Еңбекақының экономикалық мәні

Дамыған елдерде еңбекақыны құрудағы екі тенденцияның бірігуі байқалады: бір жағынан, сәйкес әдістер және кәсіпорынның белгілі бір сүрақтарды өздігінен шешудегі базасының көрсеткіштері, ал екінші жағынан — үлттық ерекшеліктері. Сонымен, барлық дамыған елдерде еңбекақының негізгі базалық өлшемесі тарифтік сетка мен оған қосымша негізінде құрылатын тарифтік еңбекақы болып табылады. Тарифтік еңбекақы үстеме төлемдермен қосылып айлық еңбекақыны құрайды. Айлық еңбекақы жұмысшыға жыл ішінде белгілі бір кезекпен берілетін премиялар мен басқа төлемдер арқылы толықтырылады. Қазіргі уақытта барлық дамыған елдерде мүндай төлемдер өте елеулі б.т. (мысалы, АҚШ-та экономиканың жеке кәсіпкерлік секторындағы орташа еңбекақы 25 пайызға дейін). Дамыған елдерде еңбекақының күрылуының сәйкес элементтеріннің арасынан үлттық айырмашылықтар бөлінуде. Мысалы, Жапонияның спецификасын бүл елдегі өмірлік жалдану жүйесі құрады. Еңбек ставкасы батыстағыдай негізінен біліктілік пен еңбек өнімділігін ескерген, ал өмірлік жалдану мен негізінен жасы мен стажына байланысты жеке ставканың әсерінен өзгерді. Жапондық дәстүрлі жүйе бүл елдің еңбек нарығының өзіне тән реттеуші күші болды. Бірақ оның әсері бірте-бірте қысқарғанмен, әлі де әсер сезіледі.

2.5. Статистикальщ мәліметтер.

2004 жылдыңқаңтар айында бір жұмысшының орташа номиналды айлық еңбекақысы «24846 теңге болуп, ол өткен 2003 жылдың %&HfF&p айымен салыстырғанда 18,’S- пайызға, ал нақты А4мөлшерде——11,3 пайызға өскең Орташа номиналды (еңбекақының мөлшері ең төменгі күн көру шегінен 4,7 есеге

2003 жылдың қаңтар мен желтоқсан айларының аралығындағы Қазақстан Республикасының жан басына шаққандағы

номиналды және реалды табыс көрсеткіштері.

Экономикалық салалар бойынша орташа айлық номиналды еңбекақы

(2000 ж- 2004 жылдың I жартысы) (

___________________________________________________________(теңге)

Экономикалық салалар бойынша орташа айлық номиналды еңбекақы

(2000 ж- 2004 жылдың I жартысы)

__________________________________(теңге)

3.1. Орташа жалаңыны есептеу тәртібі.

Заң жүзінде еңбеккерлердің орташа жалақысын сақтауі-көзделген (ақшалай нысандағы төлемі), олардың заңмен арнайы есептеу тәртібі белгіленген (зейнетақыныд азаматтардың өміріне және денсаулығына келтірілген зиянды есептеу кезінде және олардың еңбек міндеттемесін орындау кезінде) кезде:

  Үйымдар жойылған жағдайда жеке еңбек шарты бүзылғанда, сондай-ақ еңбеккерлердің штаты немесе оның қысқарған кезде, босанғандарға компенсация^ есептеу үшін;

  Үш күннің ішінде үсынған құжат бойынша еңбеккерлерді армияға шақырғанда;

  Пайдаланбаған демалыс үшін компенсациялық төлем , немесе демалыс ақысын есептеу үшін; Қызмет бабымен іс-сапарға барған уақытына төлем жасау үшін;

Шарасыз (яғни, еңбеккерлердің кінәсінен емес) 1 уақытына төлем жасау кезінде; Басқа да әлеуметтік төлемдер жасау үшін.

1 Орташа жалақы — бүл белгілі бір уақыт кезеңіне  еңбеккерлердің жалақысынан алынған орташа жалақының  деңгейі (сағатқа, күнге, айға, жылға). Оны есептеу үшін он екі календарлық айлар және сол айдағы тиесілі төлемдер алынады. Бүл кезеңді есептік кезеңнің үзақтығы деп те атайды. Барлық жағдайда есептік кезеңнен Қазақстан Республикасының заңмен белгіленген мереке күндері, есептеу

кезінде есепке алынбайды. Мемлекеттік мерекелер: 

1-2 қаңтар — Жаңа жыл

8 ңаурыз — Халықаралық әйелдер күні

22 наурыз — Наурыз мейрамы

1 мамыр — Қазақстанның Халықтарының бірлестік күні

9 мамыр — Жеңіс күні

30 тамыз — Қазақстан Республикасының Ата заңының ‘күні

25 қазан — Республика күні

16-17 желтоқсан — Тәуелсіздік күні

Бүл күндер демалыс күңдерімен сәйкес келген жағдайда келесі күн жұмыс күні болып саналады.

Еңбеккерлердің орташа жалақысын есептеу үшін орташа, күндік, не орташа сағаттық жалақысы алынады. Орташа еңбекақыны есептеу барысында төлем жүйесінде^ қарастырылған әрі түрақты сипатқа ие сыйлықты, үстемені, қосымшаны және басқа да марапаттау төлем түрлерін ескередм Орташа жалакы есептік кезеңдегі нақты істеген уақытынан да анықталу мүмкін. Демек, орташа жалақыны анықтаудың екі жолы бар, оның біріншісінде өткен кезеңдегі он екі айдағы еңбекакы алынса, ал екіншісінде сол өткен кезеңдегі нақты істеген күні үшін есептелген жалақысы алынады.

Егер де еңбеккерлер бір жылданаз жұмыс істесе, онда орташа жалақысы нақты істеген уақытынан анықталады.

Егер де еңбеккерлердің үзақ уақыт бойына жалақы( болмаса жиырма төрт айдан көп), онда орташа жалақы минималды есептік көрсеткіштен алынады. Бүл жағдай, еңбеккерлердің екі қабат және бала табуына, сондай-ақ балаға карауына және басқа да орынды есептермен байланыстьк болуы мүмкін.

Орташа жалақыны есептеген кезде мына төлемдер есепке алынбайды:

  Жыл сайынғы еңбек демалысы үшін берілген1компенсация;

  Еңбекке уақытша жарамсыздығына, екіқабат және бала табуына, бала асырап алуына байланысты берілген жәрдемақылар;     Денсайлықты жақсартатын шараларға берілген

жәрдемақылар;

  Қызмет бабы бойынша іс-сапарға берілген компенсациялар және оларға қосылып берілетін үстемелер мен қосымша төлемдер;

  Дала жұмыстарымен шұғылданатын еңбеккерлердің 1 алатын үлестері;

  Басқа жерлерге қызмет бабы бойынша ауысқан кезде 1 алатын компенсация;

  Тараптардың келісімі бойынша, өндірістік мақсат 1 үшін жеке транспорт пайдаланған кезде төленетін

компенсация;

  Арнайы берілген киімдер, аяқ киімдер, алғашқы медициналық көмектер, сабын, сүт т.б. құндылықтардың құны;  Материалдық көмектер;

  Бір жолғы берілетін мақтау (көтермелеу) сыйлықы; ,

  Жалақының кешіктіріп төленгені үшін жұмыс берушінің еңбеккерлерге төлеген өсімі;

  Еңбеккерлердің мамандығын көтеру үшін оқумен байланысты шығыстары;

  Конкурста және басқа да жарыстарда жүлделі орындарды алғаны үшін төленетін ақшалай наградалар.

Сыйлықты және басқа да ынталандырушы сипаттағь төлемдерді есептеген кезде нақты уақыты бойынша алынған жалақысы емес, тоқсандық, жарты жылдық, жылдық табыстары алынады, сондай-ақ материалдық мақтау (көтермелеу) кезінде де 1/3, 1/6, 1/12 мөлшері бойынша есептелінеді, ал айлық сыйлықтар - сол айлық деңгейінде беріледі.

Егер де сыйлық және басқа да ынталандырушы сипаттағы төлемдерді есептеген кезде еңбеккерлердің жалақысы толық болмаса, онда оның деңгейі толық болғакц тоқсандарына пропорционалды алынады.

Орташа күндік жалақы барлық жағдайда, тек пайдаланбаған демалыс үшін төленетін компенсация мен демалыс ақыдан басқа есептік кезеңде есептелген жалақының сомасынан заңмен белгіленген аптаның алты күндік немесе бес күндік календарлық жұмыс күні бойынша анықталады.

Орташа сағаттық жалақы да, орташа күндік жалақы сияқты анықталады.

3.2. Өндірістегі еңбекақы түрлерінің есептелу тәртіптері.  Болашақта өндірісті кешенді түрде механизацияландыру, мен автоматтандырудың дамуы, мамандықтарының жетілуі, еңбек төлемінде нақты сараланудың кемуі кесімді жүйеніңі қолданыс аясын қысқартады, ал оларды жұмысшылардың еңбек төлемінің мерзімділік-үжымдылық және мерзімділік-1 сыйлық жүйелеріне алмастыруы мүмкін.

Мысалы. Еңбекақы төлеудің әртүрлі жүйесін пайдаланған кезде еңбекақыны есептеудің жолдарын қарастырып көрсетейік.

1. Мерзімді еңбекақы төлеу жүйесі. Кәсіпорында 200 адам жұмыс істейді делік, оның 150-уі жұмысшы, 50-уі қызметкер. Кәсіпорынның қырықтай еңбеккері кесімді

белгіленген айлықпен жұмыс істеген, өйткені олардың,; атқаратын міндеттемесі мен машықтығы (квалификациясы) соған сәйкес келген:

он адам (маман) - 9-шы разрядпен;

он бес адам (маман) - 11-ші разрядпен;

бес адам (маман) - 14-ші разрядпен;

бес адам (маман) - 16-шы разрядпен;

үш адам (маман) — 19-шы разрядпен;

екі адам (маман) — 21-ші разрядпен жұмыс істеген.

Айлык жалақысын есептеу үшін әр түрлі разрядтар бойынша мына формуланы пайдаланады:

Айлық Үйымның Іразрядқа Тарифтік коэффициенттің

жалақысы = белгіленген х 1 разрядқа қатынасы

мөлшерлемесі

1-ші разрядтың мөлшерлемесінің үжымдық келісім-шартта 15000 теңге мөлшерінде бекіткен. Кәсіпорынныңс жұмыс тәртібі бойынша аптаның бес күнін жұмыс күні етіп белгілеген (ағымдағы айда 21 күн жұмыс күні болған). Кәсіпорынның 14-ші разряды бар маманы ағымдағы айда 18-ақ күн жұмыс істеген.

Ағымдағы айдағы еңбеккерлердің еңбекақысын есептеп көрейік:

9-шы разрядтағы мамандардың еңбекақысы

= 15000x1,78x10-267000 теңге;

11-ші разрядтағы мамандардың еңбекақысы

= 15000x2,05x15=461250 теңге;

14-ші разрядтағы мамандардың еңбекақысы

= 15000x2,55x2=76500 теңге;

14 разряды бар үш маман, ағымдағы айда толық жұмыс істемеген, сондықтан оларға нақты істеген күні үшін еңбекақы есептелген =(15000x2,55)/21х18хЗ=98357 теңге;

16-шы разрядтағы мамандардың еңбекақысы

= 15000x2,95x5=221250 теңге;

19-шы разрядтағы мамандардың еңбекақысы ' =15000x3,67x3=165150 теңге;

21-шы разрядтағы мамандардың еңбекақысы

= 15000x4,24x2=127200 теңге;

Мерзімді еңбекақы нысаны кезінде, еңбеккерлерге

есептелген еңбекақысының жиыны =1416707 теңге.

2. Кесімді-прогрессивтік төлем ақысының жүйесі.

Сату бөлімінің он жұмыскеріне келесі еңбекақы белгіленген: 100 тауар бірлігіне 1000 теңгеден және одан әрі сатылатын 100 тауар бірлігіне 200 теңгеден төленетін бес жұмыскері 230 тауар бірлігін, үш қызметкері 190 тауар бірлігін және екі жұмыскері 160 тауар бірлігін сатқан.

Енді біз осы ағымдағы айда тауарды сатумен айналысқан еңбеккерлердің еңбекақысын есептейміз:

230 тауар бірлігін сатқан еңбеккерлердің еңбекақысы

=( 1000+(230-100)х200)х5= 135000 теңге; 190 тауар бірлігін сатқан еңбеккерлердің ееңбекақысы

=( 1000+( 190-100)х200)хЗ=57000 теңге; ібОтауар бірлігін сатқан еңбеккерлердің еңбекақысы

=(1000+(160-100)х200х2=26000 теңге;

Тауар сатумен айналысқан еңбеккерлердің

еңбекақысының жиыны — 218000 теңге.

3. Тікелей кесімді төлемақысының жүйесі. Негізгі өндіріс цехында жұмыс істейтін еңбеккерлерге (100 адам) тікелей кесімді төлемақысы бойынша әрбір әзірленген 100 өнім бірлігіне 850 теңгеден еңбекақы есептелген. Әзірленген өнім бірлігінің есебі әрбір еңбеккер бойынша жеке жүргізілген және солардың әрқайсысына жеке еңбекақы есептелген. Ағымдағы айда еңбеккерлер 300000 өнім бірлігін әзірлеген, олардың жалпы еңбекақысы: 300000/100x850=2550000 теңге құраған. Сонымен, негізгі өндіріс цехында жұмыс істейтін еңбеккерлердің еңбекақысының жиынтығы - 2550000 теңге құраған.

4. Аккордты төлем жүйесі. Жөндеу цехында (көмекші өндіріс цехында) жұмыс істейтіндерге аккордты төлем жүйесі бойынша еңбекақы төленген.

Негізгі өндіріс цехының жалпы еңбекақысы 300000 теңге құраған, жөндеуді орындауға жүмсалған уақыты 140 адам/сағаты болған, оның ішінде: 40 адам/сағаты - екі ағаш үстасына, 30 адам/сағаты - бес дәнекерлеушіге, 10 адам/сағаты — үш энергетикке, 50 адам/сағаты — жиырма бес сылақшы-майлаушыға, 10 адам/сағаты — бес слесарьға кеткен. Топтағы жұмысшылардың әрқайсысы бірдей жұмыс уақытын жүмсаған деп шартты түрде аламыз.

Атқарған жұмысы үшін еңбеккерлердің еңбекақысы мынаны құрайды:

Ағаш үстасы =300000/140x40=85714 теңге

Сварщик І ү. =300000/140x30=64286 теңге

Электрик ° =300000/140x10=21429 теңге ч

Штукатурщик =300000/140x50=107142 теңге

Слессар =300000/140x10=21429 теңге

Жөндеу цехының еңбеккерлерінің еңбекақысының, жиыны =300000 теңге.

Кәсіпорында жұмысшы-жөндеушіге негізгі өндіріске^ қызмет көрсеткені үшін негізгі өндіріс еңбеккерлерінің еңбекақысынан (2550000) 12 пайыз мөлшерінде еңбекақ есептелінетін болып белгіленген, яғни жанама-кесімді еңбекақы төлеу нысанын пайдаланған. Демек, жұмысшы- жөндеушінің еңдекақысы 306000 теңге құраған. Ton ішінде еңбекақы нақты істеген уақыты, не машықтығы (квалификациясы) бойынша таратылуы мүмкін.

Сонымен, көмекші өндіріс еңбеккерлерінің еңбекақысьП 606000 теңге (300000+306000) құраған.

Тағы да әр түрлі кәсіпорындарда еңбекақыны есептеу жүйесіне мысал ретінде біз бірнеше есептер карастырып, өтейік:

1-мысал. Төменде кәсіпорынның екі жылдық көрсеткіші(; берілген:

Жұмысшылардың сағаттық еңбекақы қоры, млн. теңге Сағаттьщ еңбекақы қорына қосымша төленетіні, млн. теңге Күндік еңбекақы қорына қосымша төленетіні, млн. теңге Жұмысшылардың орташа жылтьщ тізімдік саны, адам Жұмысшылармен істелінген адам-күн, мың Жұмысшылармен істелінген адам-сағат, мың 65,6 4,9 12,4 900 164,7 1293,9 94,38,813,0 920 167,4 1344,4

Есептеу керек:

1. Есепті жылы базалық жылмен салыстырғанда’ еңбекақы қорының абсолюттік өзгеруін:

a) Жұмысшылардың орташа жылдық тізімдік санының өзгеруіне байланысты;

b) Орташа жылдық жалақы мөлшерінің өзгеруіне қатысты.

2. Бір жұмысшыға шаққанда орташа жылдық еңбекақы мөлшерінің абсолюттік өзгеруін:

a) Сағаттық еңбекақы мөлшеріне байланысты;

b) Жұмыскүнінің орташа ұзақтығына байланысты;

c) Бір жұмысшының орташа істеген жұмыс күніне байланысты;

d) Сағаттық еңбекақы қорына төленген қосымшаға байланысты;