Казақстанның шағын және орта кәсіпорынды дамыту жолдары

    Соңғы  он  жылда  көптеген  мемлекеттер  шағын кәсіпкерлікті  орталық-тандырылған  қолдаудың  жеке  объектісі  ретінде  сыртқы  экономикаық  қызметті  анықтады.  Көптеген  өнеркәсібі  дамыған  елдердің  шағын  кәсіп-керлігі  сыртқы  нарықта  өзін  жқсы  көрсетті.  Қолдаудың  берілген  түін  көрсетудің  шетелдік  тәжрибесінен  бізге  өнімді  экспортқа  шығарумен  айналысатын  ШКС   несиелеудің     және  салық  салудың  жеңілдетілген  түрілерінен  үлгі  алу  қажет.

    Шетелде  орталықтандырылған  мемлекетік  қолдаудың   соңғы  объекті-сі  кәсіпорындардың  тікеуден,  кәсіпкерлікті  оқытудан,  ақпараттық  қызмет көрсетуден  тұратын,  ұйымдастыру- басқарушылық  қолдау  болып  табы-лады.  Эколномикасы  дамыған  барлық  елдерде  ШКС  тіркеуге  алудан  ықшамдалған  тәртібі  бар.  Кейбір  елдерде  бұл  рәсім  24сағат  қана  алады. Бұл  аймақта  ШКС қазіргі  заманғы  компютерлік  техналогиялар  көмегімен коммерциялыұ  ақпаратпен  қамтамасыз  ету  тәжрибесі  қызықты.

    Шетлдерде  шағын  кәсіпкерліктің  шаруашылық  жүргізуші  субъекті-леріне  орталықтандырылған  мемлекеттік  қолдаумен   қоса  жеке  ірі  бизнес жағынан  орталықтандырылмаған  қолдау  көрсетіледі.  Онның  қажеттілігі   мемлекеттің  қаржы  ресурстарының  объективті  тапшылығымен  байланты.

    Орталықтандырылған  қолдаудың  арасында  шетелде  франчайзинг  кең  қолдауға,  ие  болды,  ол  бір  сауда  белісімен  жұмыс істейтін,  бірдей  кәсіпорындарың  кең  жүйесін  құруды   қарастырады.  Франчайзинк  ХХ ғасырдың  ортаснда  өз  ерлеуіне жетті. Қарастырылған қызмет  сферасында  көпшіліке танымал лидері  болып «Макдоналдс», «Зенгер», «Кодак», «Холидей-Инн»  және  тағы  басқалар болып  тбылады. Қазіргі  кезде  отан-дық  кәсіпкерлікте  шағын  кәсіпкерліктің  құрамына  өндірістік және  сауда франчайзигіне енгізу  мүмкіндіктер  көп.

    Орталықтандырылмаған  қлодаудың  екінші  формасы,  ірі  компаниялар  жағынан  қаржыландыру  мен  бақылау  жағдайында  шағын  кәсіпорындар  күшімен  ғылыми-техникалық  жобалрды  жүзеге  асыруды  қарастыратын,  венчурлік  бизнес  болып  табылады. Венчурлік  бизнес  шағын  кәсіпорындарға  аз  шығындармен  едәуір  қысқа  мерзімде  инновациялық  әзірлемелерді  енгізуді  қамтамасыз  етеді.

    Ірі  бизнес  жағынан  шағын  кәсіпкерлікке  көрсетілетін  қолдаудың  келесі  бағыты-  субмердігерлік,  ол  шағын  кәсіпкерлікке  дайын өнімді  өндіруге  үнемі  өзгеріп  отырған  жартылай  фабрикаттар  мен  жинақтаушы  бұйымдарды  шығаруға  мүмкіндік  береді.  Сонмен  қоса,  ірі  корпарациялар  белгілі  шартармен  шағын  кәсіпорындарға  өндірістік  жабдықта  жала  бере  алады,  ол  аз  шығындармен  өнімен мен  қызметтер  өндірісін ұйыдастыруға  мүмкіндік  береді. 

    Мемлекетік  қолдаумен  салыстырғанда шағын  кәсіпкерлікті  орталықтандырылмаған  қолдаудың  шетелдік  тәжрибесін  зерттеу елдің  шағын  кәсіпкерлігін  дамыту  себебінің  қуатты  факторы  болып  паблатынын  көрсетті.  Берілген  қолдаудың  барлық  қарастырылған  формалары  республикада  кең  қолдау  таппады,  сондықтан  шағын  кәсіпкеліктің  потенциалын  толық  жүзеге асыру  үшін  оның  барлық  формаларын  пайдалану  қажет.

    Шағын  кәсіпкерлікті  қолдаудың   отандық  тәжрибесі  қабылданған  нормативті-құықтар  актлер  көмегімен  және  оларды  іске  асыру  нәтиже-лері  бойынша  зерттеледі.  Тұтастай  республикада  шағын  кәсіпкерліктің  даму  аралығын  үш  кезеңге бөлуге  болады.  Бірінші кезең ( 1997-2001 жылдар) елдің осы секторынң қалыпасуымен,  нормативті-құқықтық  базаның құрылуымен  сипаталады.  Екінші  кезең  (2002жыл  және  қазіргі  кезге  дейін )  - кәсіпкерік  дамуының тұрақтану  аралығы.  Бұл  кезеңнің  басталуы  «ҚР  Үкметінің  2002-2004жылдардағы  бағдармамасын»  қабылдаға  негізделген,  опда  шағын  кәсіпкерлік  болашақтары  ұлттық  экономиканы  дамытудың  жалпы  жүйесімен  кешенді  түрде  қарастырлады.  Үшінші  кезе - бұл  экономиканың   осы  секторының  тұрақты   өсу  кезеңі,  яғни  экономикасы   дамыан  лдердің  шағын  кәсіпкерлігемен  қол  жеткізген  әлуеуметтік-экономиалық  өлшемдерге  жету.

    Экономиканың  осы  секторының  он  үш  жылдық   даму  кезеңі  шағын  кәсіпкерлікке  кәсіпкерлік  аймағында  жұмыспен  қамтылғандар  санын  он  есеге  ұлғайтуға, өнім  мен  қызметтердің  үнемі  өсуін  қамтамасыз  екуге  мүмкіндік  береді.  Экономикасының  осы  саласының  шаруашылық  жүргізуші  субъектлерімен  өндірілетін  өнім  және  қызметер  көлемдерінің  өсуі  бір  жағынан  оны  қарқынды  несиелеуге  байланысты.  Кәсіпкерлердің өздерінің айналым  қаржыларын  толықтыруға, қажетті  жабдықтарды  сатып  алуға  мүмкіндіктері  туындалады.  Жұмыста  салынған  несйелердің  әр  теңгеімен  осы  салада  болатын  өзгерітерді  анықтау  бойынша  зерттеулер орндалған,  яғни  несиелік  қаржылар  мен  шағын  әспкерліктің  даму дең-гейін  сипаттайтын  көрсеткіштер  арасындағы  сынақ  өзара  байланысты  анықтау.

    Есепті  шешу  нәтижесінде  келесі  нәтижелр  алынды:

1.ШКС-мен   өндірілген,   өнім  мен қызметтер   көлемі және несиелер  сомасы  мен қайта  қаржыландыру  ставкас арасында:

                          у1=9910,5+ 6,0х1 - 291,8х2  (1) 

2.ШКС-мен   аударылған,  бюджетке  төленген  төлемдер  және  несилер со-масы  мен  қайта  қаржыландыру  ставкасы  арасында:

                             у2=1457,0+0,3х1  - 34,8х1      (2) 

3.Қызмет  ететін  ШКС-нің  жалпы  сандағы   үлес  салмағы  және  несиелер  сомасы  мен  қайта  қаржыландыру  ставкасы  арасында:

                             у3=98,47+0,053х1  -  1,206х2     (3) 

    Алынған  тәуелділіктерден  кіріп  отырғандай,  салынған  несиелер  сомасының  1млн.  тг.  өсуімен  өнімен  қызметер  көлемі  6,0 млн. тг.  ұлға-йады,  ал  қайта  қаржыландыру  ставканың  бір  пайызға  өсуімен  өнім  мен қызметтер көлемдері 291,8 млн. тг.  азаяды.  Өз  кезегінде  кәсіпкерліктің  да-муына  жұмсалған  несиелер  сомасының  1млн. тг.  өсуі  ШКС-мен  аударылған  төмендегі  0,3 млн. тг.  жоғарлатады,  ал  қайта  қаржыландру  ставкасының  бір  пайзға  өсуі  бюжетке  аударылған  төлемдерді  34,8  мың тг. төмендетеді.   Жұмсалған несиелер  сомасының 1млн. тг.  ұлғайуы қыз-мет ететін  ШКС-рі  санының олардың жалпы санындағы үлесін  0,0053%  арттырады,  ал  қайта қаржыландыру  ставкасының  бір  пайызға  өсуімен  қызмет  ететін  ШКС  үлес  салмағы  1,206%  төмендейді.  Берілген  тәуелділіктерді  тек  өңірлік  деңгейде пайдалануға  болады.  Сонымен  несиелік  қаржылардың  бір  теңгесі  өндірілген  өнім  мен  қызметтер  көлемі  6,0  теңге,  бюджетке  аударылатын  төлемдерді  0,3  теңгеге  ұлғайтады,  ал  1,0  млн. тг.  сомасындағы  несиелік  қаржылар  жиырмадай  шаруашылық  жүргізуші  субъектілерге  өзінің  өндірістік - шаруашылық  қызметін  жандандыруға  мүмкіндік  береді.  Мұндай  нәтижелерге  ШКС  үшін  қайта  қаржыландыру  ставкасы қолайлы  болған  кезде   жетуге  болады.

    Дамыған  жағымсыз  тенденцияларды көрсетпесек Республикада  шағын кәсіпкерліктің  даму жағдайы толық болмайды.

    -1000  тұрғынға  шаққанда  шағын   және  орта  кәсіпорындардың   саны  төмен  болуы -  9,3 бірлік,  сның  ішінде  шағын  кәсіпорындар - 8,5,  ол  экономикасы  дамыған   елдердегі көрсеткіш  деңгейінен  2-9есе  төмен;

    -Республика  өңірі  бойынша ШКС  ұтымсыз   орналасуы.  2003  жылдың  басына  ШКС  көпшілігі  жалпы  саннан  18,4% ,  Оңтүстік  Қазақстан  облыстарында,  ең  аз  2,1  %  Маңғыстау  облысында  шоғырланған;

    - аймақтар  бойынша  щаруашылық  жүргізуші  субъектілердің  ұтымсыз  таралуына  жұмыспен  қамытылған  жұмыскерлер  санының  бөлінуіндегі  кемшіліктерде  ықпал  етті.  1003 жылдың  басына  шағын  кәсіпкерлікте жұмыспен  қамытылған  жұмыкерледің  ең  көбі  жалпы  санынан  алғанда 14,8%  Алматы  қаласында шоғырланған,  жұмыспен  қамытылғандардың ең аз  үлесі Маңғыстау облысында -2,1%;

    -Республика  кәсіпкерлерінің   біразына  жеке  кәсіпкерлік  тартымды  болып  қалуда.  2003жылдың  басында  шағын  кәсіпкерлікке  жұмыспен  қамтылғандардың  үлесі  49,2%,  жеке  кәсіпкелікке  - 50,8%  тең  болады.

    -шағын   кәсіпкерліктегі  жұмыс  бастылық  деңгеиі  жұмыссыздық  проблемаларын   шешуге  және  қоғамда  әлеуметтік  шиеленісушілікті жоюға  көмектеспейді.  2003жылдың  басында  экономиканың  осы аймағында  ел  экономикасында  жұмыспен   қамытылғандардың  жалпы  санының  21,0%  жұыс  істеді,  ол экономикасы дамыған елдердегі қол жеткен  деңгейден 2,4-2,9  есе төмен;

    - шағын  кәсіпкерлік  жұмыскерлерінің   жалақысы  едәуір  дифферен-циялануы  байқалады;

    -Республиканың  ЖІӨ-гі  ШКС-мен  өндірілген  өнім  мен  қызметтердің  көлемдері   экономикасы  дамыған елдердегі   қол  жеткен  көрсеткіштерден  3  есе  төмен,  және  де  ең  үлкен  үлес салмағы  46,3%  сауда-делдалдық  операцияларға   тиеді,  ал  өнімнің  ең  маңызды  түрлерінің  үлесі  21,4%,  ол  сауда-делдалдық  операциялар  үлесінен  24,9 %  төмен;

    - Республиканың  жалпы кірісіндегі ШКС-ң қызметінен   түскен  төлемдердің үлесі 10%  аспйды,  ол  сондай-ақ  экономикасы дамыған елдердегі  қол  жеткен  нәтижелерден  3-4  есе төмен.

    Сонымен,  қол  жеткен  табыстарға   қарамастан,  Қазақстанда  шағын  кәсіпкерлік  нарықтық  экономиканың  тиімді бәсекелестік  құрылымының  талаптарнасай  емес,  ол  шағын  кәсіпкерліктің  даму  жолының  басында пайда болып,  қазіргі  таңда да бар,  тез  шешуді  талап  ететін  проблемаларға  негізделген. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    2.1.  Қазақстан  Республикасының   шағын  және  орта  бизнестің   қалыптастыру  жағдайы. 

      Кәсіпкерлік,  жоғарыда  айтылғандай,  кәсіпорынның  экономикалық  дамуының  маңыды  факторы.  Сонымен  бірге  ұлттық  экономиканы  одан  әрі  дамытуға  да  аса  басты  ықпал  етеді.  Соңғысын  мына  жағдаймен  түсіндіруге  болады:  кәсіпкерлік  өзінің  мәнін  жете  түсіну  негізінде  (әрбір  азаматтың  өзінің  материалдық  жағдайын  одан  әрі  жақсартуға  талаптануда)  щағын  және  орта  бизнесті  дамыту  ормасы  арқылы  жалпы  жағдайды  тудырады.

    Шағын  кәсіпорынның  ел  экономикасындағы  рөлі  аса  үлкен.  Біздің  республикада  шағын  кәсіпкерліктің  үлесі  қазіргі  кезде  90% -ке  жетеді

    2000 жылдың  1-қаңтарындығы  мәлмет  бойынша  республикадағы  372 мыңнан  астам  шағын  кәсіпкерлік   субъектісі  тіркелген,  олардың   ішіндегі  жұмыс  істейтіндері- 329,1  мың  болады.  Шағын   кәсіпкерлік   саласында  жұмыспен  қамтылғандардың  саны  -1,4 млн.  адам  құрайды.

    Шағын  бизнес  өкілдері  2000  жыл  ішінде  532,6 млрд.  теңгенің  өнімін  өндіреді  және  қызмет көрсетті.  1999 жылы  олар  бюджетке  төленетін төлем 33,7  млрд.  теңге құраса,  2000 жылы  -  45,9 млрд.  теңгеге  жетті.

    Қазақстан  Республикасы  Призидентінің  2001 жылғы  7-мамырдағы  Жарлығымен  Қазақстан  Республикасында  «Шағын кәсіпкелікті  дамыту  мен  қолдаудың  2001-2002  жылдарға  арналған  мемлекеттік  бағдарламасы»  бекітілді.  Оның  басты  мақсаты  шағн  кәсіпкеліктің  өндірістік  саласының  серпінді  дамуын  қамтамасыз  ететін  мемлекетік  қолдау  саясатын  жетілдіру  болып  табылады.

    Бағдарламаның міндеттері оның мақсаттары мен айқындалған  және олар мыналар:

    -халықтың  жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету;

    -қоғамдық  бірлестіктердің шағын кәсіпкерлікті  қолдау мен қорғау мәселеліндегі  ролін күшейту;

    -шағын  кәсіпкерліктің ақпараттық қамтамасыз  ету жүйесін жетілдіру және  дамыту арқылы шағын кәсікерлік  субътілерінің тұрақты қызметі  үшін қолайлы жағдайлар жасау болып тұжырымдалады.

    Шағын кәсіпорындардың ең басты маңыздылығы - бұл әлеуметтік аспектілегінде. Өзінің құрылуымен шағын кәсіпорындар жұмыс  орындарын көбейтуге жағдай жасайды, сөйтіп, жұмыссыздықты азайтады. Бұдан  басқа халықтың жалпы білімсіздігінің артуы барысында азматтар арасында жаппай өздерінің жеке қабілеттіліктерін көрсетулері үлей түседі. Ең алдымен бұған қол жеттікуге өз істерін ұнататындықтары және бұған бейімділіктерінің сай болуына қарай өздерінің жеке «ісін» ашу, өзінің бизнеспен айналысуын жалғастыру болып табылады. Мұның өзі сондай-ақ, шағын кәсіпорындарын дамуына қажеттілігін тудырады.