Публицистика

Зерттеуші ғалымдар "журналистика" мен "публицистиканың" аракатынасы, жақындығы, айырмашылықтары туралы көптеген түжырымдар айтты. Олардың  кейбіреулері бүгінгі көзқарас түрғы-сынан  қарағанда, кемшіліктерге де бой  алдырды. Нәрлі, өміршең ойлар да жоқ емес. Енді осы мәселелерге  қазіргі үғым, түсініктер түргасынан қайырыла қарағанда, кейбір нақты түжырымдарды санамалап көрсетуге болар еді. Ең алдымен, "журналистика" мен "публицистиканы" жақындастыратан жайттар: журналистика да, публицистика да қоғамдық-саяси  баскару қызметінің қүрамдас бөліктері; көпшілікгі тәрбиелеудің қүралы; қазіргі заманның тарихын, белгілі бір кезеннің шежіресін жасауға қатысады; барлық кызметі мен міндеті творчестволык кайнардан бастау алады; кай кезде де саясат-пен, әлеуметгік-экономикалык қатынастармен, мемлекеттік аппарат-пен, калың көпшілікпен үнемі байланыста дамиды; аудиторияның кабылдауына бағытгалады.

Сонымен бірге журналистика мен публицистиканың осындай  үқсастықтары, олардың бір-бірінен  айырмашылықтары жоқ деген сөз  емес.

Алдымен журналистика туралы түсінігімізді бір жүйеге түсірейік. Біріншіден, журналистика - әр алуан  мекемелердің басын кұрайтын ерекше элеуметтік институт болып табылады. Екіншіден, журналистика қызмет турлерінің жуйесі болып табылады. Үшіншіден, журналистика — мамандықтар жиынтыгы. Тертіншіден, журналистика - шыгармалар жуйесі. Бесіншіден, журналистика - бұқаралық ақпарат  күралдары пайдаланатын акпаратты  тарататын және басылымдар мен бағдарламалардың түрлерін қалыптастыратын арнсһіардың  біртутас жиынтыгы. Алтыншыдан, журналистика - БАҚ проблемаларын зерттейтін өзгеше гылым саласы және оқу пәндерінің жиынтыгы.

Ая енді публицистиканың  да өзіндік ерекшеліктері бар. Оның журналистиканың ең басты саласы екендігінің өзінен көп мөселені аңғаруға болады. Бүрын - соңғы зерттеушілердің  тұжырымдарында публицистика бірде  шығармашылық түрі ретінде, бірде жанр ретінде, енді бірде өзіндік өзгешелігі бар өнер ретінде, саяси қызметгің  көрінісі түрінде, газет жанрларының  жиынтык, атауы түрінде, проблема көтеру құралы ретінде, әдебиеттің бір саласы ретінде, қоғамдық пікірді қалыптастыру тетігі түрінде көрініс табады. Бүл  айтылғандардың бөрі де публицистиканың  жан-жақты, өр алуан қасиеттерін  білдіреді.

Өткен ғасырдың 20-шы жылдары  орыс зерттеушісі М.Гус "публицистика" термині публицистика үғымы туралы түйінді ойлар айтқан болатын [15,1 б.]. Сол ғалымның пайымдауынша "публицис-тика" үғымы журналистикаға қарағанда  кеңірек аукымды қамтиды. Публицистика — мамандық, кәсіп ретіндв адамзат  қызметінің бір турі. Өйткені өздерін  публицистикалық іске арнаған адамдар, өз қызметін публицистика деп атайды. Сонымен бірге публицистика ғалымнын, саясаткердің, суреткердің, қоғам қайраткерінщ экономистің, заңгер-дің, тарихшының қосымша  кәсіп саласы болуы да мүмкін. Яғни санаткерлігі жоғары, ой-өрісі кең, қоғамның тыныс-тіршілігін тамыршыдай тап басатын кез-келген қызмет иесі публицист бола алады. Публицистика деп - публицистикаііык, шыгармалардыц  жиынты-гын да түсінуге болады. Яғни, очерктер мен фельетондар, мақалалар  мен ашық хаттар, эсселер мен репортаждар, т.б. жиынтығы. Публицистика деп жекелеген  авторлардың немесе бірнеше қаламгерлердің публициспшкалық

 шыгармаларын да атауға  болады. Белгілі бір тарихи кезеңдердің  публицистикалық шыгармалар шогырын  да публицистика ретіндв танимыз.

Зерттеуші М.Густің пікірінше, әрбір жеке публицистикалық шығарма  өз алдына және публицистикалық шығармалар жинақталған күйінде, олардың мазмүны  мен пішінінің өзгеруі процесінде, дамуы мен жаңғыруы түрівде ғылыми зерттеудің нысаны бола алады. Ол өз еңбегінде  публицистикалық шығарманың ерекшеліктері  мен пішіндері

туралы, публицистикалык  туындылардың қоғам өмірінде алатын орны мен дамуы туралы ғылымды - публицистика теориясы деп атауды ұсынды [15,1 б.].

Сонымен публицистика терминін нақты өмір қүбылыстарымен қатысты  қарастырғанда, шығысславян, поляк, неміс  және баска тіл-дерде кең қолданылатын мағынасына үңілгенде, оны кең және тар үтымда түсінуге болады. Бүл  осы сөздің мән-маңызының өзгеріп  отыруына да байланысты. Публицистика кең магынасында журналистік  шыгарма түсінігін ғана білдірмейді, сонымен қатар бүл ұғым аясынан  шығып, өзекті қоғамдык-саяси такырыпқа  көпшілік алдында сөйленген сөздерді де қамтиды. Публицистика тар мағынасында - ішкі зақцылыктары мен өзіне ғана төн ерекшеліктері бар шыгармашьмықтың  өзгеше турі.

Ойларымызды жинақтайтын  болсақ, журналистика - белгілі бір  кызмет саласы және әсер ету сферасы, түрлі бүқаралық ақпарат қүралдарын, үйымдар мен мекемелердің басын  қүрайтын белгілі бір аппарат, әлеуметтік институт. Ал публицистика - белгілі  бір нысаны, орны, функциясы, мазмүны, қүрылымы мен пішіні бар, белгілі  бір жанрлар жүйесі бар және қоғам  мүшелеріне өсер ету тәсілдері бар  тұтас шыгармашылык, турі. Журналиствр - ақпараттар мен жарияла-нымдар, хабарлар даярлап, олардың бүқаралық акпарат  құралдарында көрініс табуына дейінгі  творчестволык процесті жүзеге асыратын адамдар. Публицистер - осы бұқаралық  акпарат құралдарының негізгі мазмүндық  жағынан байытылып, толығуын, коғамдық маңызы зор ой, басты идеялардың күн төртібіне қойылуын жүзеге асыратын адамдар.

Қазак публицистикасының  тарихы туралы толғанатын болсақ та, қазак  жазба әдебиеті мен жазба публицистикасының  қатар туып, калыптасқандығына куә  боламыз. Қазак баспасөзінің тарихын  тұңғыш зерттеуші, профессор Х.Н. Бекхожин өз еңбегівде қазақ публицистикасының  негізін салушылар ретінде Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев есімдерін  атайды [16]. Зертгеуші М.И.Фетисов  Шоқан. Ыбырай, Абай еңбектерін казақ  демократиялык публицистикасының  алғашқы үлгілері ретінде баға береді [3].

Шоқан Уәлиханов өзінің публицистикалык  мақалалары мен очерктерінде өзі  өмір сүрген түстағы коғамдық маңызы зор мәселелерді қозғады.

Қазақ жазба публицистикасының  атасы болып саналатын қаламгерлердің бірі - Ыбырай Алтынсарин. "Алтынсариннін "Қазақ хрестоматаясы" әрі оқулык, әрі көпшшкке арналган публицистика және керкем әдебиет шығармаларының жинағы, халық-қа әртүрлі білім беретін  энциклопедияның ролін атқарды" [16,18 б.],- деп жазды профессор Х.Бекхожин. Алтынсарин публицистикасы ағартушылық  функцияны атқарды. Ыбырай өзінің 1862 жылғы бір хатында: "Қазак халқы  қарапайым, өнері жоқ халық. Бірак  біз қарапайымдылықтың езінен де көп жақсылык табамыз. Қазақ халқы  үғымтал, акыдды, дарынды, бірақ окымаған халық. Мәселе оны ағартуда болып  отыр"[17,186 б.],- деп жазды. Дөл осы  ойлар оның көп публицистика-лық  шығармаларының алтын арқауы болды. Оның алғашқы публи-цистикалық мақалалары "Оренбургский листок" газетінде  басылды.

Батыс және Шығыс мөдениетінің қайнарынан қанып ішкен ғұлама Абай шығармалары да - қазақтың жазба  публицистикасының көрнек-ті үлгілері болғандығы айқындалған. Абай өлеңдерінде  сол заманның - ащы шывдығы, қоғам  көрінісі, дала қазактарының бүкіл  түрмыс -тіршілігі керініс табады. "Стиль идеялық мазмұны жағынан  алғанда Абайдың карасөздері - нагыз  публицистикалық шыгарма"[16,21 б.],—  деп айқын көрсетіпті профессор  Х.Бекхожин.

Бүгінгі қазақ публицистикасының  табиғаты да сол үлылар Шоқан, Ыбырай, Абай ойларынан өріс алып жатыр.

2 Қазақ публицистикасыньщ  тарихи негіздері атты екінші  тарауда қазақ публицистикасының  бастау-бүлақтары ғасырлар қойнауындағы  ауызша, жазбаша жәдігерлерден іздестіріледі.

Бүл тараудың 2.1 Көне жазба  ескерткіштері - публицистика бас-таулары  атгы бөлімшесінде Күлтегін, Тоныкөк, Талас, Енисей ескерткіштеріндегі публицистикалық  белгілер айқындалады.

Орхон ескерткіштерінің ішіндегі мазмұны мен көлемі жағынан өзгеше саналатын жазба - Култегінге арналған ескерткіш. Жазбада өмірде болған тарихи оқиға баяндалады. Оны жазған Иоллығ тегін атты жазбагер.

Күлтегін жазбасы тарихи турғыдан да, өдеби шығарма ретінде  де зерттеліп жүр. Біз жәдігердегі  публицистикалық белгілерге назар  аудардық. Ең алдымен ескерткішті  публицистикаға жақындататын -жазбада  көне түріктердің қоғамдық-саяси  өмірі туралы нақты дерек, дәйектердің  келтірілуі дер едік. Жырдың бастауында-ақ аттары аталатын Бумын қаған да, Істемі қаған да өмірде болған адамдар. Олар - түрік мемлекетін алғаш қүрған елбасылар.

Күлтегін жазбасындағы назар  аударатын жайт • сол уақытта  жаугершілік заман болғандығын, "Терт бүрыштағы халықты көп  алған, бөрін бейбіт еткендігін", "Ілгері - Қадырқан қойнауына дейін, кері - Темір қақпаға дейін жайлағандығын" аңғарамыз. Осындағы Қадырқан койнауы, Темір қақпа сол кездегі жер  аттары.

Тағы бір публицистикалық  сарын "Бектерінің, халқының ымырасыздығынан  табғаш халқының алдауына сенгендігінен, Арбауына кенгендігінен..." түркі  мемлекетінің ыдырағандығы туралы түтас  көрініс. Бүл да тарихи шындық. Көршілес Қытай мемлекетіне бек үлдары қүл болды, пәк қыздары күң  болды. Ол заман да өтгі. Осы таска  қашалған рух пен пафоска толы өршіл сездер - бүгінгі үрпақты  бабалар қателіктерімен төрбиелеп  түр, сабақ болатындай саяси ахуалды  баян етіп түр. Жазбадағы келесі бір  бетбұрысты кезең Елтеріс қағанның ел басына келуімен байланысты сипатталады.

Публицистикадағы "факт" терминінің баламасы "окиға" деген  түйіндер айтылып жүр. Күлтегін жазбасындағы публицистикалық белгілердің бірі - "осы оқиғалар" дер едік. Жазбада  бірнеше оқиға

бірінен кейін бірі хронологиялық  нақтылықпен жалғасын тауып отырады. Онда Бумын қаған, Естеми қаған, Елтеріс  қаған, Білге қаған, Күлтегін ерліктері  уақыттық жағынан кезек-кезегімен, өмірдегі билік кұру уақытымен кезеңдестіріліп  баяндалады.

Жазба ескерткіштегі тағы бір назар аударарлық түс - өмірде болған Күлтегін батырдың ерлігінің  дәріптелуі. Күлтегін шайқастары оның жасы өскен сайын, шын мәнінде  күшейіп, әрі қарай жалғаса береді. Бүл баяндардан байкайтынымыз - Култегін батырдың өмірде болған адам екендігі, сол кезде өмір сүрген халықтардың  нақты аттары, жер-су аттары жиі кездеседі. Күлтегін шайқастары бейнеленетін тұстар — нағыз публицистикалық сарынды  байкатады. Публицистикада - ой, идея басты  рел атқаратындығы белгілі. Күлтегін ескерткішінде ғасырлар бойы нұр  шашып тұрған негізгі жәуһар ой, асыл идея -түркі халқын ауыз бірлікке, ынтымаққа шақыру, ата-баба дөстүрін берік үстау болып табылады. Күлтегін жазбасы - ҮІ-ҮІІ ғасырлардағы түркі  қағанатының қоғамдык-саяси емірін, жаугершілік замандағы ел баскарған  хандар мен қол бастаған батырлар хақындағы, шындық деректерге сүйенген, елдің түрмыс-тіршшгін, әдет-ғұрпын дәл бейнелеп берген өлмес ескерткіш. Шындық өмірді, ақиқат болмысты көрсеткен  жазба - көркем шығарма, тарихи жөдігер  болумен катар, қазақ публицистикасының  да қайнар бастауының бірі деп батыл  түжырым жасауға болады.

Орхон жазба ескерткішінің  ішівдегі бізге жеткен үлкен қазынаның  бірі - "Тоныкөк жыры". Күлтегін жырының авторы Иоллығ тегін болса, Тоныкек жырынын авторы • Білге  Тоныкөктің езі деген жорамал  бар.

Жырдың басты қаһарманы  Тоныкөк - хандардың ақылшысы, дана адам ғана емес, бүкіл түркі елінің тағдырын ойлайтын абыз қарт, жасында  қолына кару алып жауға шапқан батыр  да, калың түркі еліне жол көрсеткен  жолбасшы. қол бастаған қолбасшы.

Тоныкөк жазбасының өзіндік  ерекшелігі ретінде мына жайтты айтпай кету мүмкін емес. Оқиғалар тізбесі, жойқын шабуылдар мен түркі мемлекеттігін  сақтап қалу жолындағы жанталас үрыстар  басты кейіпкер Тоныкөктін атынан баяндалғанмен, мұнда -• түркі халқы бастан кешірген канкешті күндер мен жанкешті жылдар көрініс табады. Әскері аз, бытыраңқы  түркі елі тізе қосып жауға  бірігіп аттануы керек болды. Әйтпесе, төрт бүрышты жайлаған басқа  халыктар түркі халқын мүлдем жойып  жіберу қаупін туғызды. Яғни сол көне дәуірлердегі ең басты максат - түркі  мемлекеттігін қалай да сақтап қалу еді. Тоныкөк жазбасының да - негізгі  көтерген қоғамдық-әлеуметтік мәселесі де, түпқазық, алтын арқау жемісі де осы.

Түркологиялық әдебиеттерде негізгі үш топқа бөлінетін көне түркі ескерткіштерінің қай-қайсысы  да өз дәуірінен, сол дәуірдегі коғамдык мөселелерден хабардар етеді. Енисей өзенінің жоғарғы сағасы мен Тува, Якутия, Монғолия жерлерінен табылған Енисей ескерткіштері, Талас ескерткіштері, VII ғасырдың соны мен VIII ғасырдың бас  кезіндегі Құтлығ Қаған, Білге қаған, Күлтегін, Тоныкөк, Күлі-Чор т.б. тасқа  кашалған тарихи мұралардың басын біріктіретін Орхон ескерткіштерінін әркайсысы  ерте ғасырларда өмір сүрген түркі  тайпаларының сол кездегі қоғамдық қүрылысы, мәдениеті мен тілі, әдет-ғүрпы  мен түрмысы, әскери жорықтары мен  елбасылары хақынан нақтылы деректер беретіндігімен де қүнды. Накты деректерге күрылған, өмір шындығынан хабардар ететін, дөуір тынысын, заман ағысын сездіретін болғандықтан да бұл тарихи ескерткіштерді • алғашқы публицистикалық жазбалар ретінде атауымызға толық негіз  бар.

Көне түркі ескерткіштеріндегі жер су аттары, ру-тайпа аттары мен  емірде болған тарихи тұлғалы адамдардың аттары аталуының өзі - бұл мүраларды  публицистикалық жазбаларға жақындата  түседі. Ескерт-кіштердегі аталатын Алтын  йыш - Алтай тауъі, Ертіс угуз - Ертіс  өзені, Кем-Енисей езені, Інчу угуз - Сырдария, Селеңе - Селенгі өзені, Бұқара, Қадырқан, Қара көл, Өркен, Өтукен т.б. жер-су аттары, оғуз, түргеш, апар-аварлар, арғу, уйғыр, усын, түрк, қырғыз, қарлук, ізгіл, қыпчақ тағы баска ру тайпалары мен унут-тибет, қытай, тоқар халықтарының аттары кездесуі кене замандарда тасқа қашалған мүралардағы  публицистикалық элементтерді молайта  түседі. Бумын Қаған, Ілтеріс каған, Білге қаған, Бүгі каған, Ечим қаған, Озмыс тегін сияқты түркі мемлекеті  қағандарының, үш түркі қағанының  кеңесшісі Тоныкөктің, әскер қолбасшысы Күлтегіннің, Түргес тайпасының бегі Күлі-Чордың, Түркі бегі Есбараның, сондай-ак, Тінесі, Тоқра-Сүміг, Иамтар, Күлбілге, Оғузбілге, Ынанчы-Чор, т.б. өмірде болған кісі аттарының  аталуы да кене түркі ескерткіштерінің бүгінгі қазак, публи-цистикасына  бастау болғандығын айғақтайтын  бүлтартпас дәлелдер болса керек.

Күлтегін ескерткішінде  нақты өмірде болған оқиғалар, түтас  шайқастар керіністері, жеңіс пен  жеңілістен, қүлдырау мен өрлеуден түратын ерте заманғы саяси ахуал  бейнеленеді. Осы көне жазбаның публицистикалық  белгілері ретінде, ескерткіште  өмірде болған кісі аттарының кездесуін  атар едік.

Көне жазбаларда сол секілді  қызмет, билеушілерге берілген аттар  қалай аталса солай көрсетілген. Мәселен, қаған, бек, уәзір, некер, қолбасы, жабғы, елтебер, шад, елші, хабаршы, таңбашы, өрнекші деген сөздер өдденеше қайталанып жиі көрініс табады. Мүның өзі көне замандағы жаутершілік кезеңге байланысты екендігі дәлел тілемейді.