кемшілігі бар екенін ескерген жөн. Мысалы, толық серіктестіктің артықшылығы  қаржы мол қарастыруға мүмкіндігі жоғары, қызмет етуде еріктік және оперативтік, ал кемшілігі барлық мүлкімен ортақ шектелмеген

жауапкершілік, қатысушылар арасында сенбеушілік  көрсету, соның нәтижесінде дау-дамай  болуы, ұйымдастыру құрылымы тұрақсыз өзгеріп отырады т.б.

      Шаруашылық  серіктестіктердің қазіргі кезде  ең көп тараған формалары жауапкершілігі шектеулі серіктестермен акционерлік қоғамдар.

      Жауапкершілігі  шектеулі серіктестіктердің артықшылығы:

• қатысушы банкрот жағдайында тек қана өздерінің қосқан салымдарының құны шегінде тәуекел етеді;
• жауапкершілігі шектеулі инвесторлармен капитал беруге жағдай туғызады.

      Акционерлік қоғамдардың артықшылықтары:

• экономиканың барлық салаларына жаңа кәсіпорындар ұйымдастыруға және нарықтық инфраструктураның (биржа, банкілер т.б.) құрылымына жағдай жасайды;
• өндірістің диверсификациялауына, кәсіпорындардың өз жұмыс сфера шеңберін кеңейтуге мүмкіндік береді;
• қосымша капитал көздері арқылы кәсіпорындарды бәсеке мүмкіндігін арттырады;
• акционерлердің бос капиталын ортақтастыруға және оларды түрлі сфераларға пайдалануға мүмкіндік береді;
• жеке, ұйымдық және қоғамдық мүдделерді ұштастыруға мүмкіндік береді.

      Бұл екі форманың артықшылықтарымен  қатар кемшіліктер туралы айтпай кетуге болмайды. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің қызметін бақылау тәртібі  жөнінде 

келіспеушілігі  пайда болады, ал акционерлік қоғамдарды ұжым мүддесіне коммерциялық іс әрекеттің басымдылығы, басқару жұмысына формалды түрде қатысуы, үлкен қоғамдарда акционерлердің жиналысын өткізудің қиындықтары т.б.

Жоғарыда  келтірілген ұйымдастыру формалары  негізінен шағын және орта бизнеске тән көптеген елдердің экономикасын дамытуда кәсіпорындар мен фирмаларды ассоциациялық құрылымдарға біріктіретін негізде құрылатын ірікөлемдегі бизнес іскерлерінің бірлестігі жетекші орын алады. Дамыған нарықтық елдердің экономикасында кеңінен таратылған, ал

біздің  республикамызда енді-енді көрсетіп, қалыптасу кезеңінен өтіп жатқан ірі бизнесті ұйымдастырудың төмендегідей ассоциациялық тәсілдері бар: кооперациялар, концерндер, шаруашылық ассоциациялары, холдингтік компаниялар, консорциумдер, картельдер, трестер, синдикаттар, сондай-ақ халықаралық және трансұлттық компаниялар.

      Бизнестің осы ұйымдық тәсілінің экономикалық мазмұны, өндіріс және басқару құрылымы, мақсаттары мен міндеттері, жұмыс  істеу ерекшеліктері мен тиімділігі әр елде түрлі көрінеді, алайда оларды құрудың ұйымдық-құқықтық негізі қалыптасуы мен дамуы салыстырмалы түрде алғанда бірдей.

      Корпорация – ортақ мақсатқа жету және сонымен бір мерзімде жеңілдіктерді қорғау үшін бірнеше форманың басын біріктіретін акционерлік қоғам. Заңды тұлға ретінде корпорация өзінің барлық мүлкімен өзіне кіретін барлық кәсіпорындар үшін жауап береді және іскер қызметтегі субъектілермен бірге жұмыс жүргізеді. Корпорациялар – басым жағдайда ірі бизнестің ұйымдық тәсілі. Мысалы, АҚШ-тағы «Кайзер индастри корпорейшн»-нің құрамына цемент, болат, алюминий жөніндегі компаниялар кіреді. Корпорацияның құрамында жүзге жуық компаниялар кіреді. Корпорацияның құрамында жүзге жуық компаниялар мен олардың фирмалары-химиялық зауыттардан теле және радиостанцияларға дейін, 36 штатта және 30 шетелдік мемлекеттерде орналасқан 233 өнеркәсіптік кәсіпорын бар. Корпорацияның активі 3,5 миллиардтан астам доллар құрайды.

      Рас соңғы жылдары нарықтық экономикасы  дамыған елдерде (мысалы, АҚШ-та) S-корпорация деп аталатын салыстырмалы түрде ортанқол корпорациялар пайда бола бастады. Олар аз көлемді бизнесті жүргізеді. Өйткені, олар да шағын кәсіпорындағылардай салықтың жеңілдіктер мен мемлекеттік қолдаудың басқа да тәсілдері таратыла басталды.

      Концерндер - өндірістік-технологиялық байланыстарының көптігі арқасында кең көлемді өндірістік, коперациялардың, интеграция мен жинақтаудың барлық мүмкіндіктерін пайдаланылатын көпшілік жағдайда монополиялық үлгідегі ірі бірлестіктер. Бұл – біздің

респуликамыздағы  ірі мемлекеттік кәсіпорындарды реформалаудың барынша келешегі мол тәсілі, қазіргі уақытта жойылған минстрліктер мен кейбір ірі бас басқармалар концерндерге айналады.

      Концерндер  нарықтық конъюктураның құйтырқыларына төзімді келеді. Капиталдың үлкен  концентрациясынан, ірі өндірістік қуаттардың көбеюінен және өндірістік диверсификациясының мүмкін болуынан кейін олар өздерінің қаржы салатын бағыттарын еркін ауыстырып, оларды әрбір жеке кезеңдерде өзін-өзі ақтайтын өндіріске бағыштап отырады.