Казақстанның шағын және орта кәсіпорынды дамыту жолдары

    Сонымен, жоғарыда баяндалғандай экономиканың жаңа жағдайындағы рынокқа өтуінде  шағын кәсіпорындар «жанама» өнім ретінде болмайды. Олар еліміздің жаңармайтын саяси-экономикалық жүйесінің бөлігі болып табылады. Біріншіден, нарықтық қатырастардың тұрақтылығы, солай болғандықтан, халықтың көптеген бөлігі осы қатынастар жүйесінде тартылады; Екіншіден, рыныктық жағдайда олар қажетті икемділікті қамтамасыз етеді, терең мамандандыру іске асыруды және өндірістік тармақтанған кооперация айналдырады. Онсыз оны экономикалық тиімділінің болуы мүмкін емес. Нәтижесінде, бұл шаруашылық дамуының және ұлттық экономиканың серпінді өсуіне үлкен ықпал етеді; Үшіншіден, шағын кәсіпорындар рөлінің өзгеруі орта және ірі кәсіпорындарының қызмет етуіне тек болады.

    Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті  реттейтін негізгі заңдық актілі тізбегі:

    -ҚР  Азаттық кодексі. 27.12.94 ж. (жалпы бөлу). 16.12.98 ж. өзгерістер енгізді.

    -«шағын  кәсіпкерлікке мемлекетке қолдау  тарулы» ҚР заңы. 19.06.97 ж. №131-1 ( 26.07.99 ж. өзгерістер енгізілген ).

    -«жеке  кәсіпкерлік туралы» ҚР заңы. 19.06.97 ж. №135-1 ( 29.01.97 ж. өзгерістер  енгізілген ).

    -«жұмыссыздардың жеке түрлері және қызмет рыногы дамыту туралы» ҚР үкіметтің қаулысы. 31.03.99 ж. №343 ( 14.02.2000 ж. енгізілді ).

    -«шағын  кәсіпкерлікті қолдау мәселелері  бойынша заңдық актілерге бір  сыпыра қосымша өзгерістер енгізу  туралы» ҚР заңы. 29.11.99 ж. №489-1

    -«адамдармен  заңды тұрғалардың кәсіпкерлік қызметіндегі бостандық құқығын қорағу туралы» ҚР Президенттің жарлығы. 27.04.98 ж. №3928.

    -«ҚР  кейбір заңдық фактілеріне өзгерістер  және қосымшалар енгізу туралы»  ҚР заңы. 10.07.98 ж. №283-1.

    -«ҚР  Агентігінің шағын бизнестің  қолдау мәселелері жөніндегі» ҚР үкіметінің қаулысы. 26.04.98 ж. №475.

    -«шағын  кәсіпкерлік мәселелері жөніндегі»  ҚР үкіметінің қацлысы. 08.04.97 ж.  №499.

    -«шағын  кәсіпкерлікті дамыту қолдаудың  2001-2002 жылдарға арналған Мемлекеттік  бағдарламасы». ҚР Президенттінің 2001 жылы 7 мамырдағы Жарлығы.

    2.2.Шағын  және орта бизнестің  негізгі проблемасы  және оның шешу  жолдары.

    Елдегі  нағын кәсіпкерліктің дамуын тежейтін, аталған проблемаларды арасындағы ең маңыздысы 1991-1996 жылдардағы экономикасында осы салаының даму туралы нақты ақпараттың болуы болып табылады, бұл кәсіпкерлік құрылымдарының қызметін терең талдауға мүмкіндік бермейді. Біздің жағдайда, ресми статистикалық базасының сапасы объективтік және субъективтік шарттарға байланысты. Объективті себебтерге шаруашылық жүргізуші субъектілер есептерін бұрмалануын, субъектілерді экономиканың осы секторына жатқызудың бағалы қлшемділігің тұрақсыздығын жатқызуға болады. Субъективтік себебтерге статистика жөніндегі Агенттік және белгілі бір уақытта аралықтарында елдегі шағын кәсіпкерлікті тікелей тексеретін ұйымдар берілетін алғашқы статистикалық ақпараттың арасындағы өзгешіліктер жатады. Оларға экономика және сауда Министірлігінің шағын кәсіпкерлікті қолдау Департаментін, стратегиялық жоспарлау және қайта құрулар жөніндегі агенттігін, ҚР табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті қорғау және шағын бизнесті қолдау жөніндегі агенттігін, ундустрия және сауда министрлігінің шағын кәсіпкерлікті қолдау жөніндегі Комитетін жатқызуға болады.

    Осыған  сәйкес, экономиканың әдебиеттері мен диссертатциялық жұмыстарда ШКС-р қызметі туралы едәуір қайщы келетін ақпараттар берілді. Сонымен қоса, ақпараттық база шарау ( фермерлік ) қожалықтарымен жеке тұлғалар жұмысының жәтижелерін назардан тыс қалдырып, негізінен тек шағын кәсіпорындардың қызметін қамтыды.

    Статистикалық ақпараттық талдау 1997-2001 жылдар арлығында  ҚР табиғи монополияны реттеу, бәсекелестікті қорғау және шағын бизнесті қолдау жөніндегі Агенттігінің  мәліметтерін пайдалану қажеттілігін көрсетті. Бұл ақпарат барлық шаруашылық ШКС соның ішінде заңды және жеке тұлғалардың қызметтің нәтижелерін қамтыды. Белгілі агенттіктің ақпаратты, облыс, Астана және Алматы қалалары әкімдері берітін, есептік мәселелерін негізделеді.

    Берілген  агенттіктің ақпаратты Республикадағы шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 1999-2000, 2001-2002 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама дайындауда, 2002 жылы кәсіпкерлер форумындағы ел басы баяндамасында пайдаланылады. 2002 жылдан бастап, ҚР статистика жөніндегі агенттігінің мәліметтірін пайдалана ұсынылады.

    Екінші  жағынан статистикалық ақпаратты  мәлімділігі ШКС-ң нақты жіктемесінің болмауына негізделген. Қазіргі  кезде Республиканың ШКС шағын  кәсіпорындар мен жеке кәсіпкерлер  болып табылады. Біздің зерттеулерімізде шағын кәсіпкерліктің шаруашылық жүргізуші  субъектілерінің жіктемесі толықтырылып дәлелденген, ол мемлекеттік заңдарымен бекітіліп, бағалау өлшемдері бойынша орындалған.

    Ұсынылған  жіктемеде,  халықтық  кәсіпен  айпалысатын  жеке  кәсіпкерлер  жеке  топқа  бөлінген - қол  өнершілер.  Бұл  қазақ  халқының салт-дәстүрлерін  жандандыруға,  қол  өнершілер  өнімі  мен  қызметіне  сұраныстың  тұрақсыздығымен,  берілген  ШКС қолайлы нормативті-құқықтық базаны құру қажеттілігімен,  арнайы  салық жеңілділінтерімен  түсіндіріледі, сонымен  қатар ,  біздің жұмыткерлер  санасына  байланысты  кәсіпорындарды дефиренциялауды ұсындық:  микрокәсіпорындар - 10 адамға дейін,  ұсақ - 11-ден  25 адамға дейін және шағын кәсіпорындар  26-дан 50 адамға дейін,  бұл кәсіпорындардың  әр тобы  үшін олардың сиістілігіне  қарамай, нормативті-құқықтық актілерді мақсатты  түрде дайындауды  қамтамасыз  етеді.

    Шағын кәсіпкерліктің  келесі проблемасы аймақтарда  экономиканың  осы  секторының  даму деңгейін  бағалаумен  байланысты.  Мұндай бағалауды  кәсіпкер өз бетінше орындай  алмайды,  арнайы дайындықтарды жүргізу қажет,  ол дисертациялық жұмыс зерттеулеріннің бір бағытта болып табылады.  Берілген  бағалау тек жеке алынған кәсіпкерге  ғана емес, сонымен қоса атқарушы  үкіметтің әр түрлі оргындары үшін де қажет.

    Шағын  кәсіпкерліктің  шаруашылық  жұргізуші субъектілері  қызметімен  тікелей байланысты  проблемаларда анықтау үшін  автор Жамбыл облысы  кәсіпкерлерінің мониторинг жүргізді. Сұралған кәсіпкерлер,  соның ішінде шағын кәсіпорындар  жекешілері, аймақта шағын кәсіпкерліктің дамуын  тежей  тұрған  8 негізгі проблемалар  көрсетті. Олар зерттеу объектісіне  көрсететін  әсеріне  байланысты  рангтерге  бөлінді.  Белгілерді бөлу  гистограммасына  сәйкес, облыстағы  ШКС  кездесетін  проблемалары,  рынктер  суммасы бойынша  екі топқа бөлуге  болады:  бірінші топ - облыс шағын кәсіпкерлігінің   дамуына кедергі болмай  проблеммалар  рангтер   сомасы  450 баллға  дейін; екінші топ -  ол облыс шағын кәсіпкерлегінің дамуына кедергі болатын проблеммалар  рангтер сомасы 450 баллдан жоғары. Проблеммалардың бірінші тобы мәндәләгә жағынан тез шешуді  талап етеді.

    Көбіне  негізгі  қорына иелік етуші,  оьлыс  кәсіпкерлеріне  алғашқы  кезекте  өзінің айналым  қаржыларын құру  немесе толықтыру  үшін  несие қаржылары  қажет. Бірақ  несиені  алу іс жүзінде мүмкін емес. Сауалнамаға жауап берушылердің жауабына қарағанда,  кәсіпкерлердің  82% қажетті кепілдіктің жоқтығы,  56% пайыздық  ставканың жоғарғы икендігін ,  48% - несиелеу мерзімінің  қысқа икемділігін, 26% несиелер  туралы  ақпараттың  жетіспейтіндігін  айтады,  ал  14%  несие аулудағы  қажетті құжаттарды  толтыру,  түсіндіру  және  жинауда шенеуліктер  тараптарынан  қажетті  қолдаудың  болмауына  наразылық  білдіреді,  42% несие  құжаттарын  алудағы қажетті құжаттарды  жинаумен  байланысты  қиыншылықтарға  кездесетіндігін  хабарлады.

    Екіншіден,  бизнесмендер  еліміздегі  оның  ішінде облыстағы  жалпы  экономикалық жағдайдың  тұрақсыздығын  көрсетеді.  Оған  шағын  кәсіпкерлік  қызметіне  байланысты  жоғарғы  қауіп  тән. Қауіп бірінші  кезекте халықтың  төмен  төлеу  қабілетіне - 51% ,    ел  экономикасының  даму  процессінің   доллар  курсына  тәуелділігіне  -  37%,  инвестиция орын алуына  - 28%,  кәсіпкерлікті  ресмилендірілуіне  - 68%  негізделген.

    Кәсіпкерлер  үшінші  орынға  өнімді  өткізу  проблеммасын  қойды. Ол  үшін  бірінші қызметте  халықтың  төлем қаблетінің  төмендігіне  51%,  отандық өнімнің қымбаттығына -  16%,  жергілікті  нарықтағы   ұқсас шетелдік  өнімнің болуына – 10 %  негізделген.

    Төртінші  ортаға  ШКС-рі  жұмысына  жергілікті  өкметтің  атқарушысы  оргндарының тиісті  тиісті  баға  беруін  жатқызады, ол  сондай-ақ  соның  дамуына  кедергі  болады.  Сонымен,  ШКС-рі  жұмысын  бағалау  республикалық, облстық,  аудандық  деңгейлерде  және  жеке  алған  субъектіде  жүргізуі  қажет.  Мұнымен  қоса, шағын  кәсіпкерліктің  дамуының  қабылданған   бағдарламаларын  алынған  нәтижелердің  әрбір  деңгейінде  ел  экономикасына  қосқан  үлесіне  сәйкес  бағасы  болуы  керек. 

    Бесінші  орынға  кәсіпкерлер   салық  саясатының  жетілдірілмегендігін  қояды.

    Алтыншы  орынға  мәнділік  дәрежесі  бойынша,  кәсіпкерлер  өнімді   және қызметтерді  өндіру  працесінің  үздіксіздігін  қамтамасыз  етудегі  шикізат  және  матиралдармен  жабдықтауға  байланысты  қиыншылықтарды  қойды .  Осы өңірде  өндіріс працесіне кедергі болатын негізгі себептері—шикізаттың  қымбаттығы – 39%,  қажетті  шикізаттың  жоқтығы- 30%,  кәсіпкерлер  сондайақ  шикізаттарды  жеткізу  туралы  қажетті ақпараттың  болмауын айтады-20%.

    Жетінші  орында, «ШКС-нің қызметіне органдардың бақылауы мен араласуы»   тұр.  Барлық  рангтер шенеуніктердің   қызметі бір жағынан облыстағы шағын кәсіпкерліктің  дамуына ықпал етеді,  бірақ,  екінші  жағынан   жиі тексерулер  56%, қызмет орнын дұрыс пайдаланбау 16%, олардың істі  жете  білмеуі -16%, және де  күшпен  алу фактілері -13%  шағын кәсіпорындар  жұмысын қиындатады. 

    Облыс  кәсіпкерлері  мониторингінің  нәтижелерін  талдау  қазіргі  кезде  аймақтық  инфрақұрылымның  шағын  кәсіпкерліктің  құрылуы  мен  дамуына  айтарлықтай  әсер  етпейтіндігін  көрсетті.  Осы  працеске  әсер  ету  деңгейі  бойынша  олар  оны  сегізінші  орынға  қойды.  Сонымен  бірге  кәсіпкерлердің  айтуынша,  шағын  кәсіпкерлікке  әр  түрлі  қызметтер  көрсететін  ұйымдардың  тармақталған  жүйесі бар  әрекет  етуші  инфра-құрылымның  болуы  заман  талабы. Сөйтіп,  кәсіпкерліктің  38%,  шағын  кәсіпкерлікті  қолдау  орталықтары  жұмысының  қанағатсыздығын  пайымдады,  34%  инфрақұрылым  субъектілері  қызметі  құнының  жоғары  екендігін  ескертеді,  23%  бизнес – ортаықтарының  жоқтығын  мәлімдеді,   21%  өнімді  бірлесіп  өндіруде  шағын  және  ірі  кәсіпкерліктің  арасында  әлсіз өзара байланыс  болады  деп айтады. 

    Мониторингтен  алынған  нәтижелердің  дұрыстығы  W  Коктордация  коффициенті көмегімен және  Пирсон  критериясымен тексерілді,  олардың міндері кездейсоқ емес.

    Қазіргі  кезде  ел  Үкметі  жоғарыда  аталған  проблемалшарды толық көлемде немесе  жартылай  жою үшін  жағдайлар жасауда.  Сонымен , жүргізілген реформалардың  нәтижесінде инфлация  деңгейінің  төмендеуі,  экономиканың  шамамен  барлық  салаларындағы  өндірістің  жандануы,  халық  табысының  жоғарлауы,  шағын  кәсіпкерлікті  дамытуға  бағыталған  несие  қаржысы  көлемінің  ұлғайуы,  ШКС-рі  есептерінің  ықшамдалған  схемасын  қабылдау  және  тіркеу,  салық  салудың  жаңа  жағдайлары,  еліміздің  әртүлі өңірлерінде  инфрақұрылым  объектілерін  құру  және  тағы  басқалар  бақланады,  бұл  кезегінде  елдегі  экономикалық  жағдайды  жақсартады,  шағын  кәсіпкерлікті  тұратандырады.  Сонымен  қоса,  Жамбыл  облысы  кәсіпкерлері  маниторингінің нәтижелері  бойынша  анықталған,  «аймақтық  деңгейдегі  шағын  кәсіпкерлік  даму  деңгейін  бағалаудың  болмауы»  проблемасы  шешілуді  талап  етеді,  яғни  республи-ка,  облыс  және  аудандар  деңгейінде  шағын  кәсіпкерліктің  даму  деңгейін  бағалау,  шағын  кәсіпкерлікті  қолдауды  қабылданған  бағдарламаларын  бағалау  механизімін  қалыптастыру.

    Шағын  кәсіпкерлікті  даму  деңгейін  кешенді  бағалау

    Мемлекетік  бағдарламалар ШКС  мемлекетік  қолдау  мен  дамытудың  негізгі   құралдары   болып  табылады.  Қабылданған  мемлекетік  және  облыстақ  бағдарламалардың  күтілген  нәтижелері  сандық  және  сапалық   көрсеткіштермен  өлшенеді,  жәнеде  сандық  көрсеткіштер – абсолюттік  немесе  салыстырмалы  формаларда.   Олардың көп болуы және  көптеген  жағдайларда өзара салыстыруға  болмайтындығы  бағдарламалардан  алынған  нәтижелерді  уақытта  және  кеңістікте  өзара  салыстыраға  мүмкіндік  бермейді.  Мұндай  бағалауды  жүргізу  іске  асырылған   бағдар-ламалардың  экономикалық  тиімділігін  есептеу  әдістемесінің  жоқтығына  байланысты  қиындаған.

    Шағын  кәсіпкерлікті  қолдау мен  дамытудың  қабылданған  бағдарламаларын  жүзеге  асыру  тиімділігін   бағалау  үшін  бес жеке  және бір жалпылама көрсеткіштеден  тұратын,  көрсеткіштердің келесі  жүйесі  ұсынылады:

1. ЖАӨ-нің  жалпы  көлеміндегі  ШКС- рі  өнімінің  үлесі  (К1)
2. Жұмыскелердің   жалпы  санындағы  шағын  кәсіпкерте  жұмыспен  қамтылғандар  санының  үлесі (К2)
3. ШКС- мен  бағдарламаны  жүзеге  асыру  мерзімі  ішінде  шығын-дардың  бір  теңсіздігіне  шаққандағы  бюджетке  аударылған  төлемдердің  мөлшері (К3)
4. ШКС – мен  бағдарламаны  жүзеге  асыру  мерзімі   ішінде  шығындардың  бір  теңсіздігіне  шыққындағы өндірілген  өнім  көлемі;
5. Бюджетке  аударылған  төлемдердің  жалпы  сомасындағы  ШКС – мен  аударылған  төлемдердің  үлесі  (К5)

    Жүйеге  жеке  көрсеткіштерді  енгізу  кәсіпкерліктің  осы  формасымен  байланысты  мамандардың  пікірін  сауалдамаға  негізделген. Сауалнамадан  алынған  нәтижелердің  дұрыстығы  Конкордация  коэффиценті   көмегімен  жүргізілді.

    Көрсеткіштердің  ұсынылған  жүйесі  әр түрлі  бағдарламалардың  жүзеге  асырылуы  тиімділігін  бағалауға  мүмкіндік  береді.  Бірақ,  екінші  жағынан,  олардың  көмегімен  кез  келген  бағдарламаның  орындалу  тиімділігін  олардың  өсу  динамикасын  байқамасақ,  бағалау  қиын.  Кез  келген  деңгейдегі  бағдарламаның  орындалуын  динамикада,  бір  мағнада  бағалайтын  немесе  бірнеше  бағдарламалардың  орындалуын  салыстыратын  интегралды  көрсеткіш  қажет.  Сонымен  қатар,   ол  бағдар-ламаның  барлық  көрсеткіштерінің  әсерін  қортындылауы  тиіс.  Бұл  жағдайда  біз  интегралды  көрсеткішті  (Кинтег),  салмақтылық коэффицентін  ескере  отырып,  жоғарыда  аталған  барлық  көрсеткіштердің  көбейтіндісі  түінде  берілген (4)  формула  бойынша  есептеуді  ұсынамыз: