Инвестициялық сапаларды бағалау және бағалы қағаздар тиімділігі

        Инвестицияның өндiрiс көлемiнiң жалпы дәрежесiне не болмаса жалпы Ұлттық өнiмге, яғни табыстың деңгейiне байланысты. Олар жалпы экономикалық белсендiлiктiң қайнар көзi.

      Шығындар. Кәсiпкерлер мен үй сатып алушылар, әдетте инвестиция үшін заемдық қорлар тұрiнде төлейдi. Оның бағасы заемдық қаржылардың пайыздық ставкасына қатысты. Экономикада пайыз ставкасы ерекше орын алады, инвестиция шығынына әсер етедi, сондықтан ол жиынтық ұсынысты анықтайды. Инвестицияның құрылымына белсендi ықпал етушi тағы бiр нәрсе – салықтар. Федералды үкiмет инвестицияға салық арқылы бақылау жасайды. үкiмет, мысалы, Президент Кеннеди түсында енгiзiлген салық, неше арқылы инвестициялық компанияларды қуаттап отырды, олар жаңа құралдар алу үшін 10 пайыздық салық қарызын бередi.                               Инвестициялық мақсат – мұраттың қорытындысынан жасайық. Кәсiпкерлер инвестицияны табыс алу мақсатынмен жасайды, сондықтан инвестиция шешiмi мыналарға байланысты:

а) жаңа инвестиция арқылы өндiрiлген өнiмдерге сұраныс болу керек;

б) инвестицияға әсер ететiн пайыз ставкасымен салық және экономистер бағалануына негiзделген өнер кәсiпшiлдердiң үмiтi. Нақты және номиналды пайыз ставкасы. Нақты пайыз ставкасы – тауарлар мен қызметтерге төленген заем  иелерiнiң ақша сомы. Болашақ пайда бастапқы кездегiнiң жоғары, сосын инфляцияның күшейуiнен инвестицияның долларлық курсы өседi. Сондықтан инвестиция бағалағанда ңнақты инвестицияң деген термин шығады. Яғни ол инвестицияны тұрақты бағамен  алу дегендi бiлдiредi. Жинақ пен инвестиция ниетiндегi алашақтар. Тұтыну мен инвестиция туралы қазiргi теорияларға қарап, бiр мынаны атап көрсетуiмiз керек: қазiргi комплекстi экономикадан жинақ пен инвестицияның бiз қалайтын дәрежесiн автоматты тұрде теңестiруге болмайды. ґйткенi оларды жүзеге асырушылар - әртұрлi адамдар, себептерi де әртұрлi, сондықтан нарық жинақ пен инвестицияны тез сәйкестiре алмайды. Еркiн бәсеке экономикасында инвестицияның қажеттi саны болуына кепiлдiк берiлмейдi, толық жұмыспен қамтамасыз ете алмайды. Жылдар бойы, ондаған жылдар бойы инвестицияның төмендеуi, шығындарда болады, олар дефляцияға, банкротқа әкелiп соғады, не болмаса басқаша болады. Банктер мен басқа да қаржылық ресурстар мен берiлетiн несиелердi келесiдей үлгiде топтастыруға болады:

1. Ағымдағы қызметтiң iске асырылуы;

2. Инвестиция қызметтiк iске асырылуы;

Ағымдағы қызмет:

• айнымалы қаржылрдың толықтырылуы. Шикiзат, материал және тауар сатып алу;
• қызмет және сату Ұйымдарына шығындар;
• операциялық қызметке сбасқа да шығындардың тұрлерi.

Инвестициялық қызмет:

• құрал – жабдықтарды, технологияны сатып алуға үзақ мерзiмдi қаржы бөлу;
• материалды емес активтерге және тағы басқаларына шығындар.

Қаржылық инвестиция дегенiмiз – жарғылық капиталдағы инвестициялар, кәсiпорын және Ұйымдардың құнды қағаздары, мемлекеттiк және жергiлiктi заемдарды пайыздық облигациялары. Іаржылық қаржы бөлу. ұзақ мерзiмдi инвестиция дегенiмiз, ол яғни тiкелей инвестиция. Жоспарлау және есептеу практикасында ұзақ мерзiмдi инвестиция келесiдей белгiлерi бойынша топтастырылады: жұмысты орындау әдiсi бойынша (өндiрiстiк, өндiрiстiк емес тағайындалу); негiзгi құралдарды қайта өңдеу бейнесi бойынша (жаңа құрылыс, өрiстету, реконструкция, қайта қарулану); техникалық құрылым бойынша (құрылыс жұмыстарына шығын, монтаж жұмыстарына шығын, басқа да шығындар).

Инвестициялық саясат экономиканың тауарларында және салаларында капиталды  қаржы бөлiду пайдаланудың негiзгi бағыттарын суреттейтiн халық шаруашылығының әдiстемелер мен шешiмдерiнiң жиынтығын  бiлдiредi. Инвестициялық саясаттың рыноктық қатынасқа өту кезеңiнiң негiзгi мақсаты тұтынушы, қайта өңдеу салалары арасындағы байланыс оптимизациясында қорытындылануы. Экономикалық құрылымдарын реформалау.

       Қазақстанның қазiргi және болашақтағы есептерiнiң этаптары бойынша мемлекеттiк инвестициялық саясат негiзiнде iске асырылады. Бiрiншi этаптың мiндетi макроэкономикалық тұрақтылықтың жетiстiгi және өндiрiстiң қолдануының қайнар көзiн кеңейту үшін шарт құру болып табылады (1996-1998 жж). Екiншi этаптың мiндетi өндiрiстiң жандануы және экономикалық өсудiң бастамасы үшін шарт құру болып табылады. Мемлекеттiк инвестициялық саясат бәрiнен бұрын құрылымды саясаттың басты бағыттары мен басымдылықтарын өткiзуге көзделген. 1996-2000 жыл мерзiмiнде инвестициялық саясаттың ерекшелiктерi мен сипаты өндiрiстiң құлдырауының бiрте-бiрте тенденциясын жеңуi шартымен iске асырумен анықталады және бiр мезгiлде келесiдей мәселелердi шеше алады:

• экономиканың құлдырауын ұстап тұратын шаруашылықтандырудың өмiрге қабiлеттi жүйелерiнiң дамуы және оны сүйемелдеу;
• iшкi және сыртқы нарық үшін перспективтi өндiрiстiң дамуы;
• жеке инвесторларды ынталандыру, шетел инвесторларын қоса.

Жақын арада, экспорт  мамандырудың капиталдық салаларының  дамуының қамтамасыз ету және сақтау мақсатында инвестицияны бюджеттiк қаржыландырудың толығымен бас тарту мүмкiн емес. Осы бағыттар бойынша республиканың бюджетiнде сәйкес шығындар қаралуы тиiс. Бiздiң бағалауымыз бойынша ол бюджет шығындарының 8-9 пайызын құрау мүмкiн. Қаржыландырудың ерекше мақаласы ретiнде мемлекеттiк және мемлекеттiк емес кәсiпорындардың, Ұйымдардың қаржылары қаралады. Олар өндiрiстiк белгiлердiң капиталды қаржы бөлуiнiң жалпы көлемiнiң    80-81 пайызын  құрайды. Оның iшiнде 40-45 пайызы кәсiпорынның жеке қаржысын құрайды, ал қалғандары несиелiк ресурстарын құрайды. Есеп айырысу, жақын жылдардағы қаржылық жағдайда, акция сатып алуға, дивидендтерге төлеуге, өндiрiстiк емес салаларға шығындардың өсуiне байланысты кәсiпорындар жеке қаржыларының тапшылығының қадағалауын көсетедi. Осыған байланысты несиелiк ресурстардың салалардағы қажеттiлiгi. қайтымсыз қаржыландырудың кепiлдемесiнiң болмауы өндiрiстiк күштiлiктi кеңейту бойынша бұрынырақ қабылдаған жобаларды қайта қарауға, кәсiпорынға, мәжбұр етедi. Кәсiпорындар жұмыс iстеп тұрған өндiрiстерге капиталды қаржы бөлудi, өздерi жоспарлайды. Яғни олар өздерiнiң жеке қаржыларының қамтамасыз етедi. Сонымен қатар, әр салада iшкi басымдылықтың блiнуi ескерiлген. Электр энергетикада Экiбастұз ГРЭС – 2, Оңтүстiк Қазақстан ГРЭС құрылысының жалғасуы, Экiбастұз – Агадырь, Алматы ТЭЦ –2 және басқаларының электр беру жолдарының жалғасуы бойынша Қазақстанның бiр ыңғай энергия жүйесiнiң құрылуы. Мүнай және газ iздестiру жұмыстарының жалғасы ескерiлiп отыр. Металургиялық комплексте бұл:

• түстi метеллургияның кең базасының ары қарай дамуы;
• Қызылорда облысының  ңШалқияң кеңi, Жезқазған болысынан – вольфрам рудасының табылуы;
• Қарметкомбинаты, Шымкент қорғасын зауыты, ґскемен қорғасын – мырыш комбинатының әрекеттегi өндiрiстi жаңарту және кеңейту;
• Васильков, Ақбасай алтындарын, кәсiпорын және шетел инвестицияларын қаржыларын есептеу және меңгеру бойынша жұмыстарын тездету;
• Жезқазған және Торғай облыстарында мал өсiру комплексi, Семейде холодильниктiң, Повладар және Ақмола ет комбинаты құрылсының жалғасы және аяқталуы қаралып отырады.

      1997 жылға қаржыландырудың қайнар көзi бойынша капиталды қаржы бөлудiң құрылымы келесiдей мәлiметтербойынша суреттеледi. Капиталды қаржы бөлудiң жалпы көлемiнен кәсiпорындар мен Ұйымдардың қаржыларының есебiнен – 2193,6 млн. теңге игерiлген. Ол жалпы көлемiнiң – 78,4 пайызын құрайды. Бюджет қаржылар есебiнен 596,7 милллион теңге игерiлген. Олардың өндiрiстiң барлық элементтерiнiң әр уақыты жаңаруы және өрiстеу болып табылады. Барлық осы жағдайлар нарықтың корньюктураларын өркейту, болашақта қандай құрылым керек екенiдiгi сияқты, әртұрлi проблемалар қатысып тұрады. Шет ел практикасында кез-келген өзгерiс жобаларымен байланысты болып келедi./9/

Инвестор - салым иесi, инвестицияларды жүзеге асыратын жеке адам Ұйым немесе мемлекет.

 

Сурет – 3. Инвесторлар  және инвестициялық капиталдың қайнар көзi.

Сурет – 3-те инвестицияны жүзеге асырушы инвесторлар, ал инвесторларды  жүзеге асырушы қандай Ұйымдар, яғни олар қандай органдармен, жүйелермен байланысты екенi туралы көрсетiлген.

Сонымен қорыта айтқанда, инвестиция дегенiмiз – ақша қорын сатып қалу және оны өсiру үшін қажет шығын:

-шетелдiк инвнстиция  дегенiмiз-қабылдаушы елдегi компанияның  қызметiн бақылап, басқару үшін  капиталдың мақсатты тұрде ауысуы;

- тiкелей инвестиция  деп- капиталды экспорттаушының  қабылдаушы ел территориясында өндiрiстi Ұйымдастыруын айтамыз.     

 1.2 Инвестицияның қызметі мен операциялары

 

       Инвестициялық қызмет бұл – инвестицияларды салып және инвестицияларды жүзеге асыру бойынша тәжірибелік әрекеттер жиынтығы.

Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық процесс әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып, еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр. Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры болып саналады. Инвестициялық жобаларды іске асыру өндірісті жетілдіріп, сатылатын тауарлардың сапасын арттыру онымен қоса жұмыс орындарының көбейіп, тұрғындарды еңбекпен толығымен қамтамасыз етуге, сөйтіп халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне мүмкіндік береді. Сонымен, елімізде жүргізіліп жатқан инвестициялық процесті экономикалық пайда кіргізіп, әлеуметтік саланың өркендеуіне жағдай жасайтын қызмет деп қарастыруымыз керек. Осыған орай, инвестициялық іс - әрекетті талдауда оның тиімділігіне экономикалық шаралармен бірдей әсер ететін әлеуметтік шараларды ерекшелеудің маңызы зор. Бұл тұрғыдан инвестициялық іс - әрекетті екі құрамдас бөлікке жіктеуге болады. Экономикалық құрылым мынадай элементтерден және инвестициялық іс-әрекеттің нәтижесінен тұрады:

1. Пайда табу. Түскен пайданың өзі екі аспектіні қамтиды: экономикалық, яғни инвесторлар пайда тауып оны қайта өндіріске жұмсайды – реинвестирование және әлеуметтік, тапқан пайданының белгілі бір бөлігі инвестордың әлеуметтік қажеттілігіне жұмсалады.
2. Жоғарыда көрсетілген пайданың негізінде жұмыскерлер де табыс тауып, соның негізінде өздерінің, жанұяларының әлеуметтік қажеттілігін өтейді.
3. Пайдадан түскен салық пен өтелімдер мынадай мақсаттарға жұмсалады:

• Міндетті медициналық қамсыздандыру қорына;
• Мемлекеттік зейнетақы қорына;
• Аймақтық бюджетке;
• Республикалық бюджетке;

4. Өнеркәсіптік әлеуметтік  даму қорын құру.

        Егер фирма салымдары бойынша ең жоғары тиімділікке жетуге тырысса, онда олардың басшылары инвестициялаудың базалық принциптерін есептеуі керек.

1. Инвестициялаудың шектеулі тиімділігі

2. "Замазкалау" принципі.

        Сылап, бітеу жұмысына келетіндей инвестиция жүргіз. Шешімді қабылдап алғаннан кейін,  инвестицияны іске асыру барысында ол еркіндікті енді оған бармау алмастырады, Мәселен, қандай станокты сатып алуға, не жалға алуға немесе өзің өндіргің келеді де, бұл операцияны жүргізу үшін қанша кредит аласың, оны қандай мерзімге және қанша проценттік мөлшерде алуға шешім жасауға еріктісіз. Ал, бұл операциялардың бәрін жасап болғаннан кейін, қайтадан қайту оңайға түспейді, өте қыйын болады. Бұл станокты көп жыл бойына пайдалану керек болады, алған кредит үшін проценттерді төлеу керек болады. Сөйтіп, сылап-бітеу процесінен шыға алмай, байланасың да қаласың, өйткені иңвестициялық жоба күшіне еніп алғаннан кейін еркін қимыл-әрекеттерге баруың шектеулі болып қалады.

Мұнан еркін шешімділікке және басқа әрекеттерге баруың мүлдем тиылды деуге болмайды.

        Әрине, сатып алған станокті қайтадан сатып жіберуге де болады немесе акциялардан да құтылуға болады да, "дезинвестирование" деп аталатынды жүргізуге болады. Көбінесе осыны жүргізеді. Қатені кейінге  қалдырудан гөрі, тезірек түзетуге тырысу керек. Бірақ қатені тузеу үшін уақыт та кетеді, ақша да жұмсалады, басқару қызметінде шәлгездік туады, іскер серіктестермен байланыс үзіледі.

Мысалға, әлгі сатып алынған  станокты алсақ, оны 1 жыл бойы пайдаланып келеген. Конъюнктура өзгеріп кетті  де, енді оны пайдалануға мүмкіндік  болмай қалды, оны 10 жыл бойы пайдаланбақ  болған. Осы 10 жылға есептеліп кредит алып, әкеліп беруші және сатып алушылармен келісіп, амортизацияны да есептеп, тиісті ұзақ мерзімді келісім шарттарды жасап қойған. Дезинвестирование жүргізуге шешім қабылдап, қателіктерді жөндеуге бару керек болады, бірақ қателіктерді жөндеуге ештене төлемейтін болды. Кредит үшін (10 жыл) төлеу керек, әкеліп берушіге шартты бұзғаны үшін айып пүл төлеу керек, өйткені ол станоктың жетіспей қалған бөлшектерін әкеліп берген болатын, олар да 10 жыл бойы тиімді келісім бойынша пайда алатынына сенген болатын. Өнімді сатып алушыларға да 10 жыл бойы беріп тұру жөнінде шартқа отырғандықтан, оларға да төлеу керек. Өткізуші ұйымдарға да осы тәртіп бойынша төлеу керек. Мұнан да сорақы жағдай, жабдықтарды қайтадан сатқан кезде туады. Мұны рынокте әлі қалай сата алады? Қандай бағаға? Диллер саудалық-делдалдық үшін қанша алады?Сөйтіп, қатені түзеу үшін қететін шығындар түгелімен кәсіпорын қалтасынан шығады. Осындай батпаққа батқаннан шығу өте қиын болады. Ал, егер осында "байланып қалу" бір уақытта 3-4 инвестициялық жоба бойынша болғанда не болады? Капиталды сіңіру саласы үлкен болып қалғанда, іскерлік серіктестіктер де мықтылар болады да, қатені түзеу үшін көп шығынға бататының анық болады. Міне, осыдан барып, инвестициялық жобаны іске қоспас бұрын, алдын-ала оның тиімділігін есептеп алған жөн. Тіпті 100 беделді фирмалар ақыл бергенімен, қате жібермеймін деп ойлауға болмайды. Нарықтың аты нарық. Бәрібір тәуекелділіктің аз болғаны дұрыс. Кәсіпорын басшылары тиісті шешім қабылдаудан қорықпауы керек, олар өздерінің жоспарларын жөндеуде өте икемді болулары қажет, конъюнктураның уақытша өзгеруіне және басқадай фактордарды көре біліп, тиімді істерді бастай алулары қажет.

3. Күрделі қаржыны  салуда материалдық және тиімділіктерді  бағалау үйлесімділік принципі. Тиімділікті бағалаудың  үш  варианты бар:

1) Шығындар мен шығарудың салыстырмалы бағаларын салыстыру арқылы, яғни тек қана құндылық, ақшалай таддау.

Бірақ әлемдік инвестиция жасау тәжірибесі тек қана тиімділіктің ақшалай бағалануы жеткіліксіз екенін көрсетіп отыр. Әсіресе, мұндай тәсілдік инфляцияның ауыздықсыз кеткен жағдайында, су түбіне мүлдем батырады. Сондықтан ақшалай бағалауды техникалық есептеумен толықтыру керек болады.

2) Тиімділіктің ақшалай және техникалық белгілерінің үйлесімділігі. Бұл тәсіл сенімдірек болады.   Өйткені инвестициялық жобаға салынған технологияға көп жағдай байланысты. Өндірістік күш-қарқынның артуының өзі тікелей технологияға қарай болады да, осыдан барып, инвестициялық мақсаттардың жүзеге асуына себебін тигізеді.

3) Тиімділікті бағалаудағы таза түріндегі техникалық тәсіл. Бұл бизнестегі нарықтық бағалауды есепке алмайды, сондықтан оның қолданылуы: әзірше Қазақстан жағдайында басты орында болмай тұр.

4) Үйренушілік шығындар принципі.

         Үйренушілік шығындар деген не? Бұл - жаңа инвестицяялық ортаға үйренуге байланысты болған барлық шығындар. Бұларды қайта құрудан және кадрларды қайта даярлаудан жоғалтқан өнім шығарумен өлшенеді, жаңа жабдықтар қойылғанда, оны конъюнктура өзгеруіне қарай, қайтадан өзгертіп, құрастыру керек болады.

Уақытша жоғалту деген - табысты да жоғалтумен бірдей деп есептелінеді.

Әрқашанда да жаңа инвестиция жөніндегі шешім мен оны іс жүзінде асыру, орнын толтыру арасында уақытша қалып қоюшылық «лаг» бола береді. Бірден үйренушілік болмайды. Қандай да болмасын үйренушіліктің өзінің шығындары болады: жаңа хабарлар керек, жаңа технология, кадрларды қайта даярлауға қаржы керек болады. Бұлай болмағанда, тездету үшін төлеу керек. Мысалы, жаңа заводты қайта салу керек болады, оны жарты жыл ішінде. Бірақ мұндай құрылыстың құны "алтынмен" тең болып кетеді.Өндірістік инвестицияаудағы үйренушілік шығындары одан да асып кетеді. Жабдықтарды орнаттық делік, технологиясы да дұрысталды. Бірақ нарықтық конъюнктура өзгерді де, енді технологияны қайтадан өзгертіп, оған орай жабдықтарды да қайтадан жаңғырту керектігі туады.Қол жұмыстарын машинамен ауыстырғыңыз келді делік. Бұл да белгілі үйренушілік шығындарды керек етеді (тура және жанамалық). Солардың кейбіреулерін ғана атайық: кадрларды қайта даярлау, ескі жабдықтарды сатып, жаңаларын орнату, жұмысшылар мен қызметкерлерге жұмыс істемеген уақыттары үшін төлеу керек (тиісті қысқартулар операцияларды), ескі келісім шарттардың орындалмай қалғандарына айыппұл төлеу.Мұнан туындайтын қорытынды : үйренушілік шығындарды жаңадан өндірілген өнімдерді сататын бағаға қосып жіберу. Бұл баға өндіріске қажетті шикізат, материалдар, технологиялар, жабдықтарға кететін бағалардан жоғары болғанда ғана, бұл вариант бойынша капиталды салудың артықтығы айқын көрінеді. Сіздің өнімге сұраным көбейген сайын, үйренушілік шығынына да іркілмей бара беретін боласыз.