Инвестициялық сапаларды бағалау және бағалы қағаздар тиімділігі

Қазақстанда аралас үлгі пайдаланылады: бағалы қағаздар рыногында  банктік емес компаниялар да, банктер де делдалдар бола алады.[13, 225б] 

Бағалы қағаздар рыногында  инвестициялық қорлар өзгеше жағдайда болады. Олар инвесторлардың ақшасын  жұмылдыруды есепке алу жүйесінде  тіркеудің талаптары мен тәртібі "Бағалы қағаздар туралы" заңға  және уәкілетті органның нормативтік-құқықтық актілеріне сәйкес белгіленеді.

Бағалы қағаздардың  эмиссиясы көпшілікке жариялаусыз  немесе жарнамасыз инвесторлардың алдын  ала белгілі шектеулі саны арасында немесе инвесторлардың шектелмеген  саны арасында ашық сату жолымен жүзеге асырылуы мүмкін.

        Бағалы қағаздардың айналысы, яғни инвесторлардың арасында, соның ішінде инвестициялық институттардың делдалдығы кезінде оларды сатып алу - сату рыноктық бағалар бойынша жүзеге асырылады. Бағалы қағаздардың бағамы қор биржасында анықталады, ол бағалы қағаздардың табыстылығы нормасына (акциялар үшін дивидендке, облигациялар үшін пайызға) тура және несие пайызының бар деңгейіне кері үйлесімді болады. Демек, бағалы қағаздардың бағамы табыс шамасына тікелей байланысты болады. Атап айтқанда, акциялардың бағамы дивидендтің көбеюіне орай артады және дивидендтің төмендеуіне орай құлдырайды.

Рыноктық бағам бағалы қағаздар сұранымы мен ұсынымының ара  қатынасының әсерімен қалыптасады, ол көптеген факторларға және ең алдымен  экономикалық факторларға байланысты. Дивидендтер көбейетін жөне тиісінше бағалы қағаздарға сұраным артатын экономикалық өрлеу кезеніңде олардың бағамы артады, экономикалық дағдарыс кезінде ол құлдырайды, өйткені дивидендтер азаяды, несие пайызының нормасы өседі.Акциялардың бағалары (бағамы) бір акцияға ұлттық валюта бірлігінде, ал облигациялар мен мемлекеттік борыштық міндеттемелер олардың атаулы құнына (номиналға) пайызбен анықталады. Бағалы қағаздармен жасалынған мәмілелер оларды белгіленген тәртіппен ресімдегеннен кейін ғана заңды деп есептеледі. Эмитент немесе инвестициялық институт бағалы қағаздарды сатарда инвесторларға мәміле предметі болып табылатын бағалы қағаздар туралы, бұл бағалы қағаздарға салынған жұмсалымдармен байланысты тәуекелдіктер туралы, олардың табыстылығы, табыстарды алу тәртібі және мезгілдері, бүл табыстарға салынатын салық туралы толық және объективті ақпарат беруі міндетті.

Бағалы қағаздармен  операциялар жүргізген кезде  арнаулы 
алым алынуы мүмкін, оны алудың тәртібі мен шарттары салық 
заңнамасымен анықталады.Бағалы қағаздар рыногындағы қызметті оның инфрақұрылымы жүзеге асырады. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы қаржы  рыногының дамыған инфракұрылымы бар, ол өзіне төлем жүйелерін, Қазақстан қор биржасын (КАSЕ), Банк аралық есеп айырысудың  Қазақстан орталығын (МЕҚО), Бағалы қағаздардың орталық депозитерін,  Банкнот фабрикасын, Теңге сарайы мен Кассалық операциялар және құндылықтарды сақтау орталығын (Гохран) кіріктіреді.

 Бағалы қағаздар  рыногында уәкілетті органның—бағалы  қағаздар рыногын реттеу мен қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттік органның лицензиялауына жататын мынадай қызмет түрлері:

1) брокерлік-дилерлік; 

2) бағалы қағаздарды  үсынушылардың тізілімдері жүйесін

3) инвестициялық портфелді  басқару;

4) зейнетақы активтерін  инвестициялық басқару;

5) кастодиандық;

6) трансфер-агенттік;

7) депозитарийлік;  

8) бағалы қағаздармен  және өзге де қаржы құралдарымен  сауда ұйымдастыру жүзеге асырылады.Жоғарыда аталынған қызметтер бағалы қағаздар рыногындағы кәсіби қызметтер болып табылады. Рыноктағы кәсіби «қызметтің белгілі бір түрін немесе өзара қоса атқаратын түрлерін жүзеге асыратын үйымдар өзінің қызметін үйлестіру мақсатында өзін-өзі реттейтін бір ғана ұйым құрады. 

 

2.2 Бағалы қағаздар нарығы мен түрлері.

 

        Бағалы қағаздар нарығы –шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет шығарған (айналысқа шығарған) бағалы қағаздардың саналуан түрлері сатылатын және сатып алатын қаржы нарығының бөлігі. Бұл  нарықтың жұмыс істеуі көптеген экономикалық, әсіресе инвистициялық процестерді реттеп, олардың тиімділігін артыруға мүмкіндік береді. Бұған осы нарықтың қор құрылымдарының – бағалы қағаздардың сан алуандылығымен қол жетеді.

Бағалы қағаздар нарығы экономиканың барлық субъектілерінің  өздеріне қажетті ақша ресурстарын  алуына кең мүмкіндіктер жасайды және алудың жолын жеңілдетеді. Ол нарықтық экономикадағы көптеген стихиялы түрде өтіп жатқан процестердің реттеушісі болып табылады. Ол әсіресе күрделі жұмсалымдарды инвистициялау процесіне қатысты. Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының жұмыс істеу елдің экономикасында жалған емес нағыз дербестігі бар меншік иелерінің болуымен объективті түрде алдын ала анықтайды. Тек осыдан тәуелсіз меншік иелері ғана бағалы қағаздар нарығында қаржы ресурстарына деген сұранымды көрсете отырып әрі оларды түрлі шығындарға тиімді етіп бағыттай отырып, сауда мәмілелерін жасай алады. Сонымен бірге бағалы қағаздар нарығының жұмыс істеуі тиісті құқықтық негіздерсіз де мүмкін емес. “Бағалы қағаздар нарығы туралы” заңның қабылдануы қор нарығында қалыптасқан қатынастарды одан әрі дамыту қажеттігінен туып отыр. Бұл заңның қызмет аясы онымен бірге бір бумада (пакетте) қабылданған “Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздармен жасалған мәмілелерді тіркеу туралы” заңдарымен іштей астарласып жатыр. “шаруашылық серіптестіктері туралы” заң күші бар жарлыққа түзетулер мен толықтырулар енгізіліп, “акционерлік қоғамдар туралы” заң қабылданғаннан кейін қаржы нарығының қызмет ететін сферасы болып табылатын бағалы қағаздар нарығының толыққанды жұмыс істеуіне кең жол ашылып отыр. Қазақстанда бағалы қағаздар нарығы 1991 жылдан бастап қалыптаса бастады. Бұл мәселеде мемлекеттік кәсіпорындардың жекешелендірілуі және акционерлендірілуі шешуші роль атқарады. Қысқаша мерзім ішінде күллі ұлттық шаруашылық кешені заңды түрде экономикалық жағынан өзгеше кәсіпоындарға айналды, олардың көпшілігі нақты иесі бар акционерлік капитал ретінде көрінді. Осының нәтижесінде 1991 – 1993 жылдары 200 акционерлік қоғамның, соның ішінде 30 ға жуық акционерлік коммерциялық банктің акциялары тіркелінді. Бұл жылдары эмиссияның жалпы соммасы 110 млрд сом болды. Соның ішінде банктердің үлесі 80 % құрады. Бағалы қағаздар нарық шаруашылығы жүйесінде ақшаны жұмылдыру, жасау және айырбастау процесіндегі ыңғайлы әрі тиімді құрал рольін атқарады. Халыққа белгілі бір кәсіпорынның табыстарынан ортақтасуға мүмкіндік бере отырып, бағалы қағаздар іскерлік белсенділікті арттыра түседі және ұлттық байлықты басқаруды жеңілдетеді.

Бағалы қағаздардың  айналысқа шығарылуы әдетте нақты  шаруашылық келісім шарттарға негізделеді.Әлемдік  қаржы дағдарысының  және экономиканың нақты секторларындағы өндірістің құлдырауынан туындаған сыртқы және ішкі факторлардың еліміздің бағалы қағаздар нарығына тигізген жайсыз әсеріне қарамастан, ол даму үстінде. Республиканың бағалы қағаздар нарығында жасалып жатқан қадамдар соңғы кездері айтарлықтай белсенді бола түсті.

 

       Бағалы қағаздар – мүліктік құқықты растайтын ақшалай құжаттар немесе мұндай құжаттарды шығарған ұйымға олардың иелері қарызының қатысы.

Бағалы қағаздардың  бір ерекшелігі ретіне олардың мүліктік сипатын айтуцға болады. Яғни бағалы қағаздар міндетті түрде оның ұстаушының қалайда бір мүлікке құқылы екендігін куәландыруға тиіс. Бұл белгілі бір тауар немесе нақты акцияның соммасын алуға мүмкіндік береді. Сондай – ақ бағалы қағаздар белгілі бір қоғамның, кәсіпорынның, фирманың, ұйымның меншігіне қатысуға және басқаруға құқық береді. Бағалы қағаздардың түрлері сан алуан: оларғы акциялар, облигациялар, мемлекеттің борышқорлық міндеттемелері, банктердің депозит және жинақ сертификаттары, ұлттық банктің мерзімді ноттары жатады. Бағалы қағаздарға банк иесін алғандығын растайтын құжаттар, борышқорплық қолхаттар, өсиехат (өсиетнама), лоторея билеттері, сақтық полистері жатпайды.

Бағалы қағаздар бойынша  олардың иелеріне дивиденттер немесе пайыздар түрінде табыстар төлеу, ондай – ақ бұл құжаттардан туындайтын ақшалай немесе өзге құқықтарды басқа тұлғаларға берудің мүмкіндігін қарастырылады.

Бағалы қағаздар ұсынбалы, ордерлік және атаулы болуы мүмкін.

Атаулы бағалы қағазбен кукәландырылған құқықтар онда аталған  адамдар тиесілі болады.  Акция – қоғам ығаратын және бағалы қағаздың түрі мен санатына байланысты дивиденттер алуға, қоғамды басқаруға қатысуға және қоғам жойылғаннан кейін оның қалған мүлкінің бір бөлігіне акционерлердің құқықтарын куәландыратын бағалы қағаз.Облигация ұстаушының оны шығарған дамнан онда көзделген мерзімде нақты құнымен облигация немесе басқа мүліктік балама алуға құқығын куәландыратын бағалы қағаз облигация деп атаймыз. Облигпация өзінің ұстаушысына облигацияның нақты құнының онда көрсетілген сиақыны (мүдден) не өзге де мүліктік құқықтық алуына құқық береді.

Облигациялардың мынадай  түрлері болады:

-    ішкімемлекеттік  және жергілікті қарыздардың  облигациялары.

-    Кәсіпорындардың  облигациялары.

Ішкімемлекеттік және жергілікті қарыздарды өткізуден алынған қаражаттар тиісті бюджеттерге бағытталады. Бұл қарыздардың облигацияларын банк мекемелері таратады. Пайыздық ішкі және жергілікті облигациялары бойынша табыс облигациялардың номиналына сыйақы (мүдде) есептеу жолымен немесе купондарды төлеу жолымен қарыздарды көптеген де төленеді.

Кәсіпорындардың облигациялары  олардың жарлығына және қолданыстағы заңдарға сәйкес шығарылады және таратылады. Облигациялар атаулы, сондай-ақ ұсынбалы, пайыздық және пайызсыз (мақсатты), еркін  айналатын немесе айналысы шектеулі болып шығарылуы мүмкін. Кәсіпорындар облигацияардың барлық түрлерін меншікті қаражаттарына, ал азаматтар жеке қарадаттары есебінен сатып алады.

Коосамент – жеке тұлғаның немесе заңды ұйымның жүк жөнелтушіге  берген және жүкті тасымалдауға алынғанын куәландыратын қолхат.

Бағалы қағаздар құрамында  мемлекет тарапынан, халықтан және заңды  тұлғалардан алынған қарыз фактісін куәландыратын мемлекеттік бағалы қағаздар ерекше болып келеді. Олар әр түрлі нысандарда шығарылады: қазынашылық  міндеттемелер, қазынашылық бондар, облигациялар және басқалар.

 

 

2.3 Бағалы қағаздардың  бағасыздану бойынша операциялар

 

        Бағалы қағаздар каржылардың ең тәуекелділігі жоғары салымдарының бірі болып табылады. ҚР-дағы бухгалтерлік есеп пен есеп беру туралы Ережелердегі өзгертулері мен қосымшаларына сәйкес бағасы белгіленген бағалы қағаздар баланста ең төменгі құн қағидасы бойынша бейнеленуі тиіс. Бұл егер жылдың соңында балансты құрастыру кезінде бағасы белгіленген бағалы қағаздардың құны баланстық құннан төмен бояса, онда жаңа нарықтық құн бойынша олардың қайта бағалануы тиіс екеңдігін білдіреді. Бағасы белгіленген бағалы қағаз желтоқсан айыньщ соңғы күніндегі баға сатып алушы мен сатушының сол күндегі бағасының арасындағы орташа көрсеткіші ретінде анықталады. Бұл кезде бағалы қағаздардың баланстық (есепті) құны мен олардың қалыптасқан нарықтық  басын арасындағы айырманың сомасына қорытынды проводкаларымен мынадай жазу жазылуы тиіс:

Дт - 7410 «Инвестициялардың  пайдалануымен басланысты шығыстар»  шоты.

Кт – 1100-1150 «Қаржылық инвестициялар» шоты.Бағасы белгіленген курсқа жатпайтын бағалы қағаздар бойынша да қайта бағалау жүргізіледі, бірақ оладың баласттық құны өзгертусіз қалады. Қайта бағалау бағалы қағаздардың құнсыздануы бойынша резервтер құруға алып келеді. Бағасы белгіленген бағалы қағаздар бойынша резервтің мөлшерін анықтау кезде олардың нақты қамтамасыз етілуіне сүйенеді, ол бағасы белгіленбеген бағалы қағаздар бойынша қамтамасыз етілу мөлшері дисконттау коффициентінің жәрдемімен шартты түрде анықталады. Дискоттау коффециенті жыл бойы өзгеріп отыруы мүмкін. Бухгалтерлік есепте резервтердің қырылуы төмендегі проводкаларымен бейнеленеді: Дт - 7410 «Инвестициялардың пайдалануымен басланысты шығыстар» шоты.Кт – 5310 «Заңдармен бекітілген резервтік капитал» шоты.Әрбір жеке қағаз үшін барлық бағалы қағаздар құнынығ сақталу немесе өсуінен тәуелсіз резервтер құрылады. Сөйтіп, аналитикалық есеп әрбір резерв үшін жүргізіледі.

Нарықтық құнын қор  құндылықтарының баланстық құнынан  артығы бухгалтерлік жазуларымен қосақталады.Егер құнсыздануға бұрын резерв құралған бағалы қағаздың жыл қортындысымен нарықтық күні жылдық резерв кіру үшін мөлшерлі баға ретінде пайдаланылған нарықтық бағадан артып кетсе, онда бұл қағаздың құнсыздану жөнінен резервтің сомасы құрытынды жазулаырмен табысты және залалдар шотына қаржылардың толық аударылуына дейін түзетіледі. Бұл жерде :

Дт - 5310 «Заңдармен бекітілген резервтік капитал» шоты.

Кт - 5510  «Есепті жылдың бөлінбеген табыс (жабылмаған залалы)» шоты бейнеленеді.Бұрын құнсыздануға резерв құрылған бағалы қағаздар сату кезінде қағаздың сатылуы бойынша жазулармен бір мезгілде олар бойынша резерв сомасы № 551 шоттын дебетінен № 5510 шоттың кредитіне ауыстырылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 ҚОРЫТЫНДЫ

 

       Инвестициялық қызметті жүзеге асыру арқылы мемлекет иновациялық жетістіктерге жете алады. Ескере кететін болсақ ұзақ мерзімді қаржыландырудың бірден бір қайнар көзі болып табылатын инвестициялар, лизингтер, бағалы қағаздар болып табылады. Бүгінгі күні біздің елімізде осы инвестициялық саясат, лизингтік келісім және қор биржасындағы бағалы қағаздардың қарқынды дамуы күннен күнге өз мәресіне жетуде.Менің бұл курстық жұмысты таңдаған себебім: Кез-келген істі бастау үшін міндетті түрде қаражат керек. Сондықтан қаржыландырудың көздерін анықтап және оларды қалай басқарудың амалдарын саралап және де Қазақстан Республикасындағы банктердің, қаржылық институттардың, кәсіпкерліктердің, ұйымдардың ұзақ мерзімді қаржыландыру көздерінің басқарылуын жан-жақты талдап, зерттеп білу. Онда кездесетін кемшіліктерді ескеріп, оңтайландыру шаралары мен бағыттарын ұсыну.  

Курстық жұмыстың бірінші  бөлімінде қаржыландырудың ұзақ мерзімді көздерін бастапқы түп тамыры қайдан алынады? Қалай жүзеге асырылады? Олардың әдістері мен бағыттары  қандай? Деген сұрақтарға жауап жаздым. Сондай-ақ  шетелдердегі күрделі қаржы салымдарының жүйесін қарастырдым. Дамушы мемлекеттердегі мұндай ұзақ мерзімді қаржыландыру көздері негізінен 60-шы жылдары олар саяси тәуелсіздік алғаннан кейін пайда болды. Бұл банктерді құруға дамыған елдердің банктерді белсенді қатысты. Дамушы елдердің инвестициялық банктері орта және ұзак мерзімді несиелеумен, бағалы қағаздармен операциялармен айналысады.

Екінші бөлімде мен  инвестиция туралы заңдылықтар мен  нармативтік актілерді сараладым.   Қаржыландырудың ұзақ мерзімді көздерін басқару аспекттілерін жаздым. Және де екінші бөлімнің соңғы бөлімшесінде Қазақстан Республикасының  аумағындағы 2004-2006 жылдар арасындағы мәліметтер бойынша кәсіпкерліктердің ұзақ мерзімді қаржылық салымдарына талдау жасадым. Инвестициялық банктердін пайда болуын негізінен мемлекеттің бағалы қағаздарын орналастырумен байланысты деп көрсетеді. Кейіннен ұйымдастырудың акционерлік формасының    пайда    болуымен    олар    үлкен