Кәсіпкерлік қызметтi қолдау мен дамытуды жетілдіру және тиімділігін бағалау жолдары

Коммерциялық  бизенстiң принциптi схемасы

 

                             Т                                                 Т

                   Дф                                              Дт                                     

 

             

                                                 2- схема

 

Шартты  белгiлер:

Т-   тауар; 

Дф- тауар иесiне берiлген ақша;

Дт- коммерциялық iскерден (коммерсанттан) сатып алынған 

     тауар үшiн берiлетiн ақша.

 

Сауда операциясының негiзгi формуласы: сату кезiнде ²тауар-ақша² және сатып алу кезiнде- ²ақша-тауар². Коммерциялық Кәсіпкерлік те сату –сатып  алу операциясынан басқа  ²тауар-тауар² (тауар үшiн-басқа тауар немесе қызмет) формласы бойынша тауар айырбастау, бартер жүзеге асырылады [2].

Коммерциялық iскерлiктiң өзегi  тауар бағасының айырмасы болып табылады.  Мысалы, өнiмнiң кейбiр түрлерiн өндiретiн жерлерде сол өнiмнiң бағасы басқа ауданарға қарағанда әлде қайда арзанырақ болады, мiне, коммерсанттар осы жағдайды пайдаланады. Келесi жағдайда  (яғни, тауарды сатып алу-сату iрi партиямен жүзеге асырылады) және бөлшек сауда арасындағы айырмашылықты айтуға болады. мұндай жағдайды белгiлi –бiр тауардың  бағасы бөлшек сауаға қарағанда көтерме саудада әлде қайда төмен. Бағаның  бұл айырмашылығында тауарды арзанырақ бағаға сатып алып зжәне одан әлде қайда жоғарырақ бағамен сататын коммерсант (саудалық Кәсіпкерлік мен) әлбетте пайдалана бiледi.

Былай қарағанда қарапайым көрiнетiн коммерциялық Кәсіпкерлік   (²арзан сатып алдым- қымбат сатамын²) шын мәнiсiнде iлде қайа күрделi.

Сұранысқа ие тауарды  тауып, оны сатып алу, оны сақтау, тасмалдау, сауда кәсiпорнына жеткiзу, сату алдынағы дайындық, сатып алушыларға қызметкөрсету-мiне, коммерсанттың күш-жiгерi мен шығынының толық емес  тiзiмi осындай. Мұның үстiне егер сол Кәсіпкерлік меннiң өзiнiң  және жалдаған жұмысшыларының еңбек ақысына кететiн, сауда орындарын және басқа құрал –жабдықтарды алу немесе  жалға алуға, оларды күтiп баптауға, сатып алушыларға саудадан кейiн көрсетiлетiн қызметке (тауарды үйiне жеткiзу, орнату, кепiлдiк беру), сауда операцияларының  құжаттық дайындалуына  кететiн шығындарды, сондай -ақ салықты қоссаңыз, онда коммерсанттың қызметi iс-жүзiнде сауда Кәсіпкерлік iнiң принциптi схемасына қарағанда  әлде қайда күрделi болып шыға келедi.

Жалпы, коммерцияда өндiрiстiк iскерлiктегiдей де Кәсіпкерлік тiң  көп факторлары жұмсалады.

Қаржылық iскерлiк. Саудалық Кәсіпкерлік ке  әлде қайда жақын түрған қаржылық iскерлiк болып табылады.  Өйткенi, оның негiзiнде сатып алу-сату жатады. Бiрақ, мұнда ақша, валюта, бағалы қағаздар сиқты ерекше тауарлар айналымға түседi [11].

Өндiрiстiк, коммерциялық және iскерлiк қызметтiң басқа түрлерiн жүзеге асыру ақшалық (қаржылық) көзердi керек етедi.  Шикiзат пен материаларды сатып алу, ғимараттарды жалға алу,  жалдамалы жұмысшылардың еңбек ақысын төлеу және басқа iскерлiк жұмыстар ақша көздерiн түрақты жұмсауды қажет етедi. Әрине, әлде бiр Кәсіпкерлік мен өз iсiн жүргiзу үшiн жеткiлiктi мөлшерде ақша көздерiн иеленген деп ойлаймыз.

Алайда, тәжiрибе көрсетiп отырғандай, белгiлi –бiр Кәсіпкерлік -операцияның басталуынан оның аяқталуына дейiн  жеткiлiктi дәрежеде ұзақ уақыт кетедi, сондықотан да операция аяқталғаннан кейiн ақшаны алғанға дейiн Кәсіпкерлік менге қолда бар қаржы ресурстары жетiспеуi мүмкiн, осыған қарай ол заемдық көздердi  iздестiрудi бастайды. Дәл осындай жағдай, iскер өз қолында отандық валютадағы жеткiлiктi мөлшерден қаржы көздерiн ұстап отырса да, шетелдiк шикiзат пен материалдарға есеп айырысу үшiн шетелдiк валютаны сатып алғанда да ұшырасады. Одан әрi Кәсіпкерлік мен белгiлi –бiр табыс табу үшiн өзiнiң қолындағы бос жатқан ақшаны пайыз алу аясында  банкiге салады немесе  акция, басқа да бағалы қағаздарды сатып алады. Мiне, осындай, сондай-ақ көптеген басқа жағдайларда ақша көздерiнiң рыногы пайда болады. Онда ақша, заем сату және сатып алу, валюта айырбастау жүргiзiледi. Осындай рынокте өз Кәсіпкерлік iн жүргiзетiн және қарыжылық Кәсіпкерлік операциясын жүргiзу есебiнен пайда табатын қаржылық iскер жұмыс iстейдi [8].

Қаржылық iскерлiктiң негiзгi мазмұны мен принцитi схемасы мынадай:         

Кәсіпкерлік мен (схема-4) ақша көздерiн (ақша, шетелдiк валюта, бағалы қағаздар) оның иесiнен ақшалай соммаға  (Дф) сатып алады. Содан соң  сатып алынған ақша көздерi сатып алушыларға  Дф-дан асып түсетiн  Дт-ға сатылады. Дт мен Дф –ның арасындағы айырмашылық қаржылық Кәсіпкерлік меннiң тапқан пайдасы болып есептелiнедi.

Қаржылық Кәсіпкерлік тiң принциптi схемасы

 

                                 Дс                                            Дс

                      Дф                                            Дт                                     

 

3- схема

Шартты  белгiлер:

Дс-ақша көздерi; 

Дф- ақша көздерiн сатып алғаны үшiн Кәсіпкерлік меннiң төлеген ақысы;

Дт- Кәсіпкерлік мен-қаржыгерден ақша көздерiн алғаны үшiн сатып

      алушының  төлеген ақысы;  

 

Кәсіпкерлік мен несиелiк iскерлiктi жүзеге асыру барысында салымның кейiннен қайтарылуын қамтамасыз ете отырып, депозиттiк пайыз түрiнде салым салушыларға белгiлi-бiр сыйлық төлеу үшiн өзiнiң ақшалай салымын (Дс) пайдаланады. Бұдан соң ақшалар несие түрiнде депозиттен жоғары несиелiк пайыз үшiн берiледi.

Несиелiк (Дт) және депозитивтiк (Дф) несиенiң арасындағы айырмашылық қаржылық iскер –несие берушiнiң тапқан пайдасы болып табылады [21].

Әрине, бұл жерде қаржылық iскерлiктiң барынша жалпы ортақ сызбасы көрсетiлiп отыр. Шындығында мұның барылығы өте күрделi. Қаржы көздерiн операциялай бiлу- қаржылық шаруашылық және заң жүйесi бойынша арнаулы бiлiмдi қажет ететiн өте жауапты және iлкiлiмдiлiктi iс.

Қаржылық iскерлiк Қазақстанда  қалыптасу және бастапқы даму кезеңiн бастан кешiруде. Тiптi қазiрдiң өзiнде коммерциялық банктер өз жұмыстарын дұрыс ұйымдастыра алмағандықтан жабылып қалуда. Алайда, соған қарамастан, мемлекет иелiгiнен алу және жекешелендiру, кәсiпорындарды акционерлендiру, жеке Кәсіпкерлік тiң пайда болуы мен дамуы және осы жанғаруларға  байланысты акцияларды,  басқа бағалы қағаздарды (мысалы, купондар) сатып алу-сату операцияларының кең етек жаюы, несиелiк қарым –қатынастар мен валюталық операциялардың кеңiнен жүргiзiлуi қаржылық Кәсіпкерлік тi дамыту үшiн нақты негiз бола алады.

Делдалдық Кәсіпкерлік .  Жоғарыда қарастырылған Кәсіпкерлік тiң өндiрiстiк, коммерциялық  (саудалық) және қаржылық түрлерi  iскерлiктiң тағы бiр түрi делдалдық  Кәсіпкерлік тi дүниеге әкеледi. Бұл Кәсіпкерлік өндiрiстiк, сауда-коммерциялық, қаржы-несиелiк сияқты әр түрлi салаларда жүзеге асырылады.  Оның негiзгi ерекшелiгi –мұнда Кәсіпкерлік тiң  материалдық-заттай  элементi болмайды.

Делдал өзi өнiм өндiрмейдi, тауар, валюта немесе бағалы қағаздармен  сауда жасамайды, несие берумен айналыспайды.  Оның ролi мен мiндетi-  осы операциялардың жүргiзiлуiне және  бiтiм жасауға мұрындық болу. Бұл жерде Кәсіпкерлік тiң дәнiн себушi-елдал әкелетiн ақпарат [22].

Сатып алушы, тұтынушының жағында, екiншi жағынан  өндiрушi тауар сатушының жағында түратын делдал оларды  iскерлiк бiтiмнiң аясына әкелiп қосады. Сондықтан да делдалдық Кәсіпкерлік тiң принциптi схемасы байланыстардың  саны және мәнi  жағынан аса күрделi емес (схема-4).

 

Делдалдық  Кәсіпкерлік тiң  принциптi схемасы

                                                               И                            

                         Дф                                     Дф                                     

                             Дт                                    Дт       

 

                                            4- схема

Шартты белгiлер:

 И -  ақпарат;

Дф- ақпарат үшiн ақы; 

Дт – делдалдық үшiн ақы.

 

Делдал-Кәсіпкерлік меннiң мақсаты – тауар  мен қызмет көрсетудiң  мөлшерi және оларды сатудың  шарты (бағасы жеткiзулi және  тағы басқа), сондай-ақ оларға деген сұраныстың деңгейi  туралы ақпарат алу. Сондықтан да ақпарат делдалдық  Кәсіпкерлік тiң  басты факторы болып табылады. Өндiрушiден немесе тауар және қызмет көрсетушiден ақпарат алу, ақы төлеу (Дф) арқылы жүргiзiледi.

Алайда, көбiнесе  ақпаратүшiн ақы 0-ге  тең болады (Дф=0), өйткенi  өндiрушi немесе сатушы  өз  тауары  мен  қызметiн өткiзуге  мүдделi, сондықтан да ол ақпаратты тегiн беруi мүмкiн.

Сатушының немесе өндiрушiнiң  ақпаратын (И) алған делдал  тауар немесе қызметтi  сату үшiн сатып алушыны iздейдi. Сонымен бiр мезгiлде ол  сатып алушы үшiн тиiмдi сатып алу шарттары мен аталмыш  тауарға сұраным  туралы  сатып алушылардың ақпаратын  алуға  ұмтылады.  Мұндай ақпарат бергенi  үшiн сатып алушы делдалдан ақша (Дф) сұрауы мүмкiн оның (Дф) маңызы да 0-ге теңелуi мүмкiн. Өйткенi, егер сатып алушы белгiлi бiр тауарды сатып алуға мүдделi болса, онда  ол бұл ақпаратты делдалға тегiн бере алады.

Делдал сатып алушының ақпаратын алғаннан кейiн сатып алушының ниетi және сатып алудың шарты туралы сатушыға хабарлайды. Мiне,  осылай iскерлiк бiтiм- сауда – саттық жүргiзу үшiн екi жақ та (сатушы және сатып алушы) жеткiлiктi дәрежеде мәлiмет алады [25].

Егер сауда - саттық жасалса, онда делдал сатушыдан да, сатып алушыдан да ақы (Дт) алуға құқығы бар. Осындай ақыны немесе бұдан шамалы аздау ақыны делдал сауда –саттық болмай қалған жағдайдың өзiнде де, екi жаққа берген ақпараты үшiн сатушыдан да, сатып алушыдан да талап етуiне болады. Әрине, сатушы мен сатып алушы да ақпарат үшiн алынған ақы (Дт) делдалдың өзi сатушыға ақпарат үшiн берген ақы мен сонымен бiрге сатып алушыға ақпарат үшiн берген ақыдан (Дф) көбiрек болуы керек. Мiне, осы айырмашылық делдалдың iскерлiк табысын құрайды.

Бұдан басқа, егер сауда-саттық  сатып алу- сату немесе жалға алу сияқты  жағдайдазаңды түрғыдан құжаттандырылуы қажет болса, онда делдал осы жұмыстармен айналысады.  Сондықтан да ол осы  қызметтерге жұмсалған ақысын  сатып алушыдан немесе сатушыдан,  мүмкiн жағдайда келiсiм бойынша екеуiнен де қайтарып алуға құқығы бар.

Бiр қарағанда, делдалдық iскерлiк Кәсіпкерлік те басы артық буын сияқты көрiнедi. Дей түрғаны мен, тауарлардың молшылығы және кең ассортимент жағадйында Кәсіпкерлік базарында делдалдық ерекше рөл  атқарады. Олар тауарларды сатып алу-сату  процестерiн жеңiлдетумен қатар жалпы экономикалық айналым процесiн жеделдете түседi [25].

Кәсіпкерлік мен –делдалдар (оларды әдетте  брокер, маклер, сауда агентi, коммивояжер деп те атайды)  өз қызметтерiн  тек қана материалдық  игiлiктердiң айналым саласында ғана емес, әлеуметтiк салада да жүзеге асырады.  Басқаша айтқанда, олар тек қана  сатушы мен сатып алушыны  табыстырмайды, сонымен бiрге бозбала  мен бойжеткендердiң, жалға  жұмысшылар iздеушiлер мен қызметкерлердiң  арасында дәнекерлiк  жұмыстар жүргiзедi.

Кәсіпкерлік мен- делдалдың қызметi қосымша мәндегi  жұмыс болып табылады. Өйткенi, ол бағалы игiлiктермен, яғни тауармен, ақшамен, валютамен емес, тек қана  адамдармен жұмыс iстейдi.  Бiрақ, бұл елдалдың тауып жейтiн наны  оңай келедi деген сөз емес.  Себебi делдалдықпен өте жоғары дәрежеде  коммуникабельдi (тез тiл табыса бiлетiн, ешкiмдi де жатырқамайтын адам) болуы шарт. Ол белглi  бiр ақпаратты дер кезiнде алу үшiн психолог да бола бiлу керек. Мiне, осы жағайда ғана ол өзiнiң пайдасын таба алады. Әтпесе, iскерлiк те басты рөлдерде ойнайтын адамдар өндiрушiлер, сатушылар, сатып алушылар және тұтынушылар екенiн ол жақсы бiледi [26].

Егер делдалдықты қызмет көрсетудiң белгiлi бiр түрi ретiнде қарастырсақ, онда бұл түрғыдан алғанда делдалдықты қызмет көрсету жөнiндегi Кәсіпкерлік мендердiң тобына жатқызуға болады.

Сақтандыру Кәсіпкерлік i. Cақтандыру экономикалық  қарным-қатынастың  бiр түрi ретiнде бiздiң тарихымыздың  кеңестiк кезеңiнде  орын алды және  оны еңбек табысын  табуға мүмкiндiгi жоқ  немесе көмекке  зәру адамдарға   жәрдем көрсету (зейнетақы, жәрдемақы және басқала)  мақсатында белгiлi  бiр қаржы қорын құру үшiн  кәсiпорындар мен  азаматтардың тапқан  табысының белгiлi бiр бөлiгiн ерiксiз тәртiппен алу арқылы мемлекет жүзеге асырып отырады [27].

Сақтандыру Кәсіпкерлік i – сақтандырудың ең  ерiктi формасы. Оған  мүлiктi сақтандыру, өз  өмiрi мен денсаулығын қамсыздандыру, тәуекелдiлiк пен  жауапкершiлiктi  сақтандыру жатады. Нарықтық қатынастарға  көшу жағдайында  қызмет көрсетудiң ерекше түрi – сақтандыру арқылы қорғауды сату және сатып алуды жүзеге асыратын сақтандыру нарығы  пайда болады. мiне, осы рынок сақтандыру  Кәсіпкерлік менiнiң қызмет орны болып табылады. Кәсіпкерлік тiң бұл түрiнiң принциптi схемасы қарапайым (5-схема).

 

Сақтандыру Кәсіпкерлік iнiң принциптi схемасы

                                             Дт

                                             У

                                               Дк

5- схема

 

Шартты  белгiлер:

Дт – сақтандыру қызметiне берiлетiн ақы;

У   -  сақтандыру қызметтерi;

Дк – сақтандырушы шеккен зиянға берiлетiн ақшалай  өтемақы.

 

Сақтандыру  қызметiн сатушы ретiнде жұмыс iстейтiн Кәсіпкерлік мен жеке өзi немесе  сақтандыру агентi – делал арқылы  мүмкiн деген сатып алушы  сақтандырушыға  осындай  қызметтi пайдалануды ұсынады. Бұл қызмет (У) ерекшелiгi бар iскерлiк  тауар ретiнде ақы  төлеу түрiнде (Дт) сатылады.  Бұл үшiн сақтандырушы  сақтандыру қызметiн сатып алушыға оның өзi немесе  оның мұрагерлерi  сақтанушы өнiмiн, денсаулығын, мүмкiн жоғалтқанда, сауда-саттық болмай, несие қайтарылмаған жағайда сақтандырушыдан өтемақы (Дк) алуға құқық беретiн сақтандыру куәлiгiн бередi. Кәсіпкерлік тiң буырқанған аумалы –төкпелi әлемiнде кепiлдiктiң мұндай түрi Кәсіпкерлік менге немесе қарапайым азаматтарға өзiн сенiмдi сезiну үшiн қажет [29].