Есім сөздердің теориялық негіздері

КІРІСПЕ

 

Курстық жұмыстың өзектілігі: қазақ елі өз алдына отау тігіп, іргелі мемлекеттердің біріне айнала бастағалы мектептерде қазақ тілін оқыту мәселесі күн тәртібіне қатаң түрде қойылып отыр. Қазақ тілінің жетілдірілген бағдарламасына сай оқулыққа енгізілген тақырыптардың бірі – есім сөздер. Сөз таптарының сыр – сипатын ашпас бұрын, ең алдымен қазақ тілі лексикологиясында сөздердің мағыналық, морфологиялық белгілеріне қарай үш топқа бөлінетін мәлімет беріледі.

Сөз таптарының лексика-грамматикалық  белгілерін дұрыс аңғару үшін, мұғалім тілдің семантикалық, морфологиялық және синтаксистік үш белгісі бірдей қарастырылады. Осы үш принципі бірдей қамтып, оларды түгелдей ескеріп отырған жағдайда ғана әр сөз таптарындағы мағына мен форма нақты ашылып, сөз таптарының бөліну принципі дұрыс аңғартылады. Осындай үш принципті басшылыққа алғанмен, бқлар сөздердің бәрінен табыла бермейді.

Зат есім, сын есім, сан  есім жеке сөз таптары болып танылуында сөздерді топтастырудағы үш түрлі принципке  толық сәйкес келеді. Есім сөздердің үш принципке сай ерекшеліктерінің болуымен қатар, бұлардың одан да басқа өзіндік сипаты бар екендігін мысалдар талдауда нақтыланады. Сондықтан да есім сөздердің алатын орны зор екендігі жұмыстың өзектілігін көрсетеді.

Курстық жұмыстың мақсаты: қазақ тілінде есім сөздерді оқытуға қатысты зерделенген жайлардың теориялық – әдіснамалық ізденістеріне сүйене отырып, есім сөздерді оқытудың әдіс-тәсілдерін жан-жақты оқыту.

Курстық жұмыстың міндеттері:

• Есім сөздер және оның сөзжасамы, амал – тәсілдері;
• Зат есім мәні және оның түрлері, жасалуы;
• Сын есімнің семантикалық топтары мен шырайлары және синтаксистік қызметі;
• Сан есім: ұғымы, түрлері, жасалу жолдары;
• Грамматикалық тәсіл арқылы есім сөздерді ұғындыру;
• Зат есімнің грамматикалық категорияларын оқытудың тиімді жолдарын талдау;
• Зат есмінің грамматикалық категорияларын оқытуда жаңа технологияларды пайдалану.

Курстық жұмыстың ғылыми болжамы: сөзге және сөйлемге қатысты оқушылардың саналы лингвистикалық көзқарасын дамыту. Есім сөздердің мағынасына қарай, тұлғасына қарай, құрамына қарай болып келуімен, оқытудың әдіс-тәсілдерін саналы түрде меңгерту.

Курстық жұмыстың нысаны: мектептердегі есім сөздерді оқытудың әдіс – тәсілдерінің процесі.

Зерттеу пәні: Қазақ тілін оқыту әдістемесі.

Зерттеудің  әдістері: зерттеу жұмысының міндеттеріне сәйкес баяндау, жинақтау, талдау, қорыту қолданылды.

Курстық жұмысты жазу барысында шетелдік және отандық  әдебиеттер, интернет желісінен ақпаратттар қолданылды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. ЕСІМ СӨЗДЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

 

1. Есім сөздер және оның сөзжасамы, амал - тәсілдері

 

Есім сөздер - өзінің құрамын  үнемі толықтырып отыратын сөз таптары. Олардың ішінде зат есім мен сын  есімнің сөзжасамдық қабілеті ерекше күшті, сондықтан тілде зат есім, сын есімдердің туынды сөздері өте  көп. Бірақ сан есім де – туынды сөздерге өте бай сөз табы, он бір саннан бастап, миллион, милиардқа дейінгі күрделі сан атаулары – сан есімнің туынды сөзге байлығына дәлел. Әрине, үстеудің сөзжасамы туралы бұл пікірді айтуға болмайды, үстеу – туынды сөзге кедей сөз табы [2].

Бұл есім сөздердің бәрінің  де өзіндік сөзжасамы барын білдіреді, сонымен бірге олардың сөзжасамдық  қабілетінің түрлілігін де білдіреді. Ол түрлілік әр сөз табының сөзжасамында сөзжасамдық тәсілдердің түрлі  қызмет атқаруына, сөзжасамдық бірліктердің түрлілігіне, олардың құрамына, мағынасына, шындық өмірмен байланысына, т.б. сол сияқты түрлі себептерге байланысты.

Осы жағдай әр сөз табының  сөзжасамын қарайды талап етеді, өйткені әр сөз табының сөзжасамынының өзіндік ерекшеліктері бар. Мысалы, зат есім сөзжасамында сөзжасам тәсілдерінің бәрі қызмет етеді, сан есімде негізінен аналитикалық тәсіл қызмет етеді. Осы байланысты есім сөздердің сөзжасамы етістік сөзжасамымыен салыстырғанда, ортақ қасаиеттері бір топ құрғанымен, іштей ерекшеліктерге де бай.

Синтетикалық тәсіл етістік сөзжасамында белсенді қызмет атқарады. Синтетикалық тәсіл арқылы етістіктің жасалуы сөзжасамдық жұрнақтармен байланысты. Етістіктің сөзжасамдық жұрнақтарының негіз сөзге жалғанып, оның мағынасын өзгертуі не түрлендіруі синтетикалық тәсіл арқылы жасалуы деп аталады. Мысалы, көгер, жасар, тыңда, қозға, сөйле, оқыт, сөндір, т.б.

Тілде негіз сөздер жұрнақсыз  да қолданылады. Мысалы, Үлкенмен ақылдас. Ақылы бар бала деген сөйлемдердегі  ақылдас туынды түбірінің негіз  сөзі ақыл екінші сөйлемде дербес сөз қызметінде қолданылып тұр. Бұл – негіз сөз атаулыға тән құбылыс. Бірақ аздаған туынды түбір етістіктердің негіз сөздерінде қазір бұл қасиет жоқ. Мысалы, оян, оят, аңқай, тыңқи, жымпи, семір, жұбат, т.б. сияқты бір топ туынды түбір етістіктердің жұрнақтары анық көрініп тұрады да, негіз сөздері жұрнақсыз жоғарыдағыдай жеке қолданылмайды, бірақ олар туынды түбір етіктік деп аталады. Ал олардың негіз сөзі бір кездері дербес сөз болғанымен, қазіргі тілде түбір сөз ретінде қолданылмайды. Мұндай түбірлерді орыс тіл біліміндегідей байлаулы түбір деуге болады. Байлаулы туынды түбір етістіктер жұрнақтары арқылы танылады, өйткені ондағы негіз сөздер қазіргі тілде қолданыста жоқ.

Тіліміздегі барлық сөз  өзіне тән грамматикалық белгілеріне  қарай топтарға бөлінеді. Ол топтар сөз таптары деп аталады. Сөз таптарына тіліміздегі сөздер категориялық мағыналарына, морфологиялық белгілеріне, синтаксистік қызметіне қарай бөлінеді.

Категориялық мағына деп әр сөз  табына қатысты сөздердің жалпы  ортақ мағынасын айтады. Мысалы, зат есімнің категориялық мағынасы – зат ,сын есімдікі – сын, сапа ,белгі, етістіктің мағынасы – қимыл, қозғалыс мағыналары.

Категориялық мағыналардың жалпы  ортақ болып келетіні лексикалық мағынамен салыстырғанда анық байқалады. Мысалы, жақсы, жаман, үлкен, ұзын, қысқа сөздері лексикалық мағыналарына қарағанда 5 түрлі сөз болып тұр.

Ал осы сөздердің жалпы мағынасы – белгіні білдіру. Сондықтан бұл категориялық мағынасымен сын есімге жатады. Немесе жаз,қаз,отыр, шап сөздері қимыл мағынасын беріп,етістікке жатады.

Морфологиялық белгіге қарай сөз  таптарына бөлгенде түрлену не түрленбеуіне (көптелу, тәуелдену, жіктелу т.б.) және грамматикалық категорияларына қарайды [4].

Түрленетін сөздерге зат есім, сын есім, сан есім, есімдіктер жатады.

Түрленетін сөздер өздеріне тән жүйелерімен ерекшеленеді. Мысалы: зат есім көптеледі, септеледі, тәуелденеді. Ал сын есім, сан есім де сырттай қарағанда көптелетін (жақсылар), септелетін (жақсының жақсылығын айт), тәуелденетін (жақсысын біліп ал) сияқты көрінгенмен, олар субстантивтеніп кетеді.

Әр сөз табының (түрленетін сөз таптарының) өзіне тән грамматикалық категориясы болады. Мысалы, зат есімге көптік, септік, тәуелдік категориясы: етістікке жақ, шақ, етіс, рай категориялары тән. Түрленудің ерекшеліктері басқа сөз таптарынан үстеуге айналған сөздерде де ерекше аңғарылады.

Мысалы, бірге жүр дегендегі  бірге үстеуі түрленбейді, ал бірге  бірді қос дегендегі бірге  зат есімнің барыс септік формасы  болғандықтан бірдің, бірді, бірде, бірден болып өз парадигмасы бойынша септеліп шығады. Бұған себеп үстеуге айналған сөздің о бастағы грамматикалық мағынасынан алыстап кеткендігі.

Синтаксистік ерекшелігіне қарай сөздерді сөз таптарына  бөлуде екі мәселе ескертілуі тиіс: Сөздердің бір-бірімен синтаксистік байланысы және синтаксистік қызметі. Сөз таптарының бір-бірімен байланысы бірдей болып келе бермейді. Мысалы, сан есім мен үстеуді, зат есіммен еліктеуішті байланыстырып қолдануға болмайды [5].

Сөз таптарын жүйелегенде атау сөздер (толық мағыналы сөздер), көмекші  сөздер(толық мағынасы жоқ сөздер), одағай сөздер деп үш топқа бөлу дәстүрі бар.

Атау сөздерге есімдер (зат есім,сын есім, сан есім, есімдік), етістіктер, үстеу, еліктеу сөздер жатады.

Атау сөздер айналадағы шындықты (зат, белгі, сан, процесс т.б.) аңғартып, олардың  атауы ретінде қолданылады және олар сөйлем мүшесі бола алады.

Көмекші сөздерге көмекші есім, шылаулар (септеулік, жалғаулық, демеулік) және көмекші етістіктер жатады. Бұлар сөйлем мүшесі қызметін атқара алмайды, атау сөз болатындай толық мағынасы жоқ, тек атау сөзбен селбесіп грамматикалық мағынаға ие болады.

Одағай сөздер сөйлемдегі қолданылуымен  де, берер мағынасымен де барлық сөз таптарына ұқсамайтын ерекшелікке ие. Олар басқа сөзбен байланыспайды,синтаксистік байланыста болмағандықтан сөйлем мүшесі қызметін де атқармайды.

Сонымен, сөз таптары дегеніміз  – семантикалық-грамматикалық жағынан  ыңғайлас келетін сөздердің тобы.

Қазақ тілінде сөз таптары мыналар: 1) зат есім, 2) сын есім, 3) сан есім , 4) есімдік, 5) етістік, 6) шылау, 7) үстеу, 8) еліктеуіш сөздер, 9) одағай.

 

1.2 Зат есім мәні және оның түрлері, жасалуы

 

Айналамызды қоршаған дүниедегі  зат пен жан-жануар атаулыға, барша  құбылыс пен оқиға-болмыс атаулыға есім, атауыш болып келетін сөздердің  бәрі - зат есімдер. Лексикалық тұрғыдан алғанда зат есімдер өз алдына мағыналық дербестігі бар, заттық ұғымды білдіретін сөздер. Табиғат пен қоғамдық тіршіліктің қыр-сыры қаншалық алуан түрлі болса, олардың бас-басына дерлік атауыш ретінде жұмсалатын тілдегі сөздер де соншалық алуан түрлі. Зат есімдер тікелей сезім арқылы тануға болатын дүниедегі нақтылы нәрселерден (су, жылқы, айқай, тал, т.б.) бастап, адамның тек ақыл-ой қабілеттерінің жәрдемі нәтижесінде ғана түсінетін түрлі абстракт ұғымның (наным, шама-шарық, тентектік, ырыс) аттарын да білдіреді.

Зат деген ұғым тек  күнделікті өмірде кездесетін әдеттегі жай нәрселерді ғана емес, табиғат пен қоғамдық өмірдегі ұшырасатын әр алуан құбылыстар мен уақиғаларды, ұғымдар мен түсініктерді де қамтиды (А.Ысқақов) [7].

Лексикалық-семантикалық өрісі аса кең есімдер деп аталатын сөздердің ішіндегі есесі де, еншісі де мол сөз табы – зат есім.

Зат есім - заттың, құбылыстың атын білдіріп, кім? не? деген сұраққа жауап беретін сөз табы. Күнделікті өмірде  кездесетін әдеттегі  жай нәрселерді ғана емес, табиғат пен қоғамдық өмірдегі ұшырасатын әр алуан құбылыстар мен уақиғаларды, ұғымдар мен түсініктерді де қамтиды. Мысалы: құс, тас, су, шыны, адам, қол деген сөздермен қатар, жаңбыр, найзағай, сайлау, жүріс, капитализм, эволюция, ұғым, ақыл, сана деген сөздер де зат есімге жатады.

Жалпы есімдерге мысалы жатады: ағаш, ат, ас, арал, арба, бас, бала, ақыл, сана, түсінік, ер, ес, ет, дала, су, отын, көмір, кеңсе сияқты зат есімдердің бәрі де жалпы есім болады.

Жалқы есімдерге мысалы жатады:

• кісі аттары (Асқар, Арлан, Ағыбай т. б.)
• үй хайуандарына берілген арнаулы аттар (Тайбуырыл, Теңбілкөк, Ақтабан, Таймас т. б.)
• өндіріс, мекеме, ұйым аттары ("Еңбек", "Қайрат", "Түрксіб" т. б.)
• газет, журнал, фильм, кітап аттары мен жеке шығармалардың аттары ("Егемен Қазақстан", "Өркен", "Менің атым Қожа", "Қан мен тер" т. б.)
• географиялық атаулар (Алатау, Қаратау, Іле, Ертіс т. б.)
• қала, көше, алаң аттары (Теміртау, Абай даңғылы, Республика алаңы т. б.) тағы басқа жалқы атаулар жатады.

Жалқы есімдер мағына жағынан белгілі бір ұғымды білдірмейді, тек бір жеке-дара затты басқа заттардан ажырату үшін қойылған белгі - ат ретінде ғана жұмсалады 1.1 суретіне сәйкес көрсетілген.

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 1.1 - Зат есімнің  мағыналық түрлері

 

Ішіндегі әр қилы ұсақ топтарды сөз етпегенде, жалқы есімдер  ең әуелі үлкен-үлкен екі салаға бөлінеді: оның біріншісі - кісі аттары (ономастика), екіншісі - географиялық атаулар (топонимика).

Көптік мәнді есімдер  деп затты жеке - даралап атамай, оның жиынын тобымен атайтын зат есімдерді атайды.

Мысалы: сүт, ұн, жүн, алма, ақыл, өмір, шындық, алтын, жел, құйын деген сияқты зат есімдерді алсақ, бұлардың әрқайсысы белгілі бір жеке дара затты ғана атамайды, оны тобымен атайды.

Көптік мәнді есімдердің ерекшеліктері тек семантикаларында ғана, демек, затты жекелеп атамай, топтап атаулаырнда ғана емес, грамматикалық сипаттарында да бар.

Мысалы, сол аталған  ұн, алтын, жел, ақыл тәрізді көптік мәнді есімдерді алсақ, осылардың бәрі де практикалық тілде көптік жалғауы жалғанбай жұмсалады.

Көптік мәнді есімдерге  мынадай зат есімдер жатады:

1. Сұйық заттардың атаулары: айран, арақ, боза, шай, тұздық т. б.

2. Газ тектес заттардың аттары: азон, бу, түтін, тұман т. б.

3. Уақ, ұнтақ заттардың, ұйысқан майда заттар мен бытыранды, таранды, үгітінді заттардың атаулары: ұн, шаң, тозаң, бетеге, жусан, жүн, түбіт, шаш, кірпік, жиде, алша т. б.

4. Дерексіз ұғымдарды білдіретін заттардың атаулары: айла, алғыс, ақыл, дау, қайғы, қасірет, сүйеніш, шындық т. б.

5. Өздігінен табиғи бөлшектенбейтін кесек заттардың атаулары: алтын, қола, құрыш, шойын т. б.

6. Жаратылыс құбылыстарының атаулары: боран, жаңбыр, қар, жел, құйын т. б.