Лизинг инвестиция құралы ретинде

    3. Қазақстандағы лизингтік қатынастарды басқару тетіктерін жетілдіру

    Сонымен , лизингтік қатынастарды басқару деңгейлерін кешенді түрде пайдалану лизингтік қатынастарды бекіту кезіндегі тәуекелділіктерді төмендетуге мүмкіндіктер береді. Лизингтік қатынастардағы тәуекелділікті басқару үдерісі бір-бірімен байланысты бірнеше кезеңдерден тұрады. Оны арнайы құрастырылған блок-сызба түрінде көрсетіп кетейін.  Курстық жұмыста ұсынылған тәуекелділік түрлерін жіктеудің бір ерекшелігі лизингтік қатынастардың лизингтік келісімге қатысушы субъектілер арасындағы серіктестік қатынастар ретіндегі экономикалық мәнін ашуға мүмкіндіктер беретін серіктестік тәуекелділігімен толықтырудың енгізілуі болып табылады. Лизингтік қатынастар кезінде пайда болатын тәуекелділіктерді басқару үшін менің ойымша , лизингтік келісімге қатысушы әрбір субъектілердің ұйымдастырушылық құрылымында тек тәуекелділіктерді басқару мәселелерімен айналысатын арнайы бөлім құрылуы керек. Сонымен лизингтік келісімдердегі тәуекелділіктерді ескере отырып , лизингтік қатынасты басқару жүйесін қалыптастыру кезінде келесідей факторлар ескерілуі керек: Бір лизингтік келісімге қатысушы тұлғалар санының неғұрлымкөп болуы ,( лизингтік компания , лизингке алушы , жеткізуші , сақтандыру компаниясы , кредитор және лизингтік келісімге т.б. жанама қатысушылар);  Лизингтік операцияны іске асыру мерзімінің ұзақтылығы ( 3 жылдан жоғары );  Лизингтік қатынастардың сипатының көп болуы. Осы айтылғандарға сүйене отырып , лизингтік қатынастарды іске асыру кезінде тәуекелділіктерді басқару лизингтік келісімге қатысушы әрбір тұлғаның негізгі қызметі болып табылуы керек. Еліміздегі лизингтік қатынастарды басқару тетіктерін жетілдірудің бір жолы ретінде лизингтік компаниялардың өосымша қызметтерін дамыту стратегиясы ұсынылған. Осы стратегияға сәйкес лизингтік келісімді бекіту лизингтік компаниядан басталу керектігі ұсынылған. Ол үшін лизингтік компания инвестициялық жобаларды таңдау және бағалау үдерістеріне неғұрлым белсенді түрде қатысуы қажет деп ойлаймын. Яғни , олар лизингке алушылардың тәуекелділіктерінін біраз бөлігін өздеріне алуы немесе мүмкіндіктері болған жағдайларда басқаларға беруі қажет. Осындай қосымша қызметтерді лизингтік компаниялардың өзіне алуы лизингке алушылар тұрғысынан лизингтік қызметтерге деген сұранысты жоғарылату арқылы орны жабылады. Бұл стратегия белгілі – бір түрдегі лизингке алушыларды қаржыландырудың базалық үлгісі болып табылады. Жаңғырту процесі жаңа ғана басталды және елдегі қоныс жайған халықтың көпшілігі ауыл тұрғындары болғандықтан, оның құрылымында қазір дәстүрлік белгісі байқалады.

     Қазақстандағы олардың үлесі, кейінгі деректер бойынша, шамамен 43% құрайды.  Егер ауыл шаруашылығын өнеркәсіптік еңбек түріне айналдыра отырып, оны түгел қазіргі  заманғы индустриялық әдіске ауыстыру бойынша шара қолданбаса,  бұл еліміздің экономикалық  және әлеуметтік үдеріс жоспарларына көңіл қоюды талап ететін маңызды тежеуіш болуы мүмкін.

     Мұны  еліміздің ДСҰ  ену кезеңінен  бастап барған сайын күшейе түсетін  нарық,  бәсекенің қатаң заңдары  талап етеді.

     Алайда, ауыл шаруашылығын қарқындандыру жолында  біраз келелі мәселелер тұр. Көпшілігі  объективті тарихи жағдайлардың салдарынан пайда болған.

     90 жылдардың  басындағы дағдарыс  кезінде мемлекетіміз ауыл шаруышылығына  ешқандай көмек көрсетпей және  қолдау жасамай, шеттетіп тастаған  болатын. Мұны түсіндіруге де  болады: кедейшілік шырмауығына  түскен ел ауыл сияқты көтеруге  салмағы ауыр жүкті әрі қарай  «тартуға» жағдайы болмады. Мүмкін  экономиканың басқа салаларының  ішіндегі ешқандай салада шаруашылық  жүргізудің әкімшілік социалистік  әдістері ауыл шаруашылығы экономикасындағыдай  өзінің әлсіздігін айқын көрсетпеген  шығар. 

     Дағдарыс  оны өте соғып тастады,  әсіресе, қазіргі заманғы ауыл шаруашылық өндіріс үшін аса қажетті сала  қатты соққыға ұшырады, ол – техникалық және технологиялық сала.

     Кейінгі 10-12 жылдарда Қазақстанның ауыл шаруашылығындағы машина-трактор парктерінің саны екі есе азайды. Негізгі өндірістік қорлардың тозу деңгейі 80-85% жетті, ал олардың істен шығу деңгейі сұранымның шектелуіне байланысты толықтырудан да жоғары. Техниканың ескіруіне қарамастан, машиналарды күрделі жөндеуден  өткізуге және мамандандырылған техникалық қызмет көрсетуге тапсырыстар азайды, олардың деңгейі бұрынғы деңгейінен 2-3% төмендеді. Қаражаттарын үнемдеу  мақсатында шаруашылықтар негізіне қарай маңызды болып саналатын  жөндеу жұмыстарының 88% өз күштерімен жүргізеді. Негізгі егіс жұмыстары  науқанында машиналардың техникалық дайындығы, егер нормативі   85 -90% болса, ол тек 50 -70% ғана құрайды.

     Оның  себебі бері жатыр – шаруашылықтарда  қаражат тапшылығы басым, олардың  тапқан табыстары техникамен қайта  жарақтандыру үшін ауқымды инвестиция жасауға  мүмкіндік бере алмайды.

     Мұндай  техникалық жарақтандыру және қызмет көрсету жағдайының шиеленісуін  қалпына келтіруде ауыл шаруашылық өндірісін техникалық және технологиялық  жаңғыртудың тиімді құралы ретінде  лизингтің атқаратын қызметі  зор.

     Мамандардың бағалауы бойынша, шаруалар үшін лизингілік тәсімнің қолайлылығы, несиелікпен  салыстырғанда, 10,6% құрайды, ал техниканы  меншікті қаражаттарына сатып алумен салыстырғанда - 14,0%.

     Қазақстандағы лизингілік қызметті іс жүзінде дамыту тәжірибесін талдай отырып, мамандар құрылған жүйенің шоғырлануға ұмтылысын  көрсететінін айтады. Мысалы, елімізде қаржы лизингі  аса қомақты  шамада өзінің қолына  «ҚазАгроҚаржы» ЖАҚ  жұмылдырды. Техникалық  ресурстар  нарығындағы компанияның үлесі: тракторларды жеткізуде 71%, астық жинау  комбайндарын жеткізуде - 80% дейін құрайды. Ал бұл көпшілік шаруашылықтардың, әсіресе, егінмен айналысатын шаруашылықтардың техникалық ахуалын анықтайтын ең негізгі техника түрлері ғой.

     Біртіндеп басқа да лизингілік компаниялар  құрыла бастады. «ҚазАгроҚаржы» ЖАҚ  басқа, қазір Қазақстанда, негізінен, өнеркәсіп, сауда, технологиялық  және басқа да жабдықтарды, автокөлікті, оргтехниканы жеткізуде мамандандырылған 180 астам жекеменшік лизингілік компаниялар  тіркелген. Нақты ауыл шаруашылығы  лизингісімен небары 14-15 компания айналысады, жалпы көлемде олардың үлесі  көп емес, орташа есеппен 15 -20% құрайды. 

     Өз  қызметін жүзеге асыру үшін олар жоғары пайыздық мөлшерлемемен несиелерді жұмылдырады (18-23%), ал олардың өтемақысы  бойынша шығындарды лизинг алушыларға салады, бұл жалға алынған техниканың құнын  айтарлықтай қымбаттатады. Шаруалардың көпшілігі үшін лизинг әлі  қолайлы емес екендігінің  себебі де осында жатыр.

     Айналым қаражаттарының шектеулілігінен қолдағы  бар қаржы қорларының  көп бөлігін  ауыл кәсіпорындары ағымдағы шығыстарға аударуға мәжбүр, бұл қаржы лизингісі  жағдайында төлемдерді қайтармау тәуекелдігімен ұштасқан. Қазіргі кезде лизингілік компаниялар қамтамасыз ету шартына  алушылармен лизинг шартының өтімді жылжымалы және жылжымайтын мүлікті  немесе ақшаны кепілдікке салу туралы тармақтарын орындалуын, банк кепілдігін, лизинг затын сақтандыру және т.б. енгізе отырып, бұл тәуекелдіктерді азайтуға тырысады.

     Лизинг  берушілер мен олардың несиегерлеріне мемлекеттік кепілдік беруді ұйымдастыруға  агролизингті тікелей қаржыландырудан  бюджеттік қаражаттарды пайдалануды  қайта бағдарлау 1) шарт талаптарын орындамау тәуекелдігін, лизингілік төлемдер құрылымындағы банк несиелерінің пайыздық мөлшерлеме үлесін едәуір азайтуға, 2) табысталатын техника құнын арзандатуға, 3) экономиканың аграрлық секторына  ірі қаржы ресурстарын тартуды  қарқындатуға мүмкіндік береді.

     Алдын ала жасалған деректер бойынша, жасасқан шарттардың көлемі ақшаға шаққанда $5,5 миллиардқа жетті. Лизингілік индустрияны  дамытудағы негізгі ынталандырушы  фактор - мемлекет саясаты, біріншіден,  осы инвестициялық құралды пайдаланатын кәсіпорындарға салық пұрсаттылықтары.

     Ресейде нақты 300 лизингілік компания әрекет етеді, ал ұлттық қауымдастығына небары жүз  шақтысы ғана бірлескен. Нарық қатысушылары, тапсырыскерлер мен инвесторлар  үнемі «Эксперт-РА» агенттігі  мен Жоғарғы экономика мектебінің профессоры,  «Гарантинвест» консалтингілік компаниясының басшысы В. Газман жүргізетін 2 зерттеуге бағдарланады. В. Газман мырзаның зерттеуі негізінде (ол 300-ге таман компанияны қамтиды, соның ішінде барлық ірі компанияларды) London Financial Group Ресейдің әлемдік рейтингтегі  жайғасымын анықтайды. Алты жыл бұрын  лизингілік операциялар көлемі бойынша  Ресей 34-ші жайғасымда, ал 2003 жылы жабдықтар лизингі бойынша дүние жүзінде 18-ші орынға, Еуропа бойынша 10-шы орынға шықты.

     Өткен жылы нарықтың  жоғары серпіні солай  сақталып қалды. «КМБ-банк» ЖАҚ лизингілік операциялар басқармасы бастығының, «КМБ лизинг» компаниясының басшысы  О. Бушинаның бағалауы бойынша, нарық  көлемі шамамен 30% өсті және $5 миллиардқа жетті. «КамАЗ-лизинг» ААҚ бизнесті дамыту жөніндегі  бас директорының орынбасары Д.Глобенконың берген бағасы одан да қуанышты - $6 миллиард.

     Басты даму стимулы деп лизинг нарығының  қатысушылары бір дауыстан салық  пұрсаттылықтарын біріншіден, өзіндік  құнға лизингілік төлемдерді жатқызу  мүмкіндігін айтады. Кейінгі 2 жылда  лизингтің артықшылығын жоғары дәрежеде іске асыруға мүмкіндік беретін  бірқатар нормативті құжаттар қабылданды, қазір лизингілік компания басшылары  енді сол жеткен жетістіктерді сақтап қалмақшы. «Лизинг ендігі – ең күшті  инвестициялық құралдардың бірі болып қалғаны бәріне мәлім, - дейді  О.Бушина. – Өндіріс тек кәсіпорынның жабдық лизингісіне салатын салынымдары  есебінен ғана емес, сонымен қатар  салық  жеңілдіктерінен босатылатын  қаражаттар есебінен де жаңартылып жатыр».

     Нормативтік базадағы (Салық Кодексінің 30 тарауы) кейінгі өзгерістердің бірі - лизингілік компанияларды мүлікке салынатын  салықтан босатты. Осы тараудың ережелерін түсіндіре отырып, Қаржы министрлігі  (2004 жылғы 31 тамыздағы хаты) лизинг берушінің  табыс салынымдары ретінде баланс бойынша өтетін мүлікке салық  салынбайтынын атап өтті. Сөйтіп, мәміле қатысушылары лизингілік мүлік құнын  жылына 2,2% үнемдеуге мүмкіндік туғызды.

     Дағдарыс  кезінде ғана күшейе түсетін нарықтың жүйелі проблемасымен ұзақ мерзімді қаржыландыру дефициті: «банк секторының толық жетілмеуі, нарықтағы ұзақ мерзімді өтемпаздықтың жоқтығы (бір  жыл және одан да көп) лизингілік компанияларға  көп көлемдегі ұзақ мерзімді ресурстарға  өтуіне мүмкіндік бермейді.  Europlan  батыс акционерлері, маңызды шетелдік серіктестер, филиалдардың жетілдірілген  желісі – сонда да біз $100 миллионнан жоғары мөлшердегі несиелерге қолымыз  жетпейді», - деп санайды Europlan компаниясының  президенті Н.Зиновьев.

     Кез келген өскелең нарық сияқты Ресейде  лизинг  тіптен бір текті емес. Сарапшылар лизингілік компанияларды  құрылтайшылар, мәміле заттары, мақсатты аудиториялар бойынша жіктеуден  баяғыда-ақ бас тартқанды. Нарық  қатысушылары атаған жалпы беталыс  – лизингілік компаниялардың әмбебаптануы. 2004 жылдың ең көзге көрінетін мәмілесі  – Еuroplan компаниясының $20 миллионға «Рольф» тобы лизингілік бөлімшесін - «Фирма Кельвин» ЖАҚ сатып алуы болды. Ең ірі дилерлік холдинг бейініне жатпайтын бизнесінен айрылды, өйткені лизингілік компанияның өскелең қаржы қажеттіліктерін меншікті өз қорлары есебінен қамтамасыз етуге мүмкіндігі болмады.  

Қорытынды

Әлемдік нарықта өздерінің техникалық және құндық параметрлері бойынша ұқсас  машиналар мен құрылғылар түрлерінің номенклатурасының көбеюі. Осының әсерінен өз тауарларын өндіру үшін неғүрлым жақсы  келетін , тиімді құрылғыларды таңдау мәселелері күшейе түсті және сонымен  бірге , құрылғыларды уақытша пайдалану  қажеттіліктері арта бастады.  Лизингтік  қатынастардың пайда болып дамуына  әсер еткен маңызды факторлардың бірі қаржы нарығындағы капиталдардың  жеткіліксіздігі.  Бұл жағдай орта және кіші кәсіпкерлікпен айналысатын  фирмалардың қаржылық жағдайында неғұрлым кері әсер етеді . Сонымен қатар , мемлекеттердің өзіндік өндірістік инфрақұрылымы  жеткілікті деңгейде дамымаған жағдайларда , тапшылық әсерінен бағалардың тез  қарқынмен өсу және валюталық  дағдарыстар кезінде өзіндік  қаражаттар есебінен құрылғыларды сатып  алу мәселелері тереңдейді .  Лизингтік  қатынастардың қалыптасып дамуына  әсер еткен себептердің бірі ретінде  лизинг негізінде қаржыландыру нарықтық экономикасы дамыған елдердегі  қаржыландырудың негізгі қағидасына , яғни , қаражаттарды өз атынан емес делдалдар  арқылы орналастыру қағидасына сәйкес келетіндігін атауға болады. Мұндағы негізгі мақсат – жауапкершіліктер мен тәуекелділіктерді бөлу. Сонымен қатар шетелдерде лизингтік қатынастардың дамуына төлем қабілеттігі бар сұраныс пен ұсыныс арасындағы сәйкессіздіктер , мемлекеттің әсер ету шаралары сияқты экономикалық шараларды қоса кеткен жөн. Сонымен жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе , шетелдерде және отандық нарықта лизингтік қатынастардың пайда балып , даму шарттарының бір-бірінен ерекшеленетінін көруге болады.Бұрынғы Совет Одағы құрамындағы елдерде лизингтік қатынастардың пайда болуының негізгі факторы ретінде қаржылық қатынастармен бірге материалдық қатынастардың да жетіспеушілігін айтуға болады.Сондықтан да , біз үшін әлемдік және отандық экономикалық нарықта лизингтік қатынастардың қалыптасу және даму тәжірибесін зерттеудің маңыздылығы өте зор. Сонымен жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып , қазіргі уақытта лизингтік қызметтер нарығы әлемнің шамамен барлық аймақтарында дамуда деп айтуға болады. Әлемнің көптегенн елдеріндегі инвестицияның жалпы көлеміндегі лизингтің алатын үлесіне байланысты лизингті инвестициялаудың болашағы бар бір формасы деп толық санауға болады. Бүгінгі таңда  экономикасы серпінді қарқынмен өсіп келе жатқан Қазақстан ауылға және ауыл шаруашылығына шындап көңіл аударуға тиісті.