Казақстанның шағын және орта кәсіпорынды дамыту жолдары

Орындалған  ғылыми  зерттеулерін  ғылыми  тәжірибелік  құндылығы:

• кәсіпкерлік  қызметті  жаңдандыру  үшін  республикалық  және  аймақтық  деңгейлерде шағын  кәсіпкерліктің  даму  деңгейі,  қабыл-даған  бағдарламаларды  орындауды  және  аймақтарда, аудандарда  кәсіпкерліктің  осы  формасының  даму деңгейін жан - жақты бағалаудың дайындалған  кешенді  жүйесін қолдануға;
• шағын  кәсіпкерліктің  даму  деңгейі  жоғары  аймақтың  тәжірибесімен жетістіктерін  талдауға;
• шағын  кәсіпкерліктің  даму  деңгейін рейтингтік  бағалаудың  көмегімен  аймақтар  бойынша  шағын  кәсіпкерліктің  дамыту  шағын  кәсіпкерліктің  ішкі  және  сыртқы  ортасын  дамытуға  бюджеттен  бөлінетін  қаржыларды  ұтымды  үлестіруге;
• негізгі  қағидалар  мен  қорытындыларды ЖОО оқытушылары «шағын  бизнес  негіздері», « нарықтық экономика  негіздері» пән-дерін  оқыту  кезінде,сондай- ақ  рефераттар, курстық  және  дипломдық  жұмыстарын  жазу  барысында  білмгерлер пайда-лануына  мүмкіндік  береді.

   1.1.Кәсіпкерліктің  экономикалық  сипаты

   Нарықтық  қатынастар   көптеген  адамдардың  «өз  ісіне»  денеге  табиғи  ұмтылуды  тудырып,  өздерінің  меншіктерін  арттыра  тү-   седі.  Ең  соңында  бұл  қызметтің  ерекше   түрі  -  кәсіпкерлік қайаткерліктің  пайда болуына әкеп  соғады.

   Кәсіпкерлік  дегеніміз - адамдар  мен  олар  құрған  бірлестіктерді  белсенді,  дербес  шаруашылық  қызметі.  Оның  көмегімен  адамдар  тәуекелге  бел  буып,  мүліктік  жауапкершілікті  сақтай  отырып,  пайда табу  жолын көздейді.   Кәсіпкерлікті шығармашылық  күш-жігері  жүзеге  асыруға,  экономикалық  және  ұйымдастыру ісінде  тапқырлыққа,  жаңашылдыққа   байлансты.  Кәсіпкерлікті  жаңа  тұрғыдан   түсіндіргенде  мынадай  екі  жағдайға:  біріншіден,  коммерциялық  бағыт-бағдарға,  тәуекелге  бел  буушылық  пен  дербестікке,  бастаған  ісін  аяғына   дейін  жеткізуге,  кездескен  кедергілерді  жеңе  білуге;  екіншіден,  экономикада  ұйымдастыру  ісінде  тапқырлық  пен  жаңашылдық  танытуға,  ғылыми-техникалық  прогреске жетуге  тікелей қатысты.

   Кәсіпкер  қабылданған  заңға   қайшы  келейтін  қызметтің   қандайда   болмасын  түрімен  айналыса  алады.  Олар:  шаруашылық-өндірістік,  сауда-өтерме  сату,  жаңартпашылық,  көрсетілетін  коньцултатциялыұ  қызметтер  және  т.б.  коммер-циялық  делдалдық,  сол  сияқты  құнды  қағаздар  операциялары.

   Қазақстан  Республикасында  кәсіпкелік  қызметтің  субъектілері  мыналар  бола  алады:

   -Қазақстанның  азаматтары;

   -шетел   мемлекеттік  азаматтры;

   -адамдардың  бірігуі (кәсіпкерлер  ұйымы)

   Кәсіпкердің  мәртебесі  заңды  және  заңды  тұлғалар  мемлекеттік  тіркеуден  өткеннен  кейін  күшіне  енеді.

   Құқығы, міндеті,  жаупкершілігі  және  кәсіпкерлердің  кепілдіктері  ұлттық  заңдарымен  реттеледі.  Мысалы   Қазақстан  Республикасының  заңдарымен  реттелетіндер:

       -  кәсіпкерлік  қызметпен  айналысу  құқығы,  кәсіпорын                    

құру  және  олар  үшін  қажетті  мүліктер  сатып   алу;

 -    барлық  субъектілердің  рыноктағы   материалдық,  еңбек,  ақ-    

парат  және  табиғи  ресурстарға   қол  жеткізудің   теңдік        құқығы;

-меншік  түрлеріне  және  ұйымдастыру  - құқықтық формасына қармастан кәсіпорын қызметінің  теңдік  жағдайы;

-кәсіпкерлердің  мүліктерінен  заңсыз  айырудан  қорғау;

-кәсіпкерлік  саласындағы  бегітілген  шегінді  еркінтаңдау;

-нарық   манаполия  жағдйында  кәсіпкерлер  мен  кейбір  тауар

     өндірушілердің  бәсекеге  селсоқ  қарауына  жол бермеу.

   1.2. Кәсіпкерліктің  түрлері,  олардың өзара қатнастары  және  бизнеске  қатысудағы  ерекшеліктері. 

   Кәсіпкерліктің  экономикалық  формадағы  қызметіне  төтеп  беру  өзгешелігі,  кәсіпкер  барлық  жұмыстарды  қолға  алады, ал  тұтынушы  оғанбүгіннен  бастап  ақша  төлеуге  дайын.

   Кәсіпкер  тауарлар  өндіреді,  содан  соң оларды  сатады.  Осыған  орай,  кәсіпкерлік өндірістік,  коммерциялық  және  қаржылық  болып бөлінеді.  Осылардың әбір  формасы өзіндік ерекшелігі,  өзгешілігі,  демек өзіндік техналогиясы  болады.

   Өндірістік  кәсіпкерлікке  -  тұынушылардың кейіннен  сатып алуына  тиісті  өнім  өндіру, жұмыстар  жүргізу және  қызмет  көр-сету,  жинау,  өңдеу және  ақпарат беру,  руани құндылық  жасау тағы   тағыларға бағытталған қызметтер жатады. 

   Өндірістік  кәсіпкерліктің  мүдделік  өрісі  едәуір  түрліше және оны әске  ауыстыру  үшін  қаржылық  және  матералдық  ресурстар,  ал кейде олар  көп мөлшерде  қажет болады.  Өндірістік  кәсіпкерлік қызметінің   нәтижесі  мол өнім өндіру және  оны  сату  мүмкіндігі  болып  табылады.

   Коммерциялық  кәсіпкерлікке   -  қызмет  түрін  сипаттайтын,  оның  мазмұнының  мәнін  айқындайтын  тауар - ақша  қатнастары,  тауар - айырбастау  операциялары  жатады.  Мұны  өндірістік  кәсіпкерліктен  айрмашылығы  -  мұнда  өнім  өндіруге - байланысты  өндірістік  ресурстарды  қамтамасыз  ету қажеттілігі  тумайды.  Техналогияның   бастапқы  сатысы  ретінде,  не  сатып алу,  нені  қайта сату  және  қай жерде екнін таңдай  білу  қажет. Бұл мәселелерді іске  асыру,  ең  алдымен  тауар  бағасының  өткізу ғасы жағдайында  көтерме  сатып  алу  бағасы  елеулі   жоғары  болуы  керек  екеніне  сүйену  қажет.

   Қаржылық  кәсіпкерлік -коммерциялық  кәсіпкерліктің  бір  түрі,  солай  болғандықтан  оның  сатып  алу, сатып  алу  объекісі  айрықшылығы  -тауар  тауар  болып  есептеледі: ақша , валюта , құнды  қағаздар   (акциялар, облигациялар, вексельдер, кепілдіктержәне т.б. ),  яғни  бірдей  ақшалардыс  ату  немесе  жанама  формада  жүргізіледі.  Солай  болғндықтан  қаржылық  кәсіпкерлік  -  бұл  колммерцияның  бір  түрі,  онда  қаржылық  кәсіпкерліктің  технологичлық  мәмлесі  коммерциялық  техналогия  мәмлесімен  ұқсас болады,  айырмасы  тек  тауар- қаржы  актві  болып  саналады

    1.3. Шағын және  орта  бизнесті  әлем   елдрінде  дамыту.  Әлемдік  экономикалық  ойды  ұғыну,  зерттеу  және  жалпылау  кәсіпкерліктің  тектік   түйсігінің  мәнін ,  сонымен  қатар  кәсіпкер  мен  кәсіпкерлік  табыс    түсініктерін  дәлелдеуге   мүмкіндік береді.   Қазіргі жағдайдағы  іс-әрекеті мен пайда болуын  ескеріп ,  кәсіпкерлікті  былайша  түсіну  қажет: «Кәсіпкерлік- бұл табысты алу  мақсатында  өндірістің  барлық  факторларын  қозға  келтіретін  және  толық  экономикалық   жауапкершілікке негізделген,  қаууіптің  және  белгісіздіктің  белгілі  үлесімен  жанасатын,  шаруашылық  шүргізу  субъектілердің   ынталы,  иноватциялық  қызметіне  негізделген  өзін -өзі  ұйымдасу  процесі.  Ал кәсіпкер - бұл табысты  алу мақсатымен  қауіп  және  белгісіздік  жағдайларында  жұмыс  істейтін,  өндірістік- шаруашылық  қызметтің барлық аймақтарындағы  жаңалықтарға  бейімд  жігерлі,  білімдер  мен апараттың  белгілі  деңгейіне  ие  адам.  Өз  кезінде  кәсіпкерлік  табыс  -  бұл  кәсіпкердің  пайдасы  және  үстеме  пайдасы.»

    Көріп  отырғандай,  кәсіпкерліктің  тектілік  түсінігінде  өлшемелер  жә-не мөлшерлік  бағалау  өлшемдері  жоқ,  кәсіпкерлік  процесс  ынтамен,  жаңалықпен  байланыстырылған,  олардың  негізгі  мақсаты  - кәсіпкерлік  табысты  алу.  Кәсіпкерлікті,  кәсіпкерді  және  кәсіпкер  табысты  сипаттайтын,  негізгі  қағидалардың  бірдей  дәрежеде  шағын ,  орташа  және ірі  кәсіпкерлікке  қатысты  екндігін  атап  кету  қажет,  бірақ  сонымен  қатар, кәсіпкерліктің  әрбір формасының  өзіне  тән  ерекшелігінің  болатынын  ескереміз.

    Нарықың  әр  түрлі  сфераларын  жеңіп  алу  және  әлемдік  қауымдастықтың  көптеген  елдерінде  шағын  кәсіпкерліктің  өркендеуі,  кәсіпкерліктің  осы  формасының  ТМД  републикаларында,  соның  ішінде  Қазақстанда  кең  таралуын  анықтады.  Шағын  кәсіпкерліктің  өзіне  тән  ерекше  белгілері мен  артыұшылықтарын  зерттеп,  біз  шағын  аәсіпкерліктің  келесі түсінігін  ұсындық:  «Шағын  кәсіпкрлік  -  бұл  шаруашылық  жүргізуші  субъектілердің толы  экономикалық  жауапкершілігіне,  ынталы,  инновациялық  қызметіне негізделген,  қаржы қорларының  шектелген жағдайында  жұмыс  істейтін ,  қауіптің  және  белгізіздіктің жоғарғы  үлесімен  жанасатын,  табысты  алу  мақсатымен  өндірістің  барлық  факторларын  қозғалысқа  келтіретін  және  меншік  иесінің  өндіріс  пен  басқару  процесіне  жеке  қатысуын  талап  ететін,  өзін-өзі  ұйымдастыру  процесі.

    Шағын  кәсіпкерлік  - бұл  қаржы ресурсының  шектелген  жағдай-ларында жұмыс  істейтін,  қауіптің  және  белгісіздіктің  жоғарғы  үлесі  мен  жанасатын, толық экономикалық жауапкершілікке  негізделген табысалу мақсатымен өндірістің барлық факторларын қозғалысқа келтіретін және меншік иесінің өндіріспен басқару процесіне жеке қатысуын талап ететін, шаруашылық жүргізуші субъектілердің ынталы, инновациялық қызметі» .

    Берілген  анықтама шағын кәсіпкерлік процесін толық көлемде сипаттайды, оның мәнін инновация ретінде анықтайды, кәсіпкерлік қызметінде қауіп және белгісіздік элементтерінің болуын білдіреді, өндіріс және басқару процесінде меншік иесінің ролін анықтайды, және ең басты-  кәсіпкерлік қызметтін ынталандырушысы болып алынатын табыс келеді. Шағын кәсіпкерліктің тұжырымдалған анықтамасы шағын бизнестен түбегейлі ерекшеленеді. Берілген анықтамаға сәйкес шағын кәсіпкерлікке өндірілетін өнім мен қызметтердің, өндірісті ұйымдастырудың қолданылатын әдістерінің үнемі жаңартылуы, жоғары өнімді жабдықтармен жаңа технологияларды енгізу, пайданы ғана емес, сонымен қатар үстеме пайданы алу тән. Ал шағым бизнеске репродуктивтік қызметтерді атқару және жоспарланған пайданы алу тән.

    Шағын кәсіпкерлік экономикасы дамыған  елдерде экономиканың басымды салаларының бірі- қоғамда болып жатқан барлық процестермен кешенді түрде дамуы. Бұл елдердің үкіметті шағын кәсіпкерліктің дамуына белсенді қолдау көрсетеді, оның қызметі етуі үшін қолайлы  жағдайларды  құру  көрінісін  тапқан.

    Курыстық  жұмыста  отандық  кәсіпкерлікті  дамыту  үшін  жарамды, қолдаудың  әр  түрлі  формаларын  анқтаушағын  аәсіпкерлікті  қолдаудың  шетелдік  тәжрибесі  зерттлген  болатын.  Шағын  кәсіпкерлікті  қолдаудың  шетелдік тәжрибесін  зерттеу,  әлемдік  аренада  шағын  кәсіпкерлікке  негізінен  қолдаудың  екі  түрі  көрсететінін  анықтады: мемлекетік  және  орталықтандырылмаған,  олар  өз  кезегінде  әр  түрлерге  бөлінді.  Шағын  кәсіпкерлікке  мемлекетік  қолдау  келесі  формаларда  жүзеге  асырылды:  қаржылық, инновациялық, сыртқы  экономикалық  және ұйымдастыру-басқарушылқ;  орталықтандырылмаған -  фрончайзинг,  венчурлік  бизнес,  субмердігерлік,  лизинг  формаларында.

    Мемлекетік  қолдаудың  негізгі  формасы  қаржылық қолдау  болып  табылады,  ол  қайтарымсыз  көмек,  несиелер,  венчурлік бизнес,  салық жеңілдіктері  және  тағы  басқалар  түрінде көрсетілді.  Шетлдегі  қаржылық  қолдаудың әр  түлі  формаларын  талдау,  олардың арасында  ШКС салық жеңілдіктерін беру;  пайдаға салынатын салық дифференциациясы  көіл  бөлуге  тұрарлық.

      ШКС  инновациялық  өолдау  жаңалықтары дайындаумен  ғана  емес,  снымен  қатар  оларды  белсенді  түрде  енгізумен   айналысатын  кәсіп-орындарды  ерекше  қолдаудан  тұрады,  бұл да  ғылыми - техникалық  прогресті   жетілдіру  шарттарының  бірі  болып  табылады.  Мұндай  қолдауды  жүзеге  асыру иновациялық жобаларды қолдаитын және  қаржыландырып арнайы   ұйымдардың,  төменгі пайыздық  ставкалардың,  ұзақ  мерзімді  несиелеудің,  технопарктердің болуына байланысты.  Елдің шағын кәсіпкерлігінде  инновациялық  процесті  белсендету  инновациялық  жобаларды  төменгі  пайыздық  ставкалармен  ұзақ  мерзімге  несиелейтін  қолдаушы  және  қаржыландырушы  арнайы  оргндар  жүйесін  ұйымдастыру  қажет.

    Шағын  кәсіпкерлікті  экономикалық  қолдаудың  бір  формасы  оның  мемлекеттік  келісім - шарттарды  орындауға  қатыстыру  болып  табылады.  Қолдаудың  бұл  түрін экономиканың  отандық  секторында  іске  асыру  ша-ғын   кәсіпорындардың  субмердігерлер    ретінде  тарту  қажеттілігін  қара-стыратын  арнайы  заңды  қабылдау  арқасында  мүмкін.