Еңбекақының экономикалық мәні

тарифтік ставка бойынша есептелген немесе атқарылған жұмыстың нақты көлеміне қарай берілетін төлем.

Тариф мөлшерлемесін және бюджет сферасындағы еңбеккерлердің қызмет иесінің айлығын белгіленген кезде еңбекақының минималды деңгейін дәне бірыңғай тариф сеткасын пайдаланады. Бірыңғай тариф сеткасы еңбекақының 21 разрядының негізінде құрылады және әрбір разряд үшін өзіндік тариф коэффициенті белгіленеді.

Мерзімдік ақы төлеу — қызметкерлердің еңбегіне олардың нақты істеген уақытына сәйкес, олардың біліктілігі мен еңбек жағдайын ескере отырып ақы төлеу.

Мерзімді ақы төлеу нысаны, әдетте, мына жағдайларда қолданылады:

  егер жұмысшы өнім өндіруді арттыру процесіне тікелей араласа алмай, ең алдымен машинаның, аппараттың, агрегаттың өнімділігін анықтаса;  егер кесімді бағалауды белгілеу үшін қажетті

өндірудің сандық көрсеткіштері болмаса;  еңбек нормаларын уақытында қолдану дүрыс жолға

қойылған болса.

Мерзімдік ақы төлеу нысанын іске асыруда мына жағдайлар тиімді:

  өнімнің жоғары сапалығын қамтамасыз ететін және еңбек — жұмыстың негізгі көрсеткіші болып табылатын учаске мен жұмыс орындарында;  қызмет көрсетуді жабдықтау жөніндегі жұмыстың

уақытында орындалуы;  нақты-реттеу жүзеге асырылса, конвейерлік

желілерде;

  еңбекті есепке алу мен нормалауда көп шығында1 талап ететін немесе экономикалық жағынан тиімсіз ‘ жұмыстарда, сонымен қатар қызметкерлердің

еңбегіне дәл нормалау берілмейтін жерлерде; 1  ресми нормалау мен олардың нәтижесін есептеу

жұмыстарында.

Еңбекке мерзімдік ақы төлеу мына екі бағытта жүргізіледі:

жай мерзімді; ( & мерзімді-сыйлықтық.

Жай мерзімді еңбекақыны (ЕАЖМ) анықтаудың үлгісі:

ЕАжм=тхТ

Мүндағы:

ЕАЖМ — жай мерзімді еңбекакы; — кызметкерлердің разрядына сәйкес сағаттыю

(күндік) тариф ставкасы, тг; Т — өндіріс барысында нақты аткарылғаны, (сағат күн).

Мерзімді-сыйлықтық еңбекакы (ЕАМС) былайша1 анықталады:

P+kn ‘

EAMC=mxT( I +———-)

100

Мүндағы: ,

ЕАМС — мерзімді-сыйльщтьщ еңбекакы; Р — белгіленген көрсеткіштері орындалғаны уш< тарифтік ставкаға және сыйльщ беру шарттарына карай сыйақы мөлшері;

k — белгіленген көрсеткіштердің асыра орындалғанына және сыйлық беру шарттарынын} әркайсысына пайызға шаққанда сыйлық мөлшері. Кесімді еңбекақы — қызметкерлердің еңбегіне, олардың' белгіленген сапада өндірген өнімінің көлеміне қарай ақы төлеу, ол орындалған жұмыстарнемесе дайындалған өнімдердің жекелеген түрлеріне алдын-ала белгіленген баға бойынша есептеледі. , Кесімді еңбекақы төлеудің мақсаты:

өндіріс көлемін арттыруды қамтамасыз ету; - олардың қорытындылары мен еңбектің прогресті

нормасын белгілеу.Демек, кесімді еңбекақы ең алдымен жұмыстың

көлемдік,сандық көрсеткіштерін жақсартуға ынталандырады. ' Кесімді еңбекақы жүйесі арқылы мына мүмкіндіктерге

қол жеткізуге болады:

1 * жұмыстың жұмысшыға немесе оның бригадасына

тікелей қатысты сандық көрсеткіштерін анықтау;

* орындалған жұмыстың көлемін арттыру мүмкіндіктерін айқындау;

* жұмысшыны өнім өндіруге немес орындалған ( жұмыстардың көлемін арттыруға ынталандыру

қажеттіліктері; , * техникаға негізделген еңбек нормасын іске асыру.

Кесімді еңбекақыны пайдаланудың келесідей(

кемшіліктері бар:

& өндірісте өнім сапасының төмендеп кетуі;

& технологиялық процестің бұзылуы;

& қызмет көрсетуді жабдықтаудың нашарлауы;

& жабдықтың істен шығуы;

% талап етілген техника қауіпсіздігін сақтамау;

& материалдық ресурстарды жұмсауда орынсыз ысырапқа жол бермеу;

Кесімді еңбекақы амалдары бойынша мынандай жүйелерге бөлінеді:

кесімді бағалауды анықтау (тікелей, жанама, прогресті, аккордтық, мердігерлік);

Ф қызметкерлермен есеп айырысу (жеке немес ұжым);  материалдық көтермелеу (сыйлықақы төлемдері немесе т.б.). Еңбекақының тікелей жеке кесімді (ЕАтжк) жүйесі:

ЕАТжк=£рхЕ

р - өнім немесе жұмыс түрлерінбағалау, тг; 1 g - өндірілген өнімнің саны, атаулы бірлік өлшемі.

m

Б=--------- немесе Б=тх Nv

і> vr

Nv Nvr — бір өнімді өңдеуге немесе белгілі бір уақыт f арасындағы істелген жұмыска сәйкес уақыт нормасы.

Еңбекақының тікелей үжымдық кесімдік жүйесі арқылы ,үйлесімді үлгіде үжымдық кесімді бағалауды пайдаланумен және түтас бригаданың шығарған өнімінің (орындаған іжұмысының) жалпы көлемі анықталады.

Кесімді-сыйлық жүйесі арқылы жұмысшы немесе жұмыс

ібригадасы бойынша атқарылған жұмыстан басқа тікелей

кесімді бағалау бойынша белгіленген сандық және сапалық көрсеткіштер орындалғанда және асыра орындалғанда төленетін сыйлық. Оның мөлшері сыйлық беру туралы

белгіленген ережелерге сәйкес болуы қажет.

P+kn

  EAKc=Zpxg(l+———)

100

Қызметкерлерге сыйлық берудің кең тараған ^көрсеткіштері мен шарттары:

© өнім өндіру және еңбек өнімділігін арттыруда, белгіленген өндірістік тапсырмаларды орындау және асыра орындау; *

© өнімнің әрбір өлшеміне келетін еңбек мөлшерін төмендету; ^

О өнімдерді алғашқы өндірілген шағында өткізу және т.б. <

Қызметкерлер еңбекақысының мерзімдік-сыйлық

жүйесінде сыйлық беру кезінде негізінен сандық көрсеткіштер,( ал кесімді-сыйлық жүйесінде сапалық көрсеткіштер ескеріледі. Жалақының жанама-кесімді жүйесі негізгі5

қызметкерлерге тікелей қызмет көрсететін қосымша қызметкерлерге еңбекақы төлеу үшін қолданылып, жанама-кесімді бағалауды анықтайды.

mvs

ЕАжк=------ (

J^asn

1 mvs - косымша қызметкерлердің тарифтік ставкасы, тг; <

Nasn — қосымша қызметкерлерге қызмет көрсетуде негізгі

' қызметкерлердің өндіру нормасы. <

Еңбекақының жанама-кесімді жүйесі арқылы

'қызметкерлердің еңбекақысы мына формуламен анықталады:

ЕАЖк=ЕРкз х qosn

  qOsn — қосымша кызметкерлерге к&сымша кызмет көрсетуде негізгі кызметкерлердің өндірілген өнім (орындалған жұмыс) көлемі; Кесімді-прогресті жүйеде ақы өнім дайындаудың,белгіленген нормасында әдеттегі бағалау бойынша, ал  нормадан артығы жоғары бағамен төленеді.

Еңбекақының аккорттық жүйесі белгілі жұмыс көлемін юрналастыруға және осы жұмыс үшін жалақы қорының жалпы көлемін карастырады.

1 Қызметкерлерге еңбекақы олардың белгіленген штаттық

айлық кестесіне және нақты сыйлық беру жүйесіне сәйкес 'жүзеге асады.

Шығарылған өнімдердің өнімдердің өзіндік құнының есебінде қалыптасқан, барлық категориялы қызметкерлерге еңбекақы төлеудің негізгі көздері еңбекақы қоры болып табылады.

Еңбекақы қорына жататындар:

с^= атқарылғануақыт үшін төлещ

or істелген уақыт үшін төлелғ, -

&" бір жолға көтермелеу төлемдері; ^ тамақ, түрғын үй, отын және т. б. төлемдер. Жоғары еңбекақы мен өндіріс көрсеткіштерінің өзара

байланысы

2.2. Еңбекақы төлеудің құқықтык; мәселелері.

Жұмысты орындау барысында өз еңбегі үшін кепілдП түрде ақы алуға жұмысшы мен қызметшінің субъективті құқығы болып табылатын еңбек құқығы институты ретіндегі5' еңбекақы экономикалық жағдайына, еңбектің ақырғы нәтижесше баиланысты, азаматтық құқықтық сипаттағы ^келісім-шарттар бойынша ақы төлеуден бөлек, үжымшар мүшелері өздері белгілейтік үжымшар мүшелері еңбегінің ,актісінен айырмашылығы бар.

Еңбекақы төлеу жүйесі дегеніміз — еңбек өлшемі мен іоған ақы төлеу көлемі арасындағы өзара байланыстьі( белгілеудің тәсілі. Оның уақыттық, істегеніне қарай төлеу 'және қосымша сыйлықтык деген түрлері бар. Еңбекке ақьк төлеудің уақыттық жүйесінде істеген уақытына (айына, күніне, 'сағатына) сәйкес тарифтік ставка немесе оклад бойынша1 еңбекақы есептеледі. Ақы төлеудің бүл нысаны бүйымдарды 'дайындаудың дәлдігі қажет етілетін және т.б. өндірістердің белгіленген режимі бар жұмыстарда қолданылады.

Уақыттық ақы төлеу жүйесінің бір түрі уақыттық-

сыйлықтық болып табылады. Оған окладтан немесе тарифтік

ставкадан басқа, жұмыстың белгіленген сандық және сапалы көрсеткіштерін асыра орындағаны үшін сыйлықтар да кіреді.

Еңбекке ақы төлеудің уақыттық-сыйлықтық жүйесі, мейлінше,, кең тараған. Ол еңбек өнімділігінің жоғарылауына тікелей ықпал жасайтындықтан жұмысшылар мен қызметшілердің( материалдық қызығушылығын туғызады.

Еңбекке ақыны істегеніне қарай төлеу жүйесі - өнімніңі әрбір бірлігі үшін кесімді ақы бағасы бойынша есептеледі: қызметкерлердің еңбегінің нәтижесіне тікелей байланысты еңбекақы көптеген жұмысшылардың еңбегіне ақы төлеудің негізгі жүйелерінің бірі. '

Істегеніне қарай төлеу жүйесінің төрт түрі бар: тура кесімді, кесімді-сыйлықтық, кесімді-прогрессивтік және' аккордтық.

Тура кесімді ақы төлеу — норманың өндіру мөлшеріне

қатыссыз орындаудың фактілеріне сәйкес детальдардың әрбір|

операциясы үшін белгіленген, өзгермейтін баға бойынша,еңбекке ақы төлеу. Кесімді-сыйлықтық жүйе жағдайында, қызметкер негізгі кесімді табьтсынан басқа, жұмыстағы жақсы  көрсеткіштері үшін қолма-қол сыйлық алады. Бүл жүйеі

өндірістік міндеттерді орындау және асыра орындау,өндірістің тиімділігі мен пайдасын көтеру жолында1 жұмысшылар мен қызметшілердің материалдық

'қызығушылығын арттыру мақсатында еңгізілген (ЕТЗК, 79-' бап).

Кесімді-прогрессивтік жүие жағдаиында жасалған өнімнің әрбір бірлігі үшін тиісті норманың асыра орындалу дәрежесіне байланысты баға өсіп отырады. Ақы төлеудің бүл (нысаны бірегей жағдайлардан басқа (мысалы, қара, түсті металургия өнімдерін шығаруды арттыру ерекше қажет,болғанда) уақытша қолданылады. Аккордтық ақы төлеу жұмысшылардың немесе бір жұмысшының орындайтын жұмысының барлық көлемі үшін жұмыс бағаларының нормалары бойынша белгіленеді. Ақы төлеудің мүндай жүйесі қызметкердің материалдық қызығушылығын туғызып қана

қоймай, ол орындалатын жұмыстың сапалы және жедел 'орындалуын (бүгінгі жағдайда бүл жүйе, мысалы, құрылыста

кең қолданылады) сенімді қамтамасыз етеді.

1 Еңбекке бригадалық ақы төлеудің маңызы үлкен. Еңбекті

үйымдастырудың бригадалық нысаны оның өнімділігінің өсуіне, жұмыс уақытының жоғалмауына, материалдық және еңбек қорының тиімді шығындауға, тәртіптің нығаюына ықпал жасайды. Әрбір жеке адамның үлесі дәл есептелетіндіктен, ол жұмысқа деген белсенділікті күшейтеді. Бригаданың қызметі

еңбекке қатысушының коэффициентін қолдану арқылы ақырғьь нәтиже және еңбекақыны бөлу бойынша шаруашылық есепке ақы төлеу әдісімен жүзеге асырылады. Бригада мүшесінікц еңбекақысының көлемі еңбектің жалпы нәтижесіне байланысты. Еңбекке ақы төлеудің сыйлықтық жүйесм еңбекақының құрамдас бөлігі және еңбеккерді материалдық ынталандыру, сіңірген еңбегін ескеру ретінде көрінеді.

Еңбекақының ынталандырғыш ролін нығайтуда, халық шаруашылығының барлық буындарында жұмыстың( тиімділігімен сапасын көтеруде жылдың корытындысы бойынша еңбектің жалпы нәтижелері үшін материалдық* ынталандыру корынан қызметкерлерге төленетін көтерме ақшаның маңызы ерекше. Ақы төлеудің мөлшері, тәртібі және шарттарын кәсіпорын әкімшілігі кәсіподақ комитетінің келісімімен жасаған ережелер айқындайды.

Өндіруші қызметкерлер үшін еңбекақыны реттеу^ үжымдық шарт арқылы жүзеге асады, ал басқару мен инженерлік-техникалық қызмет жұмыскерлердің еңбегін төлеу( жағдайын өзара шарт арқылы көрсетеді. Ол белгілі бір кезеңге жұмыскер мен әкімшілік арасында жасалады.

Еңбек нормалары (жұмыс істеу, уақыт, қызмет көрсету 'нормалары) еңбек шығынының өлшемі болып табылады және( қызметкер үшін техникалық, технологияның, еңбек өндірісін үйымдастырудың қол жеткен деңгейіне сәйкес белгіленеді.

Еңбек нормаларын еңгізуді, ауыстыруды және қайта қарауды жұмыс беруші жүргізеді. Қызметкерлердің жұмыс істеу нормаларын орындауы үшін жұмыс беруші қалыпты еңбек жағдайларын қамтамасыз етуге міндетті. , Нарықтық экономика жағдайында еңбекақы жүйесін,

дүрыс қолдану принциптерін түсіну үшін мына жағдайларды ібілген жөн: осы жүйеге негізделген күнкөрістің ең төмен деңгейі "ең төмен еңбекақы" — түтыну игілігі және қызметінен ітүрады. Еңбекақының ең төменгі мөлшері қабылданған заңмен анықталады және дүркін-дүркін баға индексінің өзгеруіне 'байланысты үйлестіріп, қайта есептеліп отырылады.

Ең төменгі еңбекақы — меншік нысанына қарамастан 'экономиканың барлық салалары мен барлық кәсіпорындағы  еңбекақы базасы болып есептелінеді. Бүдан шығатын'қорытынды кез-келген жалдамалы қызметкердің ақшалай

сыйақысы ең төменгі еңбекақыдан төмен болмауы керек.