Еңбекақының экономикалық мәні

Еңбекке ақы төлеудің тәртібі. Еңбекақы белгіленген ;тиянақты мерзімде, жұмыс уақытынан тыс кезде кем дегенде(айына бір рет төленіп тұруы керек. Аванстық мөлшерін, әкімшілік кәсіподақ комитетімен келісе отырып, ұжымдық

келісім-шартта айқындайды. Үлттық банк мекемелеріне қашықта орналасқан ауылдардағы кейбір қызметкерлерге еңбекақы айына бір рет немесе екі айда бір рет (мысалы, ауыл    мектебінің мұғалімдеріне) төленеді.

1 Демалыстың барлық кезеңінде еңбекақы демалысқа ең

кем дегенде бір күн қалғанда төленеді (ЕТЗК, 92-бап).

2.3. Жұмыстың қалыпты  кағдайларынан ауытқу болғандағы

еңбекке ақы төлеу.

Қалыпты жұмыс жағдайларынан әртүрлі ауытқулар,кезіндегі еңбекке жоғары мөлшерде ақы төлеудің тәртібі,заңмен белгіленген. Белгіленген уақыттан тыс жұмыс үшін, еңбекке ақы төлеу ЕТЗК-нің 83 бабында көзделген ережелер

ібойынша, атап айтқанда, еңбекке уақытша ақы төлеуі   барысында, еңбектен тыс уақытта алғашқы екі сағатқа бір  'жарым мөлшерде, ал қалған сағаттарға екі есе мөлшерде төлеу  жүзеге асырылады. Істегеніне орай ақы төлегенде, сондай-ақ

'қолымен істейтін жұмысшылар және уақытша жұмысшылар үшін біртүтас тарифтік ставкілер белгіленген халық'шаруашылығының салаларында уақыттан тыс ущмыс үшін заңмен белгіленген мөлшерде қосымша ақы төленеді.

Істегеніне орай еңбекақы төлеген жағдайда, уақыттан тыс жұмыс үшін артық уақыттың алғашқы екі сағатында уақытша жұмыс істеушінің тиісті разрядына сәйкес тарифтік,ставканың елу пайыз мөлшерінде, ал қалған сағаттарына бүл(

тарифтік ставканың жүз пайыз мөлшерінде төленеді. Мүндай  төлем қалыпты жұмыс күндері белгіленген кәсіпорындарда жүзеге асырылады. Нормаланбаған жұмыс күндерімен істейтін  қызметкерлердің бұған құқығы жоқ.

Жұмыс уақытынан тыс жұмыс тек ақшалай нысанда ^төленеді. Оның орнын кейін жұмыс істеп қайтаруға қызметкердің келісімімен де рүқсат етілмейді.

Апта сайынғы демалыс күндеріндегі және мереке күндеріндегі еңбекке ақы төлеу. Мереке күндеріндегі жұмыс мыналарға екі есе төленеді:

© Кесімді ақымен істейтіндерге екі есе баға қойылады;

© Сағат бойынша немесе күндік ставкалар бойынша төленетін қызметкерлерге екі есе сағаттық немесе күндік ставка мөлшерінде;

© Ай сайын еңбекақы алатын қызметкерлерге еңбекақыдан тыс бір жолғы сағаттық немесе күндік ставка бойынша.

Бүл жағдайда жұмыс уақытының айлық жұмыс нормасы шеңберінде және жұмыс айлық нормадан асып кетсе, окладтан жоғары екі есе сағаттык немесе күндік ставка мөлшерінде төленеді.

Мейрам кезінде жұмыс істеген жұмысшының немесе қызметшінің қалауы бойынша, оған басқа күн демалыс берілуі мүмкін (ЕТЗК, 84-бап). Мүндай жағдайда мереке күнгі жұмыс ^үшін ақы төлеу бір-ақ рет жүзеге асырылады.

Егер тынығу күнін басқа уақытқа ауыстыру мүмкін іболмаса, демалыс күнгі жұмыс екі есе төленеді. Түнгі жұмыс, үшін ақы төлеу жоғары мөлшерде іске асырылады. іӨнеркәсіпте оның мөлшері түнгі уақыттағы жұмыстың әрбірі сағаты үшін тарифтік ставканың 20 пайызы мөлшерінде, ал 'тоқыма және нан пісіру өнеркәсібінде 50 пайыз мөлшеріндеС белгіленген. Түнгі уақыттағы жұмысшыларды еңбек ақысына 'қосымша төлеу өнеркәсіптің басқа объектілерінде де көзделген.

Бірнеше жұмысты қатар істегенге ақы төлеу 'бүл1 лауазымға белгіленген біріккен жалақы есебімен жүзеге асырылады. Бірақ біріккен толық жалақының жартысынан аспауы тиіс.Бірнеіпе кәсіптерде қатарынан атқарған кезде еңбекке,ақы төлеу. Еңбек өнімділігін арттыру және аз санмен белгіленген жұмыс көлемін орындауда қызметкерлердің  кызығушылығын күшейту мақсатында жұмысшылар мен

қызметшілер бір кәсіпорында, үйымда бірнеше кәсіптерді  қатар атқарғаны үшін белгіленген тәртіппен ақы төленеді.Кәсіптерді қатар атқаруға кәсіпорынның, үйымның ,әкімшілік 'кәсіподақ комитетінің келісімімен рүқсат береді (87-бап).

Басқа қызметкерді уақытша ауыстырғанда ақы төлеу'ауыстырылушының нақты еңбекақысы мен ауыстыратын  қызметкердің лауазымдық еңбекақысы арасындағы

'айырмашылықты төлеу жолымен жүргізіледі. Штаттық'орынбасарларға немесе жоқ адамның көмекшілеріне мүндай  ақы төленбейді. Ауыстырылған қызметкерге сыйлық беру ол  ауыстыратын қызметкерге сыилық беру мөлшері және шарты бойынша жүзеге асырылады.Жарамсыз деп танылған жұмысқа ақы төлеуге 90-бап негіз болады. Мұндай өнімді дайындау жұмысшының немесе қызметшінің кінәсінен болмаған жағдайда, тиісті разрядтағы тарифтік ставканың мөлшерінде төленеді. Алайда, көрсетілген жағдайда айлық еңбекақы мемлекет белгіленген төменгі мөлшерден кем болмауы тиіс.

Жасағаннан немесе детальды жинағаннан кейін бір күн ішінде байқалған, бастапқы металдың кемшілігімен болған ақау қалыпты кесімді баға бойынша төленеді.Бүйымның техникалық бақылау органдары қабылданғаннан кейін байқалған ақауы қызметкердің кінәсінен болмаса, жарамды бүйымдармен бірдей төленеді.

Бос түрған уақытқа ақы 91-баптың талаптарына сәйкес төленеді. Жұмысшының немесе қызметшінің кінәсінен болмаған еңбек уақыты үшін тиісті біліктілігі бар қызметкердің еңбегіне уақыттық ставканың жартысы ғана төленеді. Қызметкердің кінәсінен болған бос уақыт төленбейді.

Кепілдік және өтемдік төлемдер. Жұмысшылар мен кызметшілер мемлекеттік немесе қоғамдық міндеттерді1 атқаруға байланысты өздерінің төл еңбек міндеттерін атқармаса,  кепілдік төлемдер төленеді. Мүндай жағдайда1 жұмысшы мен кызметшінің жұмыс орны және орташа еңбекақысы сақталады.

Орташа еңбекақы жұмыс кезінде ЕТЗК-нің 103-бабында: көрсетілген мемлекеттік немесе қоғамдық міндеттерді орындаса ғана сақталады, атап айтқанда:

> Сайлау құқығын жүзеге асырғанда;

> Алдын-ала тергеу, жүздестіру, прокуратура және сот орындарына куә, жәбірленуші, сарапшы, маман, аудармашы және т.б. ретінде шақырылғанда және т.б.

Еңбек міндеттерін атқару барысында қызметкер шеккен шығындарды өндіріп алу өтем төлемдері ретінде жүргізіледі. Жұмысшылар мен қызметшілер жұмыс ауыстырғанда, іс-сапарларға, басқа жерге жұмысқа қабылданғанда немесе жіберілгенде болатын шығындарды өндіріп алуға құқылы (112-113 баптар).

Басқа жергс жұмысқа ауыстырғанда жұмысшыға немесе қызметшіге және оның отбасы мүшелеріне жұмыстың жаңа орнына ауысу құны, мүлікті тасымалдау құны; жолда болған.

уақытына тәуліктік төлем; жолға жиналғандағы және жаңа, орынға қалыптасу кезеңіндегі алты күн үшін; қызметкердің және оның көшіп келген отбасының әр бір мүшесіне бір жолғы^ жәрдемақы төленеді (1 13-бап).

Қызметкер 25 шақырым артық қашықтыққа көшкен( жағдайда, оған өзінің және отбасы мүшелерінің жолақысы, мүліктерін тасымалдау ақысы ғана төленеді. <

Еңбекакыдан негізсіз үстап қалуға карсы кепілдік. Еңбекақыдан, кызметкердің келісіміне қарамастан, заңда( көзделген мына жағдайларда үсталуы мүмкін: олар - салык төлеу, еңбекақы есебінен берілген авансты толық жабу, қате( есептеудің салдарынан артық төленгендерді қайтару,іссапарға немесе басқа жұмысқа ауысуға, шаруашылык

мүқтаждықтарына байланысты берілген аванстық жүмсалмай. қалған бөлігін жабу. Әкімшілік авансты қайтару үшін, дүрыс есептелмеген төлемді үстап қалу үшін бір айдан кешіктірмей өкім беруі керек. Еңбекақыдан үстап қалу арқылы жұмысшы немесе қызметшінің кінәсінен заңда көзделген жағдайларда кәсіпорынға, мекемеге, үйымға келтірілген зиянды да өндіріп алуға болады. (ЕТЗК, 107-бап).

Еңбекақыдан үстап қалудың жалпы мөлшерін заң 'еңбекақының 20-50 пайыз мөлшерінде белгілейді. Бірнеше' орындаушы құжаттар бойынша еңбекақыдан үстап қалғанда, еңбекақының 50 пайызы қалай төленуі керек (ЕТЗК, 108-бап).' Бүл шектеулер еңбекпен түзету жұмыстарындағы еңбекақыдан үстауға қолданылмайды.

Сондай-ақ жұмыстан кету жәрдем ақысынан (қызметкер( жұмыстан босатқанда), іссапарға байланысты төленетін ,өтемнен, басқа жұмысқа ауысқаннан, заңға сәйкес басқа, жағдайлардан, мысалы, бір жолғы сыйлық ақыдан, бала ітуғандағы жәрдем ақыдан үстап қалуға жол берілмейді.

2.4. Нарьщтық экономикасы дамыған макроэкономикальщ > көрсеткіштер жүйесіндегі еңбекақы.

1 Нарықтық экономикасы дамыған елдерде жеке табыстың

негізгі көзі болып еңбекақы болып есептеледі және сол сиақты әртүрлі еңбек қызметтеріне ақы. Бұған дәлел ретінде еңбекақының негізгі макроэқономикалық көрсеткіштеріндегі белгіленген мәліметтер: үлттық табыс пен халықтың ортақ

ақшалай табысы.

Еске түсіре кететін болсақ, батыстың экономикалық, теориясына сәйкес ұлттық табыс өзінде барлық ақшалай табысты шағылстырады. Осылай ұлттық табысқа келесідейі табыстар кірмейді: экономикада қайта бөлу процестерінде алынатын табыстар. Олардың ішіндегі ең маңыздылары — ол әлеуметтік жағдайды қамтамасыз ету және мемлекеттік бағалы қағаздардың пайыздарынан алынатын табыс.

Макроэкономикалык көрсеткіштің басқасы — халықтың акшалай табысы, бұл ұлттық табысқа қарағанда өзіне акционерлік қоғамдардың бөлінбеген пайдаларын қоспайды. Бірақ ол ұлттық табыстың құрамына кірмейтін әлеуметтік трансферттерді және халыққа мемлекеттік қағаздардың пайыздық көлемін қосады.

Мысалы ретінде бұған АҚШ-тың осы екі көрсеткіштердің сандық ара-қатынастарын көрсетуге болады. Бұл елдің ұлттық табыстағы еңбекақы бөлігі (оған қоса барлық қосымша төлемдер) 70-75 пайыз құқрайды (оның 12-13 пайызы еңбекақыға қосымша төлемдері, оның ішінде шамамен жартысы кәсіпкерлердің әлеуметтік сақтандыруға салымдары күрайды). Басқа табыстардың бөлінісінің көрінісі келесідей: АҚШ-тағы акционерлік қоғамдардың пайдаларынан салықты үлттық табысқа аудармай түрғанда ол 8-10 пайыз, ал салықты төлегеннен кейін 5-7 пайыз. Тағы да табыстың шамамен 5-9 пайызы акционерлік емес кәсіпкерліктер күрайды және тағы табыстың шамамен 10-12 пайызын жекеменшіктерден, пайыздық және ренталық төлемдерден.

Соңғы жылдары АҚШ халқының ақшалай табысының жалпы көлемінде еңбекақы мөлшері 60-70 пайызды құрап отыр. Акционерлік емес кәсіпкерліктердің табысы — 6-8 пайыз, жеке-меншіктен түсетін табыс — 14-16 (оның ішінде жеке салымдық пайыздар — 8-10 пайыз, ренталық төлемдер шамамен 2 пайыз және халыққа дивиденттік төлемдер — 2,5-4 пайыз), әлеуметтік трансферттік төлемдер — 10-15 пайыз.

Қазіргі уақытта кәсіподақ кызмет ететін салаларда еңбекақы төлемі және еңбектің басқа да шарттары кәсіпкер мен кәсіподақ арасындағы келіссөз процесінде, белгілі-бір мерзімге бекітілген коллективтік-тарифтік келісімдермен анықталады. Тарифтік келісімдердегі еңбекақыны сағаттық‘төлемінің минималды төлемін құрап, кәсіпкер жұмысшыны    жұмысқа қабылдағанда осы төлемнен төмен төлем үсынуға

құқы жоқ, ал жұмысшы мүндай төлемді қабылдамауы тиіс.Қысқаша айтқанда, тарифтік келісім еңбекақының коллективтік минимумын бекітуі еңбек нарығында кәсіпкерлердің бәсекелестікті пайдалана отырып, еңбекақыны төмендету мүмкіндіктерін қатаң шектейді.

Тарифтік келісімдерде қолданылатын еңбекақыға қатысты коллективтік минимум принципіне мемлекеттііц қолдау көрсетіледі. Бұл мемлекеттің еңбекақы минимумын міндетті норматив ретінде заңдастырып, бекітуінен көрінеді. Ол өз кезегінде, кәсіпкерлердің еңбекақыны шектен тыс төмендетуіне шек кояды. Мемлекетпен бекітілген минималды^ еңбекақы көп жағдайда кәсіпкерлер мен кәсіподақ арасындағы тарифтік келісімде бекітілген минималды шектен төмен^ болады және орташа еңбекақыдан едәуір төмен болады. Бұл -екі нормативке салынған әртүрлі есептермен түсіндіріледі. ( Сонымен, мемлекетпен бекітілген минималды еңбекақьк

жалдамалы жұмысшылардың табыстарының күн көру іжағдайынан төмендеуіне қарсы түратын әлеуметтікг стабилизатор ролін ойнайды. Ал тарифтік келісімдерде көрсетілген минималдь еңбекақының нормативі берілген жұмысшылар коллективінің  еңбекақысын жоғарғы деңгейде қамтамасыз етіп, оның ары

қарай көтерілуін қамтамасыз ететін база құруға бағытталған.

Мысалы, АҚШ-та минималды сағаттық ақы алғаш рет мемлекеттік деңгейде 1938 жылы бекітілді. Оның шамасы өңдеу шаруашылығының жұмысшыларының орташа сағатты ақысының 40-50 пайызын құрады. Заңды түрде бүл еңбекақы

мемлекеттің жұмысшыларының басым көпшілігіне (90 пайызына жуык) таралды. Мемлекетпен бекітілген минималды еңбекақы мен нақты орташа еңбекақының арасындағы,айырмашылық минималды еңбекақы туралы заң бар барлық мемлекеттерде кездеседі. (АҚШ, Канада, Франция, Испаният Португалия және т.б.). Мемлекет кепілдік еңбекақы   минимумын бекітпеген елдерде (ФРГ, Италия, Үлыбритания,)Жапония кәсіпкерлер мен кәсіподақ арасындағы коллективтікі

келісімде бекітілген минималды еңбекақы деңгейі шешуші  роль атқарады. Кейбір елдерде, мысалы, ФРГ мен Италияда1коллективтік келісімде бекітілген минималды еңбекақы  деңгейін кәсіподақ мүшесі еместерге де таратады.

Мемлекеттің реттеуші ролі минималды еңбекақы нормативтері мен максималды жұмыс уақытын бекітумен ғанашектелмейді. Мемлекет өзінің заңдылықтарын еңбек

нарығымен байланысты басқа да жағдайларға таратады.Осы бағыттардың бірі мемлекеттік заңдылықтар кәсіпкерлер мен

жалдамалы жұмысшылардың арасындағы қарым-қатынастарды реттеп, біріншілеріне локаутқа құқық, ал екіншілеріне ереуілдерге құқықбереді. Бүл екі құқық бірнеше шарттармен шектеледі. Жекешелегенде, ереуіл ұйымдастырғанда шешуші болып тарифтік келісімнің шарттарымен ереуілшілерінің талаптарының шектеулігі және ескі тарифтік келісім мерзімінің өтіп кетуінен ереуіл уақытының шектеулігі, өндіріске және техникалық қауіпсіздікке нұқсан келтіруге тиымсалу т.б. болып табылады. Басқа бағытты еңбекақыға салык салу жүйесін мемлекетпен құруға байланысты.